NAUK PRAWNYCH I EKONOMICZNYCH KUL Tom VII, zeszyt 1 — 2011
MARCIN OKULSKI
ZABÓJSTWA TYPU KWALIFIKOWANEGO
W POLSKIM I ROSYJSKIM PRAWIE KARNYM
Obowi ˛azuj ˛acy w Polsce kodeks karny1, wbrew tradycji ukształtowanej przez poprzedzaj ˛ace go regulacje z 19322 i 1969 r.3, wyodre˛bnia obok typu podstawowego zabójstwa (art. 148 §1 k.k.) oraz typów uprzywilejowanych (art. 148 § 4, art. 149, art. 150 k.k.) takz˙e jego kwalifikowane typy. Na tle ustawodawstw europejskich nie jest to rozwi ˛azanie odosobnione, jakkolwiek jego zasadnos´c´ bywa cze˛sto kontestowana. Niniejsze opracowanie stanowi przyczynek do ukazania istoty zabójstw typu kwalifikowanego nie tylko na tle uregulowan´ polskiego kodeksu karnego, ale w perspektywie poszerzonej o płaszczyzne˛ rosyjskiego kodeksu karnego4. Jest ono takz˙e skromn ˛a prób ˛a refleksji nad celowos´ci ˛a tworzenia czy tez˙ rozbudowywania typologii cie˛z˙kich zabójstw.
Typy kwalifikowane przeste˛pstw5powstaj ˛a w drodze „specjalizacji” typów podstawowych ze wzgle˛du na stopien´ społecznej szkodliwos´ci, któremu nie
MARCIN OKULSKI – asystent Katedry Kryminologii i Psychologii Kryminalnej, Wydział zamiejscowy Nauk Prawnych i Ekonomicznych KUL w Tomaszowie Lubelskim; adres do ko-respondencji: ul. Lwowska 80, 22-600 Tomaszów Lubelski.
1Ustawa z dn. 6.06.1997 r. Kodeks karny, Dz. U. z 1997 r., nr 88, poz. 553 ze zm. 2Rozporz ˛adzenie Prezydenta RP z dnia 11 lipca 1932 r. Kodeks Karny, Dz. U z 1932 r., nr 60, poz. 571.
3Ustawa z 19.04. 1969 r. – Kodeks karny, Dz. U. z 1969 r., nr 13, poz. 94 ze zm. 4I(@:@&>Z6 8@*,8F CK @H 13.06.1996 (. 63-K1, E@$D">4e 2"8@>@*"H,:\FH&"
C@FF46F8@6 K,*,D"P44 @H 17.06.1996 (. 25 s. 2954.
5Por. W. W o l t e r, Z rozwaz˙an´ nad kwalifikowanymi typami przeste˛pstw, „Pan´stwo i Prawo” 1972, nr 8-9, s. 25-26; J. K o c h a n o w s k i, Przeste˛pstwa kwalifikowane przez naste˛pstwa w kodeksie karnym, „Pan´stwo i Prawo” 1972, nr 1, s. 62.
odpowiada juz˙ generalne ustawowe zagroz˙enie kar ˛a za typ podstawowy. Ws´ród nich wyróz˙nic´ moz˙na typy kwalifikowane przez dalsze naste˛pstwa, czyli przez znamiona dynamiczne wywołane zachowaniem sie˛ sprawcy oraz typy kwalifikowane przez okolicznos´ci, czyli przez znamiona raczej statyczne, tkwi ˛ace w sposobie działania, w przedmiocie bezpos´redniego działania, w modalnych elementach czynu, w samym sprawcy, w jego włas´ciwos´ciach czy nastawieniu. Typy kwalifikowane przez naste˛pstwa s ˛a z reguły zlepkiem dwóch przeste˛pstw, w którym jeden człon stanowi ˛a znamiona okres´lone w typie podstawowym, drugi – wywołane realizacj ˛a pierwszego członu dalsze skutki. Wywołanie dalszego skutku bez realizacji stanu wyjs´ciowego, obje˛tego typem podstawowym, stanowi z reguły przeste˛pstwo dla siebie. W przypadku zas´ typów kwalifikowanych przez okolicznos´ci, element kwalifikuj ˛acy bez znamion typu podstawowego jest pozbawiony samoistnos´ci. Wyrazem kwalifi-kacji typu6 jest surowsze w stosunku do typu podstawowego ustawowe za-groz˙enie kar ˛a. Zaostrzenie kary za typy kwalifikowane naste˛puje z reguły poprzez podwyz˙szenie zarówno dolnego, jak i górnego jego progu.
Idea wyodre˛bnienia kwalifikowanego typu zabójstwa zrodziła sie˛ w s´red-niowiecznej włoskiej szkole prawa odwołuj ˛acej sie˛ do wzorców prawa rzym-skiego. Jej zaczyn stanowiło pojawienie sie˛ poje˛c´ impetus i propositum. W zwi ˛azku z ich analiz ˛a wyróz˙niono element konstytutywny dla kwalifikowa-nego typu zabójstwa – premedytacji. Terminem tym okres´lano poprzedzaj ˛ace zabójstwo jego zaplanowanie (przemys´lenie). Koncepcja zabójstwa premedy-towanego zaistniała w okresie karolin´skim, w mys´li prawnej i ustawodaw-stwie okresu Rewolucji Francuskiej, postanowieniach Kodeksu Napoleona, a współczes´nie w niemieckim kodeksie karnym, który tradycyjnie wyróz˙nia morderstwo (§ 211)7.
Przyje˛cie toz˙samos´ci semantycznej terminów „morderstwo” oraz „zabój-stwo typu kwalifikowanego” budzi pewne w ˛atpliwos´ci, których uzasadnienie łatwo odnalez´c´ w „pierwotnej przestrzeni” jego stosowania, bowiem słowo ein
Mord (morderstwo) nie tylko na gruncie je˛zyka literackiego czy potocznego,
ale takz˙e prawniczego i prawnego je˛zyka niemieckiego, z którego przeciez˙ pochodzi, rozumiane jest wielorako. Wielos´c´ znaczen´ słowa „mord” nietrudno odczytac´, analizuj ˛ac kontekst prawny jego uz˙ycia w dwóch niemieckoje˛zycz-nych kodeksach karniemieckoje˛zycz-nych – austriackim i niemieckim. Na ich gruncie dla
6W o l t e r, dz. cyt., s. 27, 29.
okres´lenia zabójstwa uz˙ywa sie˛ słowa Totschlag (totschlagen – zabijac´). W kodeksie karnym niemieckim Totschlag to typ podstawowy zabójstwa. Z przepisu § 212 tejz˙e ustawy wprost przeciez˙ wynika, z˙e zabójc ˛a jest ten, kto nie popełnia morderstwa. Z kolei kodeks karny austriacki posługuje sie˛ terminem Totschlag dla oddania uprzywilejowanej postaci zabójstwa. Zna-miona morderstwa zwerbalizowanego w § 212 niemieckiego kodeksu karnego wskazane zostały w jego § 2218. Wspomniany uprzednio austriacki kodeks karny w § 75 uz˙ywa terminu „mord” dla okres´lenia podstawowego typu za-bójstwa.
Z´ródłosłów morderstwa (ein Mord) i mordercy (Mörder) zdeterminował brzmienie i znaczenie tych słów w je˛zyku polskim. Pocz ˛atkowo były to typowe kalki je˛zykowe – mord, morder – póz´niej morderz9. W obecnym brzmieniu słowa „morderstwo” i „morderca” traktowane s ˛a niekiedy w pol-skiej nauce prawa jako synonimy zabójstwa typu kwalifikowanego i jego podmiotu. Uzupełnienie leksykonu prawniczego o powyz˙sze terminy, posia-daj ˛ace tak zwolenników10 jak i przeciwników11, powoduje przyrost „bytów je˛zykowych” opisuj ˛acych zjawiska juz˙ opisane. Wydawac´ sie˛ zatem moz˙e działaniem bezcelowym i niesprzyjaj ˛acym stabilizacji „kre˛gosłupa” je˛zyka prawa oraz jego przejrzystos´ci. Nie sposób jednak nie zauwaz˙yc´, z˙e wprowa-dzenie w miejsce opisowej formy zjawiska formy lakonicznej, tres´ciowo identycznej, jest symptomem swoistej oszcze˛dnos´ci s´rodków wyrazu, poz˙ ˛ada-nej w je˛zyku prawnym i prawniczym. Niew ˛atpliwie, zast ˛apienie prawnego zwrotu „zabójstwo typu kwalifikowanego” wyrazem „morderstwo” spełniłoby powyz˙szy postulat „rezerwuj ˛ac” zarazem uz˙ywanie słowa „zabójstwo” dla oznaczenia zabójstwa typu podstawowego oraz typów uprzywilejowanych. Ni-welacja bogactwa semantycznego tego terminu na potrzeby prawa wi ˛azałaby sie˛ ponadto, jak sie˛ wydaje, z koniecznos´ci ˛a powołania s´cisłej definicji prawnej morderstwa.
8Por. R. K o k o t, Zabójstwo cie˛z˙kie (kwalifikowane) w nowym kodeksie karnym, „Pan´stwo i Prawo” 1997, nr 11, s. 41.
9Por. W. D o r o s z e w s k i (red.), Słownik je˛zyka polskiego, t. IV, Warszawa: PWN 1962, s. 835.
10 K. D a s z k i e w i c z, Cie˛z˙kie zabójstwa (nowe regulacje w prawie karnym), „Monitor Prawniczy” 1997, nr 12, s. 480; L. G a r d o c k i, Prawo karne, Warszawa: C.H. Beck 2006, s. 223.
11M. T a r n a w s k i, Zabójstwa w uje˛ciu projektu kodeksu karnego z 1993 r., RPEiS 1994, z. 1, s. 18.
Najnowszy polski kodeks karny z 1997 r., o czym wczes´niej wspomniano, wyznaczył istotn ˛a zmiane˛ w zakresie typizacji zabójstw. Ws´ród znanych wczes´niejszym uregulowaniom odmian tego przeste˛pstwa (zabójstwo typu podstawowego i uprzywilejowanego) wykreowano now ˛a – zabójstwo typu kwalifikowanego (ros. 8&":4L4P4D@&">>@, J$46FH&@). Poszerzenie katalo-gu typów zabójstw w polskim kodeksie karnym o zabójstwo typu kwalifiko-wanego spotkało sie˛ z krytyk ˛a ze wzgle˛du na zbyt kazuistyczne jego uje˛-cie12 oraz brak róz˙nicy w zakresie górnych granic sankcji w postaci kary 25 lat pozbawienia wolnos´ci i doz˙ywotniego jej pozbawienia wobec zwykłego zabójstwa13. Zarzut nadmiernej kazuistyki postawic´ moz˙na równiez˙ rosyj-skiemu ustawodawcy, który w trzynastu punktach art. 105 cz. 2 zawarł wyczerpuj ˛acy katalog odmian zabójstwa typu kwalifikowanego. Obron ˛a przed takim zarzutem moz˙e byc´ oczywis´cie twierdzenie, z˙e poszerzenie katalogu typów zabójstw koresponduje w pewnym sensie z zasad ˛a okres´lonos´ci prawa karnego stanowi ˛ac czynnik orientacyjno-informacyjny w kwestii społecznej szkodliwos´ci czynu sprzyjaj ˛acy celom prewencji ogólnej oraz trafnej, zra-cjonalizowanej reakcji karnej. Pomimo tego niezrozumiała jest skłonnos´c´ ustawodawcy do kazuistycznego ujmowania uwarunkowan´ zabójstwa cie˛z˙kie-go, gdyz˙ dopiero na tle konkretnego przypadku, a nie wyabstrahowanego mo-delu zachowania sprawcy, z cał ˛a ostros´ci ˛a ujawnia sie˛ obci ˛az˙aj ˛ace znaczenie okres´lonych okolicznos´ci.
Zakres typu kwalifikowanego na płaszczyz´nie polskiego prawa karnego wypełniaj ˛a zabójstwa popełnione zgodnie z normatywnym opisem zawartym w art. 148 § 2 p. 1-4 k.k. jak równiez˙ w § 3 tego przepisu14. Zgodnie z nim do zabójstw cie˛z˙kich zalicza sie˛:
12D a s z k i e w i c z, dz. cyt., s. 480.
