Norbert Mendecki
Katechizm Herca Homberga "Bne
Zion"
Collectanea Theologica 54/2, 69-76
C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 54(1984) fasc. II
K A TEC H IZM НЕКСА HO M BERGA „BNE ZIO N ”
W r. 1792 H om berg o trzy m ał p łatn y u rlop (2 gulden y dzien nie) b W ty m czasie m iał napisać podręcznik do nauczan ia religii. Liczne zajęcia a u to ra spraw iły, że ów podręcznik ukazał się dopie ro w r. 1802. Nosił on ty tu ł: Im re Schepher. Ein religiöses u n d m o
ralisches Lehrbuch, hebräisch u n d deutsch, der israelitischen J u gend g e w id m e t (W dzięczne słowa. P o dręcznik relig ijn o -m o raln y po
h e b ra jsk u i niem iecku, pośw ięcony m łodzieży ż y d o w sk ie j)2. W w p ro w ad zen iu do pierw szego w y d an ia uzasadniono cel owego przedsięw zięcia następ u jąco : „B ib lijne K sięgi Św ięte i talm udyczne z a w iera ją co p raw d a w szystkie obow iązki wobec Boga, siebie sam e go i bliźniego, przełożonych, ojczyzny itp., są jed n a k zb yt obszerne i nied ostęp ne dla m łodzieży” 3. K siążka ta b y ła dosyć droga (3 gul deny). Pom im o to przetłum aczono ją n a w e t na języ k polski. W W ar szaw ie służyła przez la ta jako podręcznik.
N atom iast dru g a jego książka B e n Jakir przetłu m aczon a na język polski przez T ugendholda, nie w zbudziła większego z ain te resow ania 4,
Pow odzeniem cieszył się jed y n ie katechizm Ben Zion. W ro ku 1812 u k azała się w zm ian k a w „ S u la m ith ” , że now y podręcznik k a tech ety czn y H erca H om berga jest w sprzedaży w w ydaw nictw ie przy kościele Św. A nn y w W iedniu 5. Zgodnie z zarządzeniem k a n celarii cesarskiej z d n ia 22 czerw ca 1807 ro k u nauczaniem