13A. M a r e k, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa: Wyd. LEX a Wolters Kluwer Buisiness 2007, s. 309.
14Regulacja zabójstwa typu kwalifikowanego w polskim prawie karnym od chwili poja-wienia sie˛ w k.k. z 1997 r. podlegała znacz ˛acym „przeobraz˙eniom”. W pierwotnym uje˛ciu sprawca, realizuj ˛acy znamiona typu kwalifikowanego z p. 1-4 art. 148 § 2 i 3 (znamiona te zostały zmodyfikowane ustaw ˛a z dn. 26.11.2010 – o czym dalej), podlegał karze pozbawienia wolnos´ci od 12 do 15 lat, karze 25 lat pozbawienia wolnos´ci albo karze doz˙ywotniego pozba-wienia wolnos´ci. Na mocy art.1 p.15 ustawy z 27.07.2005 r. o zmianie ustawy-Kodeks karny, ustawy-Kodeks poste˛powania karnego i ustawy-Kodeks karny wykonawczy, Dz.U. z 2005 r., nr 163, poz. 1363, art. 148 § 2 otrzymał brzmienie: „Kto zabija człowieka: 1) ze szczególnym okrucien´stwem, 2) w zwi ˛azku z wzie˛ciem zakładnika zgwałceniem albo rozbojem, 3) w wyniku motywacji zasługuj ˛acej na szczególne pote˛pienie, 4) z uz˙yciem broni palnej lub materiałów wybuchowych, podlega karze 25 lat pozbawienia wolnos´ci albo karze doz˙ywotniego
pozbawie-a) zabójstwo ze szczególnym okrucien´stwem (art.148 § 2 p.1 k.k.); b) zabójstwo w zwi ˛azku z wzie˛ciem zakładnika, zgwałceniem albo roz-bojem (art. 148 § 2 p. 2 k.k.);
c) zabójstwo w wyniku motywacji zasługuj ˛acej na szczególne pote˛pienie (art. 148 § 2 p. 3);
d) zabójstwo z uz˙yciem materiałów wybuchowych (art. 148 § 2 p. 4); e) zabójstwo jednym czynem wie˛cej niz˙ jednej osoby (art. 148 § 3 zd. 1); f) zabójstwo dokonane przez sprawce˛, który był wczes´niej prawomocnie skazany za zabójstwo (art. 148 § 3 zd. 2);
g) zabójstwo funkcjonariusza publicznego popełnione podczas lub w zwi ˛azku z pełnieniem przez niego obowi ˛azków słuz˙bowych zwi ˛azanych z ochron ˛a bezpieczen´stwa ludzi lub ochron ˛a bezpieczen´stwa lub porz ˛adku publicznego (art. 148 § 3 zd. 3 i n.).
Sprawca zabójstwa dokonanego w warunkach obci ˛az˙aj ˛acych z art. 148 § 2 i 3 podlega, na gruncie istniej ˛acego obecnie stanu prawnego15, karze po-nia wolnos´ci. Na mocy wyroku TK (zob. Wyrok TK z 16.04.2009, P11/8, OTK-A 2009, nr 4, poz. 49 (Dz.U. z 2009 r., nr 63, poz.533)), bed ˛acego „odpowiedzi ˛a” na pytanie prawne S ˛adu Apelacyjnego w Krakowie, wspomniany art. 1 p.15 powołanej wyz˙ej ustawy z 27.07.2005 r. został uznany za niezgodny z art. 118 ust. 1 i art. 119 ust. 1 i 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dn. 2.04.1997 r., Dz. U. z 1997 r., nr 78, poz. 483) przez to, z˙e został uchwalony przez Sejm bez dochowania trybu wymaganego do jego wydania (zarzuty dotyczyły uchybien´ w zakresie wykorzystania prawa do wnoszenia po-prawek „jako substytutu inicjatywy ustawodawczej”). W ˛atpliwos´ci konstytucyjne s ˛adu pytaj ˛a-cego budził art. 148 § 2 zarówno z powodu uje˛cia sankcji (regulacja nadawała jej charakter bezwzgle˛dnie oznaczony) wobec sprawców, którzy tempore criminis nie ukon´czyli 18 lat, jak i dorosłych sprawców. Sytuacja taka pozbawiała s ˛ad moz˙liwos´ci uwzgle˛dnienia czynników indywidualizuj ˛acych kare˛. Konsekwencj ˛a wyroku Trybunału Konstytucyjnego, który uznał za wystarczaj ˛ace w tym wypadku badanie jedynie kwestii proceduralnych bez odnoszenia sie˛ do kwestii materialnoprawnych, była utrata mocy art. 148 § 2. Jednak w mocy pozostał, jak stwierdził Trybunał, art. 148 § 1 k.k., „co stwarza se˛dziemu moz˙liwos´c´ wymierzenia kary nie tylko 25 lat pozbawienia wolnos´ci albo doz˙ywotniego pozbawienia wolnos´ci, ale tez˙, w indy-widualnych sytuacjach – kary od 8 lat do 15 lat pozbawienia wolnos´ci”. Jako z˙e przepis art.148 § 1 k.k. jest przepisem wzgle˛dniejszym dla sprawcy (art. 4 § 1 k.k.), znajdzie zastosowanie w sprawach o zabójstwa dokonane w czasie kiedy art. 148 § 2 nie mógł byc´ stosowany. W s´wietle tego orzeczenia cechy zabójstwa typu kwalifikowanego w nim wskazane nie mogły byc´ juz˙ co prawda traktowane jako znamiona kwalifikuj ˛ace, ale nie oznaczało to jednak niemoz˙nos´ci uznania ich za istotne okolicznos´ci uwzgle˛dniane przy wymiarze kary (por. Wyrok SA w Krakowie z 2.05.2009 r., II Aka, KZS 2009, nr 10, poz.40.). Współczesne brzmienie art. 148 § 2 i 3 k.k. ustalone zostało w oparciu o art. 1 p. 3 Ustawy z dn. 26.11.2010 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz ustawy o Policji ogłoszonej 21.12.2010 r., Dz. U. z 2010 r., nr 240, poz. 1602. Ustawa weszła w z˙ycie 22.03.2011 r. 15Uznana za niezgodn ˛a z konstytucj ˛a nowelizacja art. 148 § 2 k.k., wprowadzona ustaw ˛a z 27.07.2005 r., przewiduj ˛aca dla sprawcy zabójstwa typu kwalifikowanego kary bezwzgle˛dnie
zbawienia wolnos´ci na czas nie krótszy od lat 12, karze 25 lat pozbawienia wolnos´ci albo karze doz˙ywotniego pozbawienia wolnos´ci.
Nauka prawa karnego w Rosji, okres´laj ˛ac zabójstwo typu kwalifikowanego, uz˙ywa zamiennie zwrotu „zabójstwo w okolicznos´ciach obci ˛az˙aj ˛acych” (J$46FH&@ BD4 @Hb(R"`V4N @$FH@bH,:\FH&"N)16, na próz˙no jed-nak w obre˛bie jej je˛zyka szukac´ by słowa, którego podstawe˛ słowotwórcz ˛a stanowiłoby niemieckie słowo „mord” (morderstwo), które w polskim je˛zyku prawniczym traktowane jest, jak juz˙ sygnalizowano, jako synonim cie˛z˙kiego zabójstwa. Zakresy znamion „najcie˛z˙szych” zabójstw w polskim i rosyjskim kodeksie karnym nie pokrywaj ˛a sie˛, co nie oznacza, z˙e w drodze odpowied-niej wykładni liczne znamiona obci ˛az˙aj ˛ace, wskazane w rosyjskiej ustawie, nie mies´ciłyby sie˛ w szeroko zakres´lonej formule interpretacyjnej znamion uje˛tych w ustawie polskiej (np. motywacji zasługuj ˛acej na szczególne po-te˛pienie). Ustawodawca rosyjski w art. 105 cz 2. wskazuje na naste˛puj ˛ace kompleksy znamion obci ˛az˙aj ˛acych17:
oznaczone – 25 lat pozbawienia wolnos´ci albo kare˛ doz˙ywotniego pozbawienia wolnos´ci – nie pozbawiała jednak s ˛adu moz˙liwos´ci nadzwyczajnego ich złagodzenia. Nie istnieje bowiem z˙aden przepis prawa materialnego wył ˛aczaj ˛acy zastosowanie nadzwyczajnego złagodzenia kary (art. 60 § 1 , § 6 p. 1 k.k.) do przeste˛pstw z art. 148 § 2 i 3 k.k. (Tak S ˛ad Najwyz˙szy w Postanowieniu z 12.12.2007 r., III KK 245/07, OSNKW 2008, nr 3, poz. 16; zob. S. P i -k u l s -k i, Glosa do postanowienia S ˛adu Najwyz˙szego z dnia 12 grudnia 2007 r. (sygn. akt III KK 245/07, OSNKW 2008, nr 3, poz 16), Studia Prawnoustrojowe, t. X, Olsztyn: Wyd. UWM 2009, s. 221).
16Zapoz˙yczone z je˛zyka niemieckiego słowo „mord”, które stało sie˛ w je˛zyku polskim podstaw ˛a słowotwórcz ˛a słowa „morderstwo”, wyste˛puje jako rdzen´ wyrazowy w rosyjskim czasowniku <@D*@&"H\, którego znaczenia – bic´, obraz˙ac´ odbiegaj ˛a od naszego rozumienia słowa „mordowac´”. Z pewnos´ci ˛a kusz ˛ace byłoby w formie dokonanej – 2"<@D*@&"H\ doszu-kiwac´ sie˛ ekwiwalentu słowa „zabijac´”, ale w rosyjskiej prawnokarnej tradycji je˛zykowej słowo to nie odgrywa z˙adnej roli. Poza tym od wskazanych czasowników nie tworzy sie˛ form rzeczownikowych, np. morderca.
17Porównuj ˛ac obecne brzmienie art. 105 cz. 2 Kodeksu karnego Federacji Rosyjskiej z pierwotnym jego tekstem, nalez˙y odnotowac´ naste˛puj ˛ace zmiany redakcyjne:
1) w p. b obok osób, których bezradnos´c´ decyduje o obostrzonej odpowiedzialnos´ci sprawcy, wyszczególniono małoletniego. (K,*,D":\>Z6 1"8@> @H 27.07. 2009 215 – K1
? &>,F,>44 42<,>,>46 & I(@:@&>Z6 8@*,8F CK, „C@FF46F8"b ("2,H"”, 139, 30.07.2009);
2) po p. e dodano p. e.1. w przytoczonym wyz˙ej brzmieniu (K,*,D":\>Z6 1"8@> @H 24.07. 2007 211– K1 ? &>,F,>44 42<,>,>46 & @H*,:\>Z, 2"8@>@*"H,:\>Z, "8HZ
C@FF46F8@6 K,*,D"P44 & F&b24 F F@&,DT,>FH&@&">4,< (@FJ*"DFH&,>>@(@ JBD"&:,>4b & @$:"FH4 BD@H4&@*,6FH&4b ^8FHD,<42<J, „C@FF46F8"b ("2,H"”, 165, 01.08.2007);
3) zmodyfikowano kompleks znamion w ramach p. :, który pierwotnie pozwalał poci ˛agn ˛ac´ do odpowiedzialnos´ci sprawce˛ popełniaj ˛acego zabójstwo „z motywu narodowej, rasowej,
a) zabójstwo dwóch lub wie˛cej osób (art. 105 cz. 2 p. a );
b) zabójstwo osoby lub jej bliskich w zwi ˛azku z wykonywaniem przez dan ˛a osobe˛ obowi ˛azków słuz˙bowych lub spełnianiem przez ni ˛a obowi ˛azków publicznych (art. 105 cz. 2 p. $);
c) zabójstwo małoletniego lub innej osoby, której stan bezradnos´ci jest znany sprawcy, jak równiez˙ poł ˛aczone z porwaniem człowieka b ˛adz´ wzie˛ciem zakładnika (art. 105 cz. 2 p. b);
d) zabójstwo kobiety, której stan brzemiennos´ci jest znany sprawcy (art. 105 cz. 2 p. ();
e) zabójstwo popełnione ze szczególnym okrucien´stwem (art. 105 cz. 2 p. *);
f) zabójstwo popełnione w sposób niebezpieczny dla ogółu (art. 105 cz. 2 p. e);
g) zabójstwo popełnione z motywu krwawej zemsty (art. 105 cz. 2 p. e.1); h) zabójstwo popełnione przez grupe˛ osób, grupe˛ osób be˛d ˛acych w zmowie lub grupe˛ zorganizowan ˛a (art. 105 cz. 2 p. 0);
i) zabójstwo z pobudek uzyskania korzys´ci lub na zlecenie, jak równiez˙ poł ˛aczone z rozbojem, wymuszeniem lub bandytyzmem (art. 105 cz. 2 p. 2);
j) zabójstwo z pobudek chuligan´skich (art. 105 cz. 2 p. 4);
religijnej nienawis´ci albo krwawej zemsty” (motyw krwawej zemsty został wydzielony (przesunie˛ty) jako znamie˛ kwalifikuj ˛ace w p. e.1.) (K,*,D":\>Z6 1"8@> @H 24.07. 2007
211 – K1);
4) p. > cz. 2 art. 105 – „zabójstwo popełnione wielokrotnie” utracił moc (K,*,D":\>Z6
1"8@> @H 8.12. 2003 162 – K1 ? &>,F,>44 42<,>,>46 4 *@B@:>,>46 & I(@:@&>Z6 8@*,8F C@FF46F8@6 K,*,D"P44, „C@FF46F8"b ("2,H"”, 252, 16.12.2003, F 42<.);
5) zmieniony został szyk zdania, w którym ustawodawca mówi o zagroz˙eniu kar ˛a, oraz wskazano obligatoryjn ˛a kare˛ dodatkow ˛a w postaci ograniczenia wolnos´ci. Pocz ˛atkowo jego konstrukcja była naste˛puj ˛aca: „ [...] karane jest (zabójstwo – przyp. M.O.) pozbawieniem wolnos´ci na okres od os´miu do dwunastu lat albo s´mierci ˛a lub doz˙ywotnim pozbawieniem wolnos´ci”. W obecnie obowi ˛azuj ˛acym stanie prawnym ma on postac´: „ [...] karane jest (zabójstwo – przyp. M.O.) pozbawieniem wolnos´ci na okres od os´miu do dwunastu lat z ograniczeniem wolnos´ci na okres od roku do dwóch lat albo doz˙ywotnim pozbawieniem wolnos´ci, albo s´mierci ˛a” (K,*,D":\>Z6 1"8@> @H 21.07.2004 73 – K1 ? &>,F,>44
42<,>,>46 & I(@:@&>Z6 8@*,8F C@FF46F8@6 K,*,D"P44, C@FF46F8"b ("2,H" 159, 28.07.2004; K,*,D":\>Z6 1"8@> @H 27.12. 2009 377 – K1, ? &>,F,>44 42<,>,>46
& @H*,:\>Z, 2"8@>@*"H,:\>Z, "8HZ C@FF46F8@6 K,*,D"P44 & F&b24 F &&,*,>4,< & *,6FH&4, B@:@0,>46 I(@:@&>@(@ 8@*,8F" C@FF46F8@6 K,*,D"P44 4 I(@:@&>@
-4FB@:->4H,:\>@(@ 8@*,8F" C@FF46F8@6 K,*,D"P44 @ >"8"2">44 & &4*, @(D">4R,>4b F&@$@*Z, „C@FF46F8"b ("2,H"”, 253, 30.12.2009).
k) zabójstwo w celu ukrycia innego przeste˛pstwa lub ułatwienia jego popełnienia, jak równiez˙ poł ˛aczone ze zgwałceniem lub przemoc ˛a o charak-terze seksualnym (art. 105 cz. 2 p. 8);
l) zabójstwo z motywów politycznych, ideologicznych, rasowych, ideolo-gicznej lub religijnej nienawis´ci lub wrogos´ci w stosunku do jakiejkolwiek grupy społecznej (art. 105 cz. 2 p. :);
m) zabójstwo w celu wykorzystania organów lub tkanek ofiary (art. 105 cz. 2 p. <).
Ustawowe zagroz˙enie kar ˛a w przypadku realizacji znamion przewidzianych w dowolnym punkcie art. 105 cz. 2 k.k. Federacji Rosyjskiej mies´ci sie˛ w przedziale od 8 do 20 lat pozbawienia wolnos´ci z obligatoryjnym ograni-czeniem wolnos´ci na okres od roku do dwóch lat, a ponadto przewidziano moz˙liwos´c´ orzeczenia kary doz˙ywotniego pozbawienia wolnos´ci albo kary s´mierci18.
Porównuj ˛ac znamiona odmian zabójstwa typu kwalifikowanego w polskim i rosyjskim prawie karnym, moz˙na wnioskowac´ nie tylko o róz˙nicach w za-kresie regulacji cie˛z˙kich zabójstw, łatwo bowiem dostrzec takz˙e pewne podobien´stwa czy wre˛cz pokrywanie sie˛ odmian danego typu. Podstawowa róz˙nica wyraz˙a sie˛ w utworzeniu w kodeksie rosyjskim, nie poddaj ˛acego sie˛ przewaz˙nie swobodzie interpretacyjnej, katalogu postaci zabójstw typu kwalifikowanego19.
Katalog zabójstw typu kwalifikowanego w polskim kodeksie karnym otwiera zabójstwo ze szczególnym okrucien´stwem. Zastosowanie normy z art. 148 § 2 p. 1 polskiego kodeksu karnego moz˙e nast ˛apic´ jedynie wtedy, gdy
18Zgodnie z art. 44 k.k.FR „rodzajami kar s ˛a: grzywna, pozbawienie prawa zajmowania okres´lonych stanowisk lub zajmowania sie˛ okres´lon ˛a działalnos´ci ˛a, pozbawienie specjalnego, wojskowego lub honorowego tytułu, rangi urze˛dniczej, nagród pan´stwowych, prace obowi ˛az-kowe, prace poprawcze, ograniczenie w zakresie słuz˙by wojskowej, ograniczenie wolnos´ci, areszt, pobyt w dyscyplinarnej jednostce wojskowej, pozbawienie wolnos´ci na czas okres´lony, doz˙ywotnie pozbawienie wolnos´ci, kara s´mierci. Rosyjski kodeks karny nie dokonuje rozróz˙-nienia na kary i s´rodki karne. Kary mog ˛a wyste˛powac´ w charakterze podstawowej b ˛adz´ dodat-kowej. Przy czym niektóre z nich maj ˛a dwojaki charakter. Orzekane s ˛a zarówno jako kara podstawowa albo dodatkowa (zob. art. 45 k.k.FR). Role˛ kary dodatkowej przy karze pozba-wienia wolnos´ci za zabójstwo typu podstawowego spełnia orzekana fakultatywnie kara ograni-czenia wolnos´ci, zas´ przy wymierzeniu kary pozbawienia wolnos´ci za zabójstwo typu kwalifi-kowanego orzekana jest obligatoryjnie.
19Trzeba mimo to zauwaz˙yc´, z˙e znamiona niebezpiecznego dla ogółu sposobu jego doko-nania (art. 105 cz. 2 p. e) lub szczególnego okrucien´stwa (art. 105 cz.2 p. *) s ˛a wzgle˛dnie elastyczne interpretacyjnie.
działanie sprawcy zabójstwa nasycone jest brutalnos´ci ˛a, drastycznos´ci ˛a wykraczaj ˛ac ˛a poza ich poziom wpisany w istote˛ zabójstwa typu podstawo-wego. Okres´laj ˛ac ich stopien´ nalez˙y stwierdzic´, z˙e w gre˛ wchodzi nie ja-kikolwiek ich przejaw, ale raz˙ ˛aca i znaczna drastycznos´c´ i brutalnos´c´, co ustawa nazywa „szczególnym okrucien´stwem”20. Jego tres´ci ˛a s ˛a wszystkie czynnos´ci sprawcy towarzysz ˛ace takiej formie działania, która prowadzi wprost, zmierza bezpos´rednio do zadania s´mierci. Czynnos´ci te powoduj ˛a dodatkowe udre˛czenie psychiczne jak i cierpienia fizyczne ofiary21. Jednak ocena skali okrucien´stwa nie jest rzecz ˛a łatw ˛a (o ile w ogóle moz˙liw ˛a), bowiem jest ono w konteks´cie konkretnego czynu przeste˛pnego dalece subiek-tywn ˛a relacj ˛a pomie˛dzy sprawc ˛a i ofiar ˛a. Zgodzic´ sie˛ wie˛c nalez˙y z twier-dzeniem, z˙e to premedytacja i niskie pobudki be˛d ˛a zasadniczo wyznaczac´ okrucien´stwo, nie zas´ sposób zadania s´mierci, który moz˙e byc´ przeciez˙ naste˛pstwem silnego wzburzenia22, choc´ niew ˛atpliwie sposób ów moz˙e sta-nowic´ niekiedy informacje˛ orientuj ˛ac ˛a na przyje˛cie takiej kwalifikacji. Dla oceny zachowania sprawcy, jako szczególnie okrutnego, konieczna jest oprócz teoretycznych uogólnien´ takz˙e wnikliwa analiza rozpatrywanego stanu fak-tycznego i wszystkich jego okolicznos´ci23.
Zbrodnia zabójstwa, opisana w art. 148 § 2 p. 2 k.k., dokonywana jest w zwi ˛azku z popełnieniem innego czynu zabronionego – wzie˛ciem zakład-nika, zgwałceniem albo rozbojem. Pomie˛dzy zabójstwem a tym drugim prze-ste˛pstwem musi istniec´ zwi ˛azek. Zwi ˛azek ten nie musi wyraz˙ac´ sie˛ w jed-nos´ci miejsca i czasu obu popełnionych i zwi ˛azanych ze sob ˛a przeste˛pstw24, a ponadto z brzmienia przywołanego przepisu nie moz˙na wnioskowac´ o toz˙-samos´ci przedmiotu wykonawczego zabójstwa i powi ˛azanego z nim przeste˛p-stwa. Uznanie czynu za rozbój, maj ˛acy zwi ˛azek z zabójstwem, naste˛puje w oparciu o znamiona tego czynu z art. 280 § 1 i 2 k.k., natomiast zgwał-cenie jako przeste˛pstwo popełnione w zwi ˛azku z dokonaniem zabójstwa, to kaz˙da jego postac´ przewidziana w art. 197 § 1,2,3 k.k.25. Odmiennie nieco
20Por. Wyrok S.A. w Katowicach z 19.04. 2001, II Aka 80/01, Wok. 2002 nr 7-8, poz. 84.
21B. M i c h a l s k i, Nowa kodyfikacja karna. Krótkie komentarze. Zeszyt 28. Przeste˛p-stwa przeciwko z˙yciu i zdrowiu, Warszawa: Wyd. Ministerstwa Sprawiedliwos´ci 2000, s. 75.
22Wyrok SN z 13.11.1978 r., II KR 242/78 (niepublikowany).
23Por. Wyrok SN z 5.05.1974 r., III KR 399/73, OSNKW 1974, nr 6, poz. 13. 24Zob. M i c h a l s k i, dz. cyt., s. 101.
ukształtowano relacje˛ zabójstwa z przeste˛pstwem opisanym w art. 252 k.k., bowiem art. 148 § 2 p.2 k.k., którego przedmiotem wykonawczym jest za-kładnik, przewiduje zwi ˛azek z jedn ˛a tylko odmian ˛a wspomnianego przeste˛p-stwa, tj. wzie˛ciem zakładnika, nie odnosz ˛ac sie˛, co wynika z wykładni je˛zykowej do jego przetrzymywania. Jednakz˙e zrównanie przez ustawodawce˛ obu postaci tego przeste˛pstwa pod wzgle˛dem kary (takz˙e w formie stadialnej przygotowania – art. 252 § 3) i sposobu kwalifikacji pozwala, jak sie˛ wydaje, interpretowac´ rozszerzaj ˛aco te˛ norme˛. S´cisłe okres´lenie rodzajów przeste˛pstw, które maj ˛ac zwi ˛azek z zabójstwem przydaj ˛a mu znamie˛ wyj ˛atkowej naganno-s´ci, jest – zdaniem niektórych przedstawicieli nauki – niekonsekwentne. Problematyczne jest np. wskazanie zwi ˛azku zabójstwa jedynie z rozbojem, a pominie˛cie zwi ˛azku z wymuszeniem rozbójniczym czy kradziez˙ ˛a rozbój-nicz ˛a26. Jez˙eli wie˛c kryterium oceny zabójstwa jako kwalifikowanego jest jego zbieg z innym przeste˛pstwem, to te˛ relacje˛ nalez˙ałoby okres´lic´ bardziej elastycznie, jak moz˙na to dostrzec np. w art. 105 cz. 2 p. 8 k.k. FR jako formułe˛ zabójstwa w celu ukrycia innego przeste˛pstwa lub ułatwienia jego popełnienia27.
Motywacja zasługuj ˛aca na szczególne pote˛pienie, to znamie˛ zabójstwa uje˛tego w ramy art. 148 § 2 p. 3 k.k. Ustalenie motywacji czynu i dokonanie jej oceny jest zadaniem nader trudnym na tle niezbyt wyrazis´cie zarysowu-j ˛acych sie˛ zarysowu-jezarysowu-j kryteriów. Trudno bowiem zarysowu-jednoznacznie wskazac´, gdzie roz-poczyna sie˛ „granica szczególnego pote˛pienia”, tym bardziej, z˙e w ustawie brak jakichkolwiek wskazówek. St ˛ad nalez˙y wnosic´, z˙e włas´ciw ˛a płaszczyzn ˛a dla oceny pote˛piaj ˛acej motywacje˛ (a raczej motywy), s ˛a wzorce (zasady) poste˛powania posiadaj ˛ace siln ˛a identyfikacje˛ społeczn ˛a. Jednak, skoro motywacja jest złoz˙onym procesem wewne˛trznej regulacji, nie byłoby zrozu-miałe budowanie opinii o jej rodzaju wył ˛acznie na podstawie zewne˛trznych przejawów aktywnos´ci sprawcy, a to oznacza okres´lone komplikacje w orze-kaniu28 o winie. W drodze introspekcji niełatwo bowiem dostrzec kompi-lacje˛ róz˙norodnych przez˙yc´ psychicznych powstałych niejednokrotnie na tle
26D a s z k i e w i c z, Cie˛z˙kie zabójstwa (nowe regulacje w prawie karnym), s. 481. 27Instrumentalne traktowanie zabójstwa, jako s´rodka wspomagaj ˛acego i warunkuj ˛acego osi ˛agnie˛cie dowolnego celu, s´wiadcz ˛ace zarazem o wysokim stopniu demoralizacji sprawcy, powinno stac´ sie˛ podstaw ˛a uznania go za zabójstwo posiadaj ˛ace znamie˛ obci ˛az˙aj ˛ace, wskutek czego zasługiwałoby na szczególne pote˛pienie, wyraz˙one takz˙e wyz˙szym wymiarem kary dla jego sprawcy.
28Nie maj ˛ac wgl ˛adu w proces s´cierania sie˛ („walki”) motywów, s ˛ad moz˙e co najwyz˙ej ustalic´ pewne motywy, które zasługiwac´ be˛d ˛a na szczególne pote˛pienie.
silnych stanów emocjonalnych29. Wydaje sie˛ wie˛c, z˙e ustalenie złoz˙onych procesów motywacyjnych i ich wpływu na przeste˛pn ˛a decyzje˛ sprawcy, szcze-gólnie w konteks´cie zaostrzonej jego odpowiedzialnos´ci karnej, wymaga kaz˙dorazowo wiadomos´ci specjalnych biegłych psychologów, bowiem prze-cie˛tne dos´wiadczenie z˙yciowe nie moz˙e wystarczyc´ dla włas´ciwej ich oceny.
Moz˙na dyskutowac´ nad celowos´ci ˛a umieszczania motywacji czy motywu w katalogu znamion przeste˛pstw. Kodeksy karne z 1932 r. i 1962 r. zasad-niczo nie lokowały ich pos´ród kompleksu cech charakteryzuj ˛acych przeste˛p-stwa, a wie˛c nie wł ˛aczały ich do istoty zbrodni zabójprzeste˛p-stwa, co nie oznaczało negacji wpływu motywu przeste˛pstwa na wysokos´c´ kary. Na okres´lenie winy nie miała zatem wpływu niemoz˙nos´c´ wykazania motywu, bowiem jego su-biektywna ocena, a w przypadku uznania motywacji za godn ˛a „szczególnego pote˛pienia”, jest tak bez w ˛atpienia obarczona duz˙ym ryzykiem błe˛du, zas´ nieustalenie motywu działania sprawcy, jes´li nie da sie˛ go ustalic´, nie moz˙e byc´ oceniane, jak stwierdził S ˛ad Najwyz˙szy30, jako obraza przepisów prawa procesowego.
W s´wietle art. 148 § 2 p. 4 zabójstwa typu kwalifikowanego dopuszcza sie˛ ten, kto realizuje swój zamiar z uz˙yciem materiałów wybuchowych31.
Uz˙y-29W psychologii emocji, sama motywacja identyfikowana jest z emocj ˛a poł ˛aczon ˛a z kierunkiem działania. Z takiego punktu widzenia włas´ciwszym byłoby okres´lac´ ten proces emocjonalno-motywacyjnym (J. R e y k o w s k i, Motyw i bodz´ce ludzkiego działania, Warszawa: PWN 1972, s. 15).
30Wyrok SN z 05.10.1981 r., I KR 149/81, OSPiKA 1982, nr 12, poz. 77.
31W pierwotnym brzmieniu art. 148 § 2 p. 4, jak wspomniano wczes´niej, znamiona typu kwalifikowanego realizował ten, kto zabijał z uz˙yciem broni palnej lub materiałów wybucho-wych. Wprowadzenie tego przepisu do kodeksu karnego uzasadniano koniecznos´ci ˛a odpowiedzi na znacz ˛acy wzrost przeste˛pczos´ci, głównie zorganizowanej, mafijnej (zob. M a r e k, Kodeks karny. Komentarz,s. 314) i charakterystycznym dla tego typu przeste˛pczos´ci wykorzystywaniu wskazanych wyz˙ej s´rodków. Prawn ˛a definicje˛ broni palnej zawiera ustawa z dn. 21.05.1999 r. o broni i amunicji, Dz. U. z 1999 r., nr 53, poz. 549 ze zm., która weszła w z˙ycie 20.03. 2000 r. Według niej broni ˛a paln ˛a jest „niebezpieczne dla z˙ycia lub zdrowia urz ˛adzenie, które w wyniku działania spre˛z˙onych gazów, powstałych na skutek spalania materiału miotaj ˛acego, jest zdolne do wystrzelenia pocisku lub substancji z lufy albo z elementu zaste˛puj ˛acego lufe˛, a przez to do raz˙enia celów na odległos´c´”. Powyz˙sza definicja wydaje sie˛ jednak nie spełniac´ oczekiwan´ praktycznych. Poza jej zakresem pozostaje wiele rodzajów współczesnej broni dorównuj ˛acych, a cze˛sto nawet przewyz˙szaj ˛acych skutecznos´ci ˛a bron´ paln ˛a, jak np. bron´ pneu-matyczna, laserowa (por. T. H a n a u s e k, Aktualne problemy dotycz ˛ace poje˛cia broni palnej w polskiej teorii kryminalistyki, „Przegl ˛ad S ˛adowy” 1992, z. 4, s. 67.). W orzecznictwie S ˛adu Najwyz˙szego zdarzało sie˛ wyjs´c´ nieco poza granice nakres´lone definicj ˛a ustawow ˛a broni palnej poprzez uznanie broni gazowej za mieszcz ˛ac ˛a sie˛ w kategorii broni palnej (zob. np. Uchwała SN z 29.01.2004 r., I KZP 39/03, OSNKW 2004, nr 2, poz. 13). Znaczenie słowa „uz˙ycie”,
cie rozumiane byc´ powinno jako celowa ich detonacja, skutkiem czego oso-ba, na któr ˛a skierowany jest ten bezprawny zamach, ponosi s´mierc´. Spowo-dowanie wybuchu jest wie˛c sposobem32 zamierzonego us´miercenia. Zgodnie z art. 3 ustawy o materiałach wybuchowych przeznaczonych do uz˙ytku cywil-nego33 tytułowe materiały to substancje chemiczne stałe, ciekłe albo pod postaci ˛a mieszaniny substancji zdolne do reakcji chemicznej z wytwarzaniem gazu o takiej temperaturze i cis´nieniu oraz z tak ˛a szybkos´ci ˛a, z˙e mog ˛a powodowac´ zniszczenia w otaczaj ˛acym s´rodowisku. Materiałami wybuchowy-mi s ˛a równiez˙ wyroby wypełnione materiałem wybuchowym.
Wzgl ˛ad na rozmiar skutków zabójstwa stał sie˛ podstaw ˛a wyodre˛bnienia w art. 148 § 3 zd. 1 k.k. kolejnej odmiany typu kwalifikowanego zabójstwa. Przepis ten odnosi sie˛ do umys´lnego zachowania sprawcy zabijaj ˛acego jed-nym czynem wie˛cej niz˙ jedn ˛a osobe˛34. Działanie lub zaniechanie sprawcy moz˙e zostac´ podje˛te w zamiarze bezpos´rednim lub ewentualnym, przy czym zamiar ten musi obejmowac´ antycypacje˛ skutku opisanego w przywołanej normie. Moz˙liwe jest obje˛cie wył ˛acznie zamiarem bezpos´rednim sprawcy zabicie wszystkich osób, na które skierowany był bezprawny zamach (s´wiad-czyc´ o tym moz˙e np. rodzaj uz˙ytych s´rodków), b ˛adz´ tylko jednej z nich, a pozostałych zamiarem ewentualnym. Niewykluczone jest równiez˙, jak sie˛ wydaje, działanie sprawcy w zamiarze ewentualnym wobec wszystkich osób okres´lonych w artykule 148 § 3 zd.1.
Załoz˙enie, w mys´l którego wielos´c´ skutków s´wiadczy o wielos´ci czy-nów35, pozwalaj ˛ace chociaz˙by identyfikowac´ wiele ofiar zabójstwa doko-nanego jednym strzałem z wielos´ci ˛a zabójstw36, w obecnie obowi ˛azuj ˛acym
zawartego w art. 148 § 2 p. 4, odbierac´ nalez˙y jako synonim wykorzystania, posłuz˙enia sie˛ materiałami wybuchowymi, jako narze˛dziem realizacji zbrodniczego celu – zabicia człowieka – z wykorzystaniem ich specyficznego działania.
32M i c h a l s k i, dz. cyt., s. 86.
33Ustawa z dn. 21.06.2002 r. o materiałach wybuchowych przeznaczonych do uz˙ytku cywilnego, Dz. U. z 2002 r., nr 117, poz. 1007 ze zm.
34Próba spojrzenia na taki czyn sprawcy w konteks´cie usiłowania nieudolnego, a wie˛c kiedy sprawca uczynił wszystko, co zamierzał, ale nie dokonał zabójstwa przewidzianego w art. 148 § 3 zd. 1 (np. dokonał zabójstwa tylko jednej osoby) udanie została podje˛ta w opracowaniu Ł. Pohla: Przeste˛pstwo zabójstwa jednym czynem wie˛cej niz˙ jednej osoby (art. 148 § 3 k.k.), „Prokuratura i Prawo” 2008, nr 10, s. 5 n.
35L. L e r n e l l, Wykład prawa karnego. Cze˛s´c´ ogólna, t. I, Warszawa: Wyd. UW 1969, s. 283.
36J. B a f i a, K. M i o d u s k i, M. S i e w i e r s k i, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa: Wyd. Prawn. 1989, s. 53.
stanie prawnym jest – jak sie˛ zdaje – nie do przyje˛cia37, ze wzgle˛du na jawn ˛a sprzecznos´c´ z przepisem konstytuuj ˛acym typ kwalifikowany zabójstwa jednym czynem wie˛cej niz˙ jednej osoby, a nadto niezgodna z wykładni ˛a art. 11 § 1 k.k., który jednoznacznie stwierdza, z˙e ten sam czyn moz˙e stanowic´ tylko jedno przeste˛pstwo. Zreszt ˛a podobnie problem ów rozstrzygany jest w prawie rosyjskim. Zabójstwo dwóch lub wie˛cej osób (p. " cz. 2 art. 105 k.k.FR), w odróz˙nieniu od wielokrotnego zabójstwa (>,@*>@8D"H>@e (B@&-H@D>@e) J$46FH&o), mieszcz ˛acego sie˛ w ramach doktrynalnego poje˛cia „wie-los´ci przeste˛pstw” (<>@0,FH&,>>@FH\ BD,FHJB:,>46)38, stanowi jedno przeste˛pstwo, przy czym spowodowanie s´mierci ofiar naste˛puje równoczes´nie lub w niewielkich odste˛pach czasu, a przeste˛pne zachowanie sprawcy obje˛te jest wspólnym zamiarem39.
Wczes´niejsze prawomocne skazanie za zabójstwo jego sprawcy jest pod-staw ˛a uznania kolejnego, takiego samego czynu za jego kwalifikowan ˛a postac´, o czym stanowi art. 148 § 3 zd. 2. Brak zróz˙nicowania odpowie-dzialnos´ci za powtórne zabójstwo, niezalez˙nie od okolicznos´ci zabójstwa poprzedniego, jego postaci (podstawowej, kwalifikowanej, uprzywilejowanej) jest budz ˛acym wielorakie w ˛atpliwos´ci echem odpowiedzialnos´ci obiektywnej. Niew ˛atpliwie słusznym wydaje sie˛ byc´ postulat róz˙nicowania odpowiedzial-nos´ci40 w konteks´cie czynu popełnionego uprzednio, bowiem wyraz´niej na jego tle rysuj ˛a sie˛ stopien´ nasilenia złej woli zabójcy i społecznej szkodliwos´ci czynu, które powinny byc´ miernikiem odpowiedzialnos´ci. Brak uprawomocnienia sie˛ wyroku skazuj ˛acego za wczes´niejsze zabójstwo powo-37Por. A. S p o t o w s k i, Pozorny (pomijalny) zbieg przepisów ustawy i przeste˛pstw, Warszawa 1976, s. 26. Natomiast I. Stolarczyk zauwaz˙a, z˙e wspomniana koncepcja nie została odrzucona do kon´ca, bowiem znalazła odzwierciedlenie we wprowadzonej w art. 148 § 3 od-powiedzialnos´ci za kwalifikowany typ zabójstwa (Problem jednos´ci – wielos´ci czynów, „Proku-ratura i Prawo” 2005, nr 1, s. 35). Nie wydaje sie˛ jednak, by koncepcja wielos´ci czynów w zalez˙nos´ci od wielos´ci skutków legła u podstaw obostrzenia odpowiedzialnos´ci za zabójstwo jednym czynem wie˛cej niz˙ jednej osoby, bowiem to raczej rozmiar „szkody społecznej”, sto-pien´ zawinienia oraz wzgle˛dy prewencyjne, nie zas´ echa dyskusyjnej formuły jurydycznej, zadecydowały o kształcie powołanego przepisu.
38Kodeks karny FR przewiduje dwie formy wielos´ci przeste˛pstw – zbieg przeste˛pstw (c@&@8JB>@FH\ BD,FHJB:,>46) art. 17 k.k.FR i recydywe˛ przeste˛pstw (D,P4*4& BD,FHJ-B:,>46) 18 k.k. FR (zob. na ten temat !. 3. # " F H D Z 8 4 >, !. %. = " J < @ & (D,*.), I(@:@&>@, BD"&@ C@FF44. AD"8H4R,F846 8JDF, ;@F8&": 32*"H. %@:H,DF 7:J&,D 2007, s. 150).
39
'.=. # @ D 2 , > 8 @ &, 7&":4L48"P4b BD,FHJB:,>46 BD@H4& 042>4 4 2*@D@&\b.
IR,$>@-BD"8H4R,F8@, B@F@$4,, ;@F8&": 32*"H. „1,DP":@” 2005, s. 36. 40Por. K o k o t, dz. cyt., s. 41; M i c h a l s k i, dz. cyt., s. 119.
duje niemoz˙nos´c´ zastosowania normy wynikaj ˛acej z art. 148 § 3 zd. 2. Takz˙e zatarcie skazania (art. 107 § 1, 2 k.k.) przed popełnieniem kolejnego zabój-stwa, a wie˛c uznanie skazania zgodnie z art. 106 k.k. za niebyłe, wyklucza kwalifikacje˛ zabójstwa powtórnego w oparciu o omawiany przepis.
Znamiona kwalifikowanej postaci zabójstwa w s´wietle art. 148 § 3 zd. 3 wypełnia takz˙e ten, kto zabija funkcjonariusza publicznego podczas lub w zwi ˛azku z pełnieniem przez niego obowi ˛azków słuz˙bowych zwi ˛azanych z ochron ˛a bezpieczen´stwa ludzi lub ochron ˛a bezpieczen´stwa lub porz ˛adku publicznego. Obowi ˛azuj ˛aca od 22.03.2011r. zmiana art. 148 § 3, przewiduj ˛aca wzmoz˙on ˛a ochrone˛ funkcjonariuszy publicznych, wydaje sie˛ byc´, maj ˛ac na uwadze postulaty przejrzystos´ci prawa i jego stabilnos´ci, chybiona i stanowi pospieszn ˛a reakcje˛ w obliczu oczekiwan´ społecznych powstałych na tle jed-nostkowych wydarzen´. Nie ulega w ˛atpliwos´ci, z˙e w pełni satysfakcjonuj ˛acy mechanizm indywidualizacji kary zapewniaj ˛a juz˙ same ustawowe kategorie kar za zabójstwo, pozwalaj ˛ace na przyporz ˛adkowanie konkretnego czynu, w zalez˙nos´ci od jego wagi, do okres´lonej z nich. Przez to włas´nie przy-porz ˛adkowanie, naste˛puj ˛ace wraz z uwzgle˛dnieniem wszelkich istotnych okolicznos´ci czynu, wyraz˙ac´ sie˛ winien stopien´ dezaprobaty prawa, a wie˛c i społeczen´stwa, wobec sprawcy i jego czynu, nie zas´ bezwarunkowo poprzez okres´lon ˛a ceche˛ ofiary. Z tych tez˙ powodów nie istnieje w ogólnos´ci, jak sie˛ wydaje, potrzeba ustawowego wyodre˛bnienia kwalifikowanego typu zabój-stwa, zas´ ustawodawca – wsłuchuj ˛ac sie˛ w głos społeczen´stwa – nie moz˙e pozostawac´ zakładnikiem jego aktualnych oczekiwan´, patrz ˛ac przez pryzmat doraz´nych celów politycznych.
W rosyjskim prawie karnym zabójstwo w typie kwalifikowanym popełnio-ne zostaje wówczas, gdy zachowanie sprawcy wyczerpuje zawarte w art. 105 cz. 2 p. a – < k.k.FR znamiona, stanowi ˛ace okolicznos´ci obci ˛az˙aj ˛ace. Owe decyduj ˛ace o kwalifikacji okolicznos´ci dzieli sie˛ tradycyjnie w doktrynie rosyjskiej, bior ˛ac pod uwage˛ róz˙norodne kryteria, na grupy41. Nadto sam kodeks karny Federacji Rosyjskiej z 1997 r. wprowadza taki podział poprzez nieprzypadkowy ich układ. Pocz ˛atek katalogu zabójstw typu kwalifikowanego otwieraj ˛a okolicznos´ci odnosz ˛ace sie˛ do obiektu i obiektywnej strony za-bójstwa, a po nich naste˛puj ˛a znamiona charakterystyczne dla podmiotu i podmiotowej jego strony. Pewnym wyj ˛atkiem jest p. * cz. 2 art. 105
41=.3. 1 " ( @ D @ * > 4 8 @ &, AD,FHJB:,>4b BD@H4& 042>4, ;@F8&": '@F`D42*"H 1961, s. 116-121.
k.k.FR, który odnosi sie˛ zarówno do subiektywnych jak i obiektywnych znamion.
Pierwszym typem kwalifikowanym zabójstwa wyodre˛bnionym w p. a cz. 2 art. 105 k.k. FR jest zabójstwo dwóch lub wie˛cej osób. Jest on w pewnym sensie odpowiednikiem zabójstwa jednym czynem wie˛cej niz˙ jednej osoby opisanego w polskim kodeksie karnym (art. 148 § 3 zd. 1), choc´ tres´c´ przepisu nie zawiera wzmianki o jednos´ci czynu. Jednak plenum SNFR42 uznało moz˙liwos´c´ kwalifikacji zachowania w oparciu o wskazany przepis, jez˙eli działania sprawcy były obje˛te jednos´ci ˛a zamiaru i popełnione, co do zasady, równoczes´nie. W s´wietle takiego stanowiska nalez˙ałoby sprawcy udowodnic´, z˙e zamiar zabicia dwóch lub wie˛cej osób powstał jeszcze przed rozpocze˛ciem lub skrystalizował sie˛ w ramach juz˙ podje˛tego przeste˛pnego zachowania sprawcy. Czyny powi ˛azane jednym zamiarem zabójstwa nieko-niecznie musz ˛a byc´ popełnione jednoczes´nie, przy czym, w takim wypadku, moz˙na mówic´ jedynie o zamiarze bezpos´rednim. Jez˙eli jednak zabójstwo dwóch lub wie˛cej osób zostałoby popełnione w róz˙nym czasie43 i nie było-by obje˛te jednym zamiarem sprawcy, nalez˙y przyj ˛ac´ „wielos´c´ czynów”44.
Odmian ˛a zabójstwa typu kwalifikowanego, be˛d ˛ac ˛a w bliskiej relacji z art. 148 § 3 zd. 3 polskiego kodeksu karnego, jest opisane w art. 105 cz. 2 p. $ zabójstwo osoby lub jej bliskich w zwi ˛azku z wykonywaniem przez ni ˛a obo-wi ˛azków słuz˙bowych lub spełnianiem oboobo-wi ˛azków publicznych. Poje˛cie wykonywania obowi ˛azków słuz˙bowych wyjas´nia Postanowienie Plenum SNFR z 27 stycznia 1999 r.45 Zgodnie z jego tres´ci ˛a wykonywaniem obowi ˛azków
42A@FH">@&:,>4, A:,>J<" %,DN@&>@(@ EJ*" CK @H27.01.1999 (. 1 ? FJ*,$>@6
BD"8H48, B@ *,:"< @$ J$46FH&,(FH.105 I7 CK), #`::,H,>\ %,DN@&>@(@ EJ*" CK 1999,
3, c. 3 (dalej: AA%E CK @H 27.01.1999, 1, #%E CK 1999, 3).
43Praktyka s ˛adowa zalicza jednak do zwykłych zabójstw równoczesne jego dokonanie przez dwóch sprawców działaj ˛acych w zmowie, przewiduj ˛acej podział ról, jez˙eli kaz˙dy ze współdziałaj ˛acych us´mierca tylko jedn ˛a ofiare˛ (A@FH">@&:,>4, %,DN@&>@(@ EJ*" CK @H 25.10.2002 (. 776B02).
44W podobny sposób, jak w polskiej, rozumiana jest w rosyjskiej nauce prawa przywo-ływana uprzednio kwestia „wariantów zamiaru” na zabójstwo jednym czynem dwóch lub wie˛cej osób. Otóz˙ mog ˛a tu wyst ˛apic´ naste˛puj ˛ace komplikacje: zamiar bezpos´redni na zabójstwo dwóch lub wie˛cej osób, zamiar bezpos´redni na zabójstwo jednej (kilku) i ewentualny na zabójstwo innych osób, jak i wył ˛acznie ewentualny na zabójstwo wszystkich osób. Takie tez˙ stanowisko zaj ˛ał S ˛ad Najwyz˙szy FR odnosz ˛ac sie˛ do zabójstwa wielu osób dokonanego poprzez detonacje˛ „urz ˛adzenia wybuchowego” zamontowanego przez sprawce˛ przy wejs´ciu na prywatn ˛a posesje˛. (#`::,H,>\ %,DN@&>@(@ EJ*" CK 1993, 5, s. 7).
słuz˙bowych s ˛a działania osoby wchodz ˛ace w kr ˛ag jej obowi ˛azków, wypły-waj ˛ace z umowy o prace˛ (z kontraktu), z pan´stwowymi, municypalnymi, pry-watnymi lub innymi zarejestrowanymi w ustanowionym porz ˛adku przedsie˛-biorcami, których działalnos´c´ nie jest sprzeczna z obowi ˛azuj ˛acym porz ˛ad-kiem prawnym. Natomiast spełnianie obowi ˛azków publicznych, to spełnianie przez obywatela zarówno specjalnie nałoz˙onych na niego obowi ˛azków w teresie społecznym lub prawnym pojedynczych osób, jak i wypełnianie in-nych, społecznie uz˙yteczin-nych, czynnos´ci (zapobiez˙enie łamaniu prawa, powiadomienie organów władzy o popełnionym lub przygotowywanym prze-ste˛pstwie lub o miejscu pobytu poszukiwanego w zwi ˛azku z popełnieniem przez niego przeste˛pstwa, złoz˙enie przez poszkodowanego lub s´wiadka wyjas´-nien´, dowodów demaskuj ˛aco-identyfikuj ˛acych osobe˛, która popełniła przeste˛p-stwo). Do bliskich ofiary, na równi z bliskimi krewnymi, mog ˛a odnosic´ sie˛ inne osoby be˛d ˛ace z ni ˛a w pokrewien´stwie, powinowactwie, a takz˙e osoby, co do których jest oczywiste dla sprawcy, z˙e s ˛a bliskie ofierze w zwi ˛azku z istniej ˛acymi mie˛dzy nimi osobistymi stosunkami.
Nadto orzeczenie wyjas´nia, z˙e zabójstwo to moz˙e byc´ popełnione z mo-tywu zemsty po spełnieniu przez ofiare˛ jej obowi ˛azków słuz˙bowych czy publicznych, jak i przed ich urzeczywistnieniem. Strona podmiotowa tego zabójstwa charakteryzuje sie˛ wył ˛acznie bezpos´rednim zamiarem sprawcy. Zabójca wie, z˙e pozbawia z˙ycia osobe˛ (lub jej bliskich) wykonuj ˛ac ˛a obo-wi ˛azki słuz˙bowe, lub spełniaj ˛ac ˛a oboobo-wi ˛azki publiczne, i próbuje t ˛a drog ˛a przeszkodzic´ tym czynnos´ciom, zakon´czyc´ je lub zems´cic´ sie˛ za nie po ich dokonaniu. Nie ma znaczenia bł ˛ad sprawcy co do osoby ofiary – odpowie-dzialnos´c´ pozostaje niezmienna46. Kryterium kwalifikacji tego typu za-bójstwa jest osoba ofiary wykonuj ˛aca, spełniaj ˛aca obowi ˛azki słuz˙bowe, publiczne lub jej bliscy.
Polski ustawodawca, na co wskazuje mie˛dzy innymi pierwotny tekst obec-nie obowi ˛azuj ˛acego k.k., obec-nie uznawał pocz ˛atkowo za włas´ciwe posłuz˙eobec-nie sie˛ podobnym kryterium. Podstaw ˛a takiego stanowiska było uznanie z˙ycia kaz˙-dego człowieka za równocenne, za wartos´c´ absolutn ˛a, nie poddaj ˛ac ˛a sie˛ stopniowaniu, co znajduje potwierdzenie w orzecznictwie SN47. Jednakz˙e rozwi ˛azanie dopuszczaj ˛ace obostrzenie odpowiedzialnos´ci karnej za zabójstwo
46Szerzej zob. %.%. 7 J D F , , &, ?F@$,>>@FH4 8&":4L48"P44 J$46FH&" :4P" 4:4 ,(@ $:4284N & F&b24 F @FJV,FH&:,>4,< *">>Z< :4P@< F:J0,$>@6 *,bH,:\>@FH4 4:4 &ZB@:>,>4,< @$V,FH&,>>@(@ *@:(", „_D4FH–AD"&@&,*X” 2007, 2, s. 103 n.
ze wzgle˛du na osobe˛ sprawcy pojawiło sie˛ juz˙ w projekcie kodeksu karnego (redakcja z 1963 r.48). Surowsza reakcja karna pan´stwa groziła za zabójstwo funkcjonariusza Milicji Obywatelskiej pełni ˛acego obowi ˛azki słuz˙bowe. Współ-czes´nie wzmoz˙on ˛a ochron ˛a w tym zakresie obje˛ty jest kaz˙dy, kto posiada status funkcjonariusza publicznego49 i tempore criminis działa w ustawowo okres´lonym celu. Szerzej zatem rosyjski ustawodawca okres´la nie tylko przedmiot czynu, ale takz˙e granice czasowe ochrony, o ile uda sie˛ ustalic´ zwi ˛azek przyczynowy pomie˛dzy działalnos´ci ˛a pokrzywdzonego a realizacj ˛a zamiaru przeste˛pnego.
Zabójstwo małoletniego lub innej osoby, której stan bezradnos´ci jest oczywisty dla sprawcy, jak równiez˙ poł ˛aczone z porwaniem człowieka b ˛adz´ wzie˛ciem zakładnika (art. 105 cz. 2 p. b), jest nowym typem zabójstwa kwa-lifikowanego. Poprzedni kodeks karny (I(@:@&>Z6 7@*,8F CJFF8@6 E@-P4":4FH4R,F8@6 K,*,D"H4&>@6 E@&,HF8@6 C,FBJ$:484– Kodeks Karny Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Radzieckiej) nie prze-widywał go, jednak ekstremalny wzrost przeste˛pstw polegaj ˛acych na porwaniu człowieka, braniu zakładników i wagi naste˛pstw takich czynów, jak i szcze-48Projekt kodeksu karnego. Komisja Kodyfikacyjna przy Ministrze Sprawiedliwos´ci, Warszawa: Wyd. Prawn. 1963.
49Zakres poje˛cia funkcjonariusza publicznego wyznacza wyczerpuj ˛aco art. 115 § 13 k.k. (Por. Wyrok SN z 27.11.2000 r. WKN 27/00, OSNKW 2001, nr 3-4, poz. 21). W mys´l tego przepisu status taki posiadaj ˛a: Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, poseł, senator, radny, poseł do Parlamentu Europejskiego, se˛dzia, ławnik, prokurator, funkcjonariusz finansowego organu poste˛powania przygotowawczego, notariusz, komornik, kurator s ˛adowy, syndyk, nadzorca s ˛adowy i zarz ˛adca, osoba orzekaj ˛aca w organach dyscyplinarnych działaj ˛acych na podstawie ustawy, osoba be˛d ˛aca pracownikiem administracji rz ˛adowej, innego organu pan´stwowego lub samorz ˛adu terytorialnego, chyba z˙e pełni wył ˛acznie czynnos´ci usługowe (np. pracownicy obsługi technicznej, osoby sprz ˛ataj ˛ace), a takz˙e inna osoba w zakresie, w którym uprawniona jest do wydawania decyzji administracyjnych (jak m.in. we władzach samorz ˛adu zawodowego, izbach rzemies´lniczych, organizacjach kombatanckich), osoba be˛d ˛aca pracownikiem organu kontroli pan´stwowej lub organu kontroli samorz ˛adu terytorialnego (np. Najwyz˙szej Izby Kontroli), chyba z˙e pełni wył ˛acznie czynnos´ci usługowe, osoba zajmuj ˛aca kierownicze stano-wisko w innych niz˙ administracja lub organ władzy instytucjach pan´stwowych (w Zakładzie Ubezpieczen´ Społecznych, szkołach publicznych), funkcjonariusz organu powołanego do ochrony bezpieczen´stwa publicznego (np. Policja, ABW), albo tez˙ funkcjonariusz Słuz˙by Wie˛ziennej oraz osoba pełni ˛aca czynn ˛a słuz˙be˛ wojskow ˛a (por. takz˙e M a r e k, Kodeks karny. Komentarz, s. 215-216 oraz wskazane tam literatura i orzecznictwo). Niekiedy pojawiaj ˛a sie˛ w ˛atpliwos´ci co do charakteru funkcji pełnionych przez okres´lone osoby. W ˛atpliwos´c´ taka zaistniała np. w odniesieniu do straz˙ników gminnych (miejskich). S ˛ad Najwyz˙szy pierwotnie odmówił im statusu funkcjonariuszy publicznych (Uchwała SN z 22.12.1992 r., II KZP 30/93, OSNKW z 1994, nr 1, poz. 6.), a naste˛pnie zmienił uprzednio zajmowane stanowisko (Postanowienie SN z 21.09.2005 r., I KZP 28/05, OSNKW 2005, nr 10, poz. 94.)
gólnie negatywna ocena społeczna zachowan´ polegaj ˛acych na wykorzystywa-niu bezbronnos´ci, bezradnos´ci ofiary skłoniła jednak ustawodawce˛ do wpro-wadzenia takiego rozwi ˛azania do kodeksu karnego50. Na tle stosowania omawianego przepisu pojawiaj ˛a sie˛ sprzeczne orzeczenia51, chociaz˙ p. 7 po-stanowienia Plenum SNFR O s ˛adowej praktyce w sprawach o zabójstwo52 dos´c´ wyraz´nie wskazuje na czym stan bezradnos´ci polega. Zgodnie z nim moz˙e on byc´ spowodowany przyczynami bezpos´rednio zwi ˛azanymi z psychik ˛a człowieka lub brakiem fizycznej moz˙liwos´ci obrony. Do tych pierwszych za-licza małoletnios´c´ (co zreszt ˛a potwierdza obecne brzmienie p. b), a w nie-których przypadkach niepełnoletnios´c´, głe˛boki sen, stan silnego upojenia alkoholowego, zamroczenia, ws´ród drugich zas´ wylicza m.in. staros´c´ i cie˛z˙k ˛a chorobe˛. Bezradnos´c´ ofiary powinna byc´ oczywista dla zabójcy.
Zabójstwo, poł ˛aczone z porwaniem człowieka b ˛adz´ wzie˛ciem zakładnika, nalez˙y kwalifikowac´ w oparciu o omawiany przepis opieraj ˛ac sie˛ na inter-pretacji znamion z art. 126 (porwanie człowieka) lub 206 k.k. FR (wzie˛cie zakładnika). Warto przy tym zauwaz˙yc´, z˙e art. 105 cz. 2. p. b obejmuje nie tylko zabójstwo dokonane na porwanym czy zakładniku, ale i na innych oso-bach w zwi ˛azku z tym porwaniem lub wzie˛ciem zakładnika53, co – jak sie˛ wydaje – odpowiada równiez˙ intencji polskiego ustawodawcy wyraz˙onej w art. 148 § 2 p. 2 k.k., w cze˛s´ci dotycz ˛acej zabójstwa w zwi ˛azku z wzie˛-ciem zakładnika. Natomiast stan bezradnos´ci ofiary mógłby byc´ w s´wietle polskiego prawa podstaw ˛a uznania zabójstwa osoby bezradnej za kwalifiko-wan ˛a jego postac´ zgodnie z art. 148 § 2 p. 3 k.k., a zatem jako czyn do-konany w wyniku motywacji zasługuj ˛acej na szczególne pote˛pienie.
Zabójstwo kobiety, której stan brzemiennos´ci jest oczywisty dla sprawcy (art. 105 cz. 2. p. (), traktowane jest jako wysoce niebezpieczne społecznie, bowiem prowadzi do pozbawienia z˙ycia nie tylko kobiety, ale i dziecka pocze˛tego. Dla zastosowania tej normy konieczna jest s´wiadomos´c´ sprawcy co do stanu kobiety i nie jest istotne, czy dziecko umarło w wyniku us´miercenia kobiety, czy tez˙ nie. Zamiar sprawcy moz˙e byc´ bezpos´redni lub ewentualny, a motywy działania dla kwalifikacji takiego czynu nie maj ˛a
50_. 3. E 8 J D " H @ &, %. ;. 9 , $ , * , & (red.), 7@<<,>H"D46 8 I7 CK,
;@F8&": 32*"H. =@D<" 2002, s. 227.
51Por. #`::,H,>\ %,DN@&>@(@ EJ*" CK 1999, 6, s. 22; #`::,H,>\ %,DN@&>@(@
EJ*" CK 1998, 4, s. 9-10.
52AA%E CK @H 27.01.1999, 1, #%E CK 1999, 3, s. 3. 53Tamz˙e, s. 3.
znaczenia. Istotne jest natomiast, czy zachowanie sprawcy nie było obarczone błe˛dem co do stanu faktycznego. Jes´li bł ˛ad dotyczył obiektu zamachu (za-bójca błe˛dnie uwaz˙ał, z˙e kobieta jest w ci ˛az˙y), to wydaje sie˛, z˙e brak ustawo-wego znamienia – stanu brzemiennos´ci – wył ˛acza odpowiedzialnos´c´ w opar-ciu o ten przepis. W doktrynie rosyjskiej istniej ˛a jednak pogl ˛ady przeciw-ne54 lub takie, które nie wykluczaj ˛ac odpowiedzialnos´ci zgodnie z art. 105 cz. 2 p. ( proponuj ˛a stosowac´ go ł ˛acznie z art. 30 cz. 3 k.k. FR (co ozna-czałoby równiez˙ odpowiedzialnos´c´ za usiłowanie zabójstwa) dopuszczaj ˛ac po-nadto moz˙liwos´c´ zastosowania zamiast art. 105 cz. 2 p. (, art. 105 cz. 155. Bł ˛ad co do osoby (zamiast kobiety w ci ˛az˙y sprawca zabija inn ˛a kobiete˛ nie be˛d ˛ac ˛a w tym stanie) nie zmieniałby kwalifikacji prawnej. Sprawca w tym stanie rzeczy powinien odpowiadac´ za usiłowanie zabójstwa kobiety cie˛z˙arnej (zgodnie z art. 30 w zwi ˛azku z art. 105 cz. 2. k.k.FR) i zabójstwo (art. 105 cz. 1). Moz˙liwe jest takz˙e zastosowanie zamiast art. 105 cz. 1 innych prze-pisów cz. 2 art. 105. Polski ustawodawca nie stworzył co prawda odre˛bnego kompleksu znamion kwalifikowanego typu zabójstwa uwzgle˛dniaj ˛acego ochro-ne˛ z˙ycia kobiety i zarazem jej jeszcze nienarodzonego dziecka przed bez-prawnym zabójczym zamachem, ale nie oznacza to przeciez˙ niemoz˙nos´ci ta-kiej interpretacji faktów, by wymiar kary ze wzgle˛du na wysoki stopien´ społecznej szkodliwos´ci czynu (art. 53 § 1 k.k.), jak i szczególnie nagann ˛a motywacje˛, rodzaj i rozmiar ujemnych naste˛pstw (art. 53 § 2 k.k.) był do nich adekwatny.
Tres´c´ art. 105 cz. 2 p. e k.k.FR ukazuje na relacje˛ wyboru sposobu zabijania do bezpieczen´stwa ogółu jako okolicznos´c´ obci ˛az˙aj ˛ac ˛a. S´cis´lej, ustawowy opis czynu dotyczy sytuacji, gdy sprawca realizuj ˛ac swój zamiar s´wiadomie wybiera taki sposób pozbawienia z˙ycia ofiary, który powoduje niebezpieczen´stwo utraty z˙ycia nie tylko przez ni ˛a, ale takz˙e choc´by jeszcze jedn ˛a osobe˛ (p. 9 postanowienia Plenum SNFR z 27 stycznia 1999 r.)56. Do sposobów takich bez w ˛atpienia nalez˙ ˛a zabójstwa dokonane np. przez: uz˙ycie s´rodków wybuchowych, zatopienie, podpalenie, zatrucie wody i z˙ywnos´ci, zagazowanie itp. Dla oceny prawnej zabójstwa popełnionego w sposób nie-bezpieczny dla ogółu nie ma znaczenia, czy nast ˛apiły szkodliwe naste˛pstwa
54E. %. # @ D @ * 4 >, ?H&,HFH&,>>@FH\ 2" J$46FH&@: 8&":4L48"P4b 4 >"8"2">4, B@ D@FF46F8@<J BD"&J, ;@F8&": _D4FH 1994, s. 107-108.
55#.%. 1 * D " & @ < Z F : @ &, I(@:@&>@, BD"&@ C K. ?F@$,>>"b R"FH\, ;@F8&":
AD@FB,8H 2000, s. 31.
dla innych osób. Jes´li jednak na skutek dokonania zabójstwa w sposób ade-kwatny do jego ustawowego opisu poniosły one s´mierc´, czyn taki nalez˙y roz-patrywac´ takz˙e w oparciu o p. a cz. 2 art. 105 k.k.FR. Od strony subiek-tywnej dla ustalenia postaci zamiaru, istotny jest stosunek sprawcy zarazem do faktu s´mierci ofiary, jak i faktu stworzenia realnego zagroz˙enia dla bliz˙ej niesprecyzowanego kre˛gu osób.
W oparciu o przepis art. 105 cz. 2 p. e.1 k.k.FR odpowiada sprawca zabójstwa, którego motywem zachowania jest krwawa zemsta. Celem takiego zabójstwa jest pomsta (rewanz˙) za rzeczywist ˛a lub urojon ˛a krzywde˛, do-konan ˛a na sprawcy krzywdy lub jego rodzinie. Z reguły krwawa zemsta jest naste˛pstwem zabójstwa krewnego i jako rodowy zwyczaj rozpowszechniona w niektórych republikach Północnego Kaukazu (Czeczenia, Inguszetia, Osetia Północna). Zabójstwo, be˛d ˛ace kulminacj ˛a krwawej zemsty, nalez˙y odróz˙nic´ od zabójstwa, motywem którego jest zemsta na tle obyczajowym. To drugie popełniane jest przez tzw. krewniaków, czyli osoby uznaj ˛ace sie˛ za rodzine˛ z powodu „braterstwa krwi” (@$<,> 8D@&\` – wymiana krwi). Najcze˛s´ciej zjawisko „krewniactwa” spotyka sie˛ w subkulturze wie˛ziennej, a zabójstwo z zemsty za krzywde˛ krewniaka, w braku innych okolicznos´ci obci ˛az˙aj ˛acych, traktowane jest jako zabójstwo typu podstawowego (art. 105 cz. 1 k.k.FR)57. Pos´ród przepisów stanowi ˛acych kodeksowe ramy zabójstw typu kwalifiko-wanego znamiona charakterystyczne dla podmiotu i podmiotowej strony za-bójstwa zawieraj ˛a p. * oraz 0 – < art. 105 cz. 2 k.k.FR, przy czym ten pierwszy ma charakter „mieszany” – zawiera takz˙e znamiona przedmiotowe. Zabójstwo popełnione ze szczególnym okrucien´stwem wskazane przez usta-wodawce˛ w art. 105 cz.2 p. * k.k.FR posiada swój odpowiednik w polskim k.k. (art.148 § 2 p. 1). Jakkolwiek ocenny charakter wyraz˙enia „szczególne okrucien´stwo” nie pozwala mu nadac´ s´cisłej, precyzyjnej tres´ci, to znacz ˛ac ˛a „podpowiedzi ˛a” w jego analizie s ˛a orzeczenia SNFR, a szczególnie wielokrot-nie wskazywane (ze wzgle˛du na swoj ˛a wage˛) postanowiewielokrot-nie SNFR „O s ˛ado-wej praktyce w sprawach o zabójstwo”58 z 1999 r. najwyz˙szy organ s ˛adowy FR zaleca poje˛cie szczególnego okrucien´stwa wi ˛azac´ tak ze sposobem, jak i innymi okolicznos´ciami zabójstwa s´wiadcz ˛acymi o jego przejawach w za-chowaniu sprawcy, dla którego powinno byc´ oczywiste, z˙e sposób zabójstwa, który wybrał, wi ˛az˙e sie˛ ze szczególnymi fizycznymi cierpieniami ofiary (spowodowanie wielu urazów na ciele ofiary, wykorzystanie trucizny
powo-573.a 7 @ 2 " R , > 8 @, I(@:@&>@, BD"&@.?F@$,>>"b R"FH\, ;@F8&" 1997, s. 123 n. 58AA%E CK @H 27.01.1999, 1, #%E CK 1999, 3, s. 3.
duj ˛acej me˛czarnie, spalenie z˙ywcem, długotrwałe pozbawienie jedzenia i picia itd.). Ws´ród innych okolicznos´ci, nie zwi ˛azanych ze sposobem popełnienia zbrodni zabójstwa ze szczególnym okrucien´stwem, wskazuje sie˛ na charakter działania sprawcy np. w obecnos´ci bliskich ofiary, jes´li sprawca wiedział, z˙e swoim działaniem powoduje ich wyj ˛atkowe cierpienie59.
Jez˙eli zabójca, działaj ˛ac w sposób pozwalaj ˛acy nawet (poprzez zewne˛trzny ogl ˛ad czynu) na przyje˛cie jego szczególnego okrucien´stwa, us´wiadamiał sobie tylko niebezpieczen´stwo swojego zachowania, ale był nies´wiadomy tego, z˙e sprawia ofierze szczególne cierpienia, jego czyn nie moz˙e podlegac´ ocenie prawnej opartej na kanwie art. 105 cz.2 p. *60. Problematyka zabójstwa ze szczególnym okrucien´stwem wzbudza co prawda w doktrynie rosyjskiej spory na tle konkretnych przypadków61, jednakz˙e nie ma na ogół w ˛atpliwos´ci co do tego, z˙e w dwóch z nich szczególnie okrutny sposób popełnienia zabój-stwa nie moz˙e stac´ sie˛ podstaw ˛a kwalifikacji w oparciu o omawiany przepis. Ma na to wpływ istnienie okolicznos´ci łagodz ˛acych przewidzianych w art. 107 k.k.FR (afekt) i 108 k.k.FR (przekroczenie granic obrony koniecznej albo s´rodków koniecznych dla zatrzymania osoby, która popełniła przeste˛pstwo). Zabójstwem o typowo podmiotowych znamionach jest czyn opisany w art. 105 cz. 2 p. 0 k.k.FR, czyli zabójstwo popełnione przez grupe˛ osób, grupe˛ osób be˛d ˛acych w zmowie lub grupe˛ zorganizowan ˛a. Takie sformułowanie okolicznos´ci obci ˛az˙aj ˛acych ma swoje z´ródło w brzmieniu art. 35 k.k.FR okres´laj ˛acego rodzaje współuczestnictwa w przeste˛pstwie (F@JR"FH4e & BD,-FHJB:,>44). Współuczestnicy przeste˛pstwa to: sprawca (sprawcy), organi-zator, podz˙egacz, pomocnik62. Zatem, p. 0 cz. 2 art. 105 k.k.FR nalez˙y rozpatrywac´ w zwi ˛azku z art. 35 k.k.FR. O istnieniu współuczestnictwa w zabójstwie – w mys´l przepisów rosyjskiego prawa karnego – moz˙na mówic´ jedynie wówczas gdy:
59#`::,H,>\ %,DN@&>@(@ EJ*" CK1998, 2, s. 15. 60Por. #`::,H,>\ %,DN@&>@(@ EJ*" CK 1998, 6, s. 7. 61%. # @ D @ * 4 >, dz. cyt., s. 100.
62Kodeks karny FR rozróz˙nia naste˛puj ˛ace typy współuczestników przeste˛pstwa (F@JR"FH->484 BD,FHJB:,>4bart. 33 cz. 1 k.k.FR – polski k.k. nazywa ich współdziałaj ˛acymi – art. 20 k.k.): sprawca (4FB@:>4H,:\ – dosł. wykonawca art. 33 cz. 1 k.k.FR), organizator (@D(">4-2"H@D –art. 33 cz. 3 k.k.FR), podz˙egacz (B@*FHD,8"H,:\ – art. 33 cz. 4 k.k.FR), pomocnik (B@F@$>48- art. 33 cz. 5 k.k.FR). W polskim prawie postaci współdziałania osób przy po-pełnieniu czynu zabronionego nosz ˛a nazwe˛ form zjawiskowych. Sprawstwo, zgodnie z tres´ci ˛a 18 § 1, przybrac´ moz˙e cztery formy: sprawstwo pojedyncze, współsprawstwo, sprawstwo kierownicze, sprawstwo polecaj ˛ace. Podz˙eganie (art. 18 § 2) i pomocnictwo stanowi ˛a samodzielne formy zjawiskowe (niesprawcze) popełnienia czynu zabronionego.
– w popełnieniu przeste˛pstwa brały udział dwie lub wie˛cej osób (art. 32 k.k.FR);
– wszyscy jego współuczestnicy osi ˛agne˛li wiek odpowiedzialnos´ci karnej (art. 20 cz. 1 k.k.FR);
– wszyscy współuczestnicy byli poczytalni w czasie popełnienia prze-ste˛pstwa (art. 21 k.k.FR).
Za przeste˛pstwa popełnione przez grupe˛ osób uznaje sie˛ takie, w procesie realizacji których uczestniczyły wspólnie co najmniej dwie osoby bez wczes´-niejszej zmowy (cz. 1 art. 35 k.k.FR). By móc definiowac´ czyn jako zabój-stwo popełnione przez grupe˛ osób istotne jest, oprócz uczestnictwa sprawcy, uczestnictwo w procesie pozbawienia z˙ycia ofiary innych osób (osoby), które działaj ˛a wspólnie, przemoc ˛a, z zamiarem zabicia. To bezpos´rednie uczest-nictwo innych osób nie oznacza, z˙e s´miertelne obraz˙enia musz ˛a byc´ zadane przez kaz˙d ˛a z nich. Podobnie nalez˙y kwalifikowac´ zabójstwo, kiedy to do realizuj ˛acego jego znamiona doł ˛aczy w tym celu inna osoba63.
Przeste˛pstwo popełnione przez grupe˛ osób be˛d ˛acych w zmowie ma miejsce wtedy, gdy współuczestnicy umawiaj ˛a sie˛ co do wspólnego popełnienia prze-ste˛pstwa (cz. 2 art. 35 k.k.FR), ale grupa taka nie ma trwałego, stabilnego charakteru, i wczes´niej nie została zorganizowana, powołana do popełniania jednego lub wielu przeste˛pstw, bowiem wtedy przeste˛pstwo uznaje sie˛ za popełnione przez grupe˛ zorganizowan ˛a (cz. 3 art. 35 k.k.FR)64. S ˛ad Naj-wyz˙szy FR65 wyjas´nia, z˙e wczes´niejsza zmowa na zabójstwo wymaga wyra-z˙onego w dowolnej formie porozumienia dwóch i wie˛cej osób, które dochodzi do skutku przed rozpocze˛ciem działan´ bezpos´rednio skierowanych na pozba-wienie z˙ycia ofiary. Jez˙eli w takim zabójstwie ze sprawc ˛a współdziałaj ˛a inne osoby w charakterze organizatorów, podz˙egaczy czy pomocników, ich działa-nia nalez˙y ocedziała-niac´ w oparciu o art. 33 w zw. z art. 105 cz. 2 p 0 k.k.FR66. Jes´li jednak ze strony innych osób brak jest bezpos´redniego uczestnictwa w pozbawieniu z˙ycia człowieka, czyli brak fizycznej przemocy w chwili czy-nu, to nie moz˙na mówic´ o odpowiedzialnos´ci za zabójstwo popełnione przez grupe˛ osób.
63AA%E CK @H27.01.1999, 1, #%E CK 1999, 3, s. 4.
64'.;. ; 4 > \ 8 @ & F 8 4 6, A.A. ; " ( @ < , * @ &, %.A. C , & 4 >, I(@:@&>@, BD"&@ C@FF44, ;@F8&": 32*"H. „!:\b>F”, 32*"H. „#D">*,F” 1998, s. 55-58.
65AA%E CK @H27.01.1999, 1, #%E CK 1999, 3, s. 4. 66Tamz˙e, s. 4.
Uznanie zabójstwa za popełnione przez grupe˛ zorganizowan ˛a powoduje, z˙e działania wszystkich jej uczestników, niezalez˙nie od ich roli w prze-ste˛pstwie, nalez˙y traktowac´ jako współsprawstwo. Tak samo, jak moz˙na s ˛a-dzic´, nalez˙ałoby oceniac´ zabójstwo popełnione przez członków wspólnoty przeste˛pczej (BD,FHJB>@, F@@$V,FH&@)67, pomimo braku ewidentnego wskazania przez ustawodawce˛ zastosowania w tych okolicznos´ciach art. 105 cz. 2 p. 0 k.k.FR.
Okolicznos´ci obci ˛az˙aj ˛ace zabójce˛, wskazane przez rosyjskiego ustawodaw-ce˛ w p. 2 cz. 2 art. 105 k.k.FR, zdominowane s ˛a motywem działania spraw-cy, którym jest pragnienie uzyskania korzys´ci. Tak wie˛c zabójstwo z pobudek uzyskania korzys´ci lub na zlecenie, jak równiez˙ poł ˛aczone z rozbojem, wy-muszeniem lub bandytyzmem „zakłada” w kaz˙dej wyodre˛bnionej w brzmieniu przepisu formie potencjaln ˛a korzys´c´. Dominacja tego motywu nie oznacza jego wył ˛acznos´ci, a przy tym nie przes ˛adza o niemoz˙nos´ci jego wykluczenia w działaniu sprawcy. Wspomniana korzys´c´, jak stanowi p. 11 postanowienia Plenum SNFR z 27 stycznia 1999 r., jest d ˛az˙eniem do osi ˛agnie˛cia zysku w sensie najszerszym. Zabójstwo zas´ z pobudek uzyskania korzys´ci ma miej-sce wówczas, gdy jego motywem było osi ˛agnie˛cie materialnego zysku przez winnego popełnienia czynu lub inne osoby, b ˛adz´ uchronienie sie˛ od
mate-67Zgodnie z art. 35 cz. 4 k.k. FR przeste˛pstwo uznaje sie˛ za popełnione przez wspólnote˛ przeste˛pcz ˛a (organizacje˛ przeste˛pcz ˛a), jes´li zostało ono popełnione przez opart ˛a na okres´lonej strukturze (FHDJ8HJD4D@&">>@6) grupie zorganizowanej lub zwi ˛azek grup zorganizowanych działaj ˛acych pod wspólnym (,*4>Z<) kierownictwem, których członkowie ł ˛acz ˛a sie˛ w celu wspólnego popełnienia jednego lub kilku cie˛z˙kich, albo szczególnie cie˛z˙kich przeste˛pstw w celu bezpos´redniej lub pos´redniej finansowej lub innej materialnej korzys´ci. Od wspólnoty przeste˛pczej nalez˙y odróz˙nic´ zorganizowan ˛a grupe˛ (@D(">42@&">>ab (DJBBa), rozumian ˛a jako stał ˛a grupe˛ osób uprzednio ł ˛acz ˛acych sie˛ w celu popełnienia jednego lub kilku przeste˛pstw (art. 35 p. 3 k.k.FR). Art. 35 k.k.FR charakteryzuje ponadto przeste˛pstwo popełnione przez grupe˛ osób ((DJBBa :4P) – cz. 1 oraz przeste˛pstwo popełnione przez grupe˛ osób be˛d ˛acych w zmowie ((DJBBa :4P B@ BD,*&"D4H,:\>@<J F(@&@DJ) – cz. 2. Polski k.k. w art. 65 § 1 (takz˙e w art. 258 § 1) posługuje sie˛ terminami zorganizowanej grupy oraz zwi ˛azku maj ˛acego na celu popełnienie przeste˛pstwa. Nie wyjas´nia jednak bliz˙ej ich istoty, choc´ z pewnos´ci ˛a moz˙na wskazac´ pewne minimum cech charakterystycznych. Grupa zorganizowana jest mniej od zwi ˛azku liczna, posiada swojego przywódce˛, a jej celem jest popełnianie przeste˛pstw w ramach swojej struktury. Zwi ˛azek zas´ jest organizacj ˛a zrzeszaj ˛ac ˛a co najmniej trzech członków, a jego istnienie, cel, ustrój maj ˛a tajny charakter. Posiada odpowiedni ˛a strukture˛ wewne˛trzn ˛a, kieruje sie˛ okres´lonym programem. W ramach struktury organizacyjnej zwi ˛azku członkowie kieruj ˛a sie˛ ustalon ˛a dyscyplin ˛a i podporz ˛adkowani s ˛a kierownictwu zwi ˛azku (por. Wyrok SN z 9.05.1983r., Rw 409/83, OSPiKA 1984, nr 6, poz. 128; Wyrok SN z 27.10.1995 r., III KRN 122/95, Orz. Prok. i Pr. 1996, nr 5, poz. 5).
rialnych strat68. Tenz˙e punkt postanowienia okres´la ponadto cechy zabójstwa na zlecenie, które jest uwarunkowane otrzymaniem przez wykonawce˛ (spraw-ce˛) zlecenia w zamian za korzys´c´ materialn ˛a lub inne wynagrodzenie i współ-działaniem co najmniej zlecaj ˛acego zabójstwo (zwykle jest to organizator lub podz˙egacz). Motywy zlecenia mog ˛a byc´ róz˙norodne (zemsta, zawis´c´ itp.), a odpowiedzialnos´c´ ponosz ˛a osoby organizuj ˛ace zabójstwo za wynagrodze-niem lub okazuj ˛ace pomoc w popełnieniu takiego zabójstwa, zgodnie z odpo-wiedni ˛a cze˛s´ci ˛a art. 33 i p. 2 cz. 2 art. 105 k.k.FR69. Jez˙eli jednak zabójstwo na zlecenie dokonane jest przez grupe˛ zorganizowan ˛a lub wspól-note˛ przeste˛pcz ˛a, wszyscy współuczestnicy, bez wzgle˛du na ich role˛ w prze-ste˛pstwie, odpowiadaj ˛a zgodnie z art. 105 k.k.FR cz. 2 p. 2, bez odwołania do art. 33 tejz˙e ustawy. Kaz˙demu współuczestnikowi z osobna nalez˙y udo-wodnic´ zamiar zabójstwa.
Zabójstwo poł ˛aczone z rozbojem, wymuszeniem lub bandytyzmem to umys´lne pozbawienie z˙ycia człowieka w procesie popełnienia wymienionych przeste˛pstw i podlega ocenie zgodnie z art. 105 cz. 2 p. 2 k.k.FR, w zwi ˛azku z artykułami kodeksu przewiduj ˛acymi odpowiedzialnos´c´ za rozbój, wymusze-nie, bandytyzm70. Sprawiedliwe ukaranie sprawcy wymaga jednak odróz˙nie-nia zabójstwa dla korzys´ci w „czystej postaci” od zabójstwa dla korzys´ci poł ˛aczonego z rozbojem, wymuszeniem czy bandytyzmem. Włas´ciwe rozpo-znanie tych dwóch ostatnich nie nastre˛cza wie˛kszych trudnos´ci, ale zabójstwo dla korzys´ci poł ˛aczone z rozbojem nie posiada wyraz´nej linii rozgraniczenia od zabójstwa z pobudek uzyskania korzys´ci w „czystej postaci”. W doktrynie pojawiaj ˛a sie˛ róz˙norakie kryteria ich rozróz˙nienia (np. moment przeje˛cia wartos´ci maj ˛atkowych, sposób popełnienia zabójstwa)71. Ws´ród uczonych rosyjskich przewaz˙a pogl ˛ad mówi ˛acy o trzech znamionach kumulatywnie okres´laj ˛acych cechy zabójstwa dla korzys´ci poł ˛aczonego z rozbojem. S ˛a to: napas´c´, zawładnie˛cie maj ˛atkiem – jako cel, zawładnie˛cie maj ˛atkiem w chwili popełniania zabójstwa lub bezpos´rednio po nim. Zabójstwo dla korzys´ci w „czystej postaci” nie jest powi ˛azane z napas´ci ˛a i zawsze dokonywane w zamiarze bezpos´rednim, natomiast przy napas´ci rozbójniczej zamiar moz˙e byc´ tak bezpos´redni jak i ewentualny.
68AA%E CK @H27.01.1999, 1, #%E CK 1999, 3, s. 4. 69Tamz˙e, s. 4.
70Tamz˙e, s. 4.
71Szerzej na ten temat zob.: !. 7 " D * @ & ", E@@H>@T,>4, J<ZT:,>>@(@ J$46FH&" 42 8@DZFH>ZN B@$J0*,>46 4 D"2$@b, E@P4":4FH4R,F8"b 2"8@>>@FH\ 1976, 4.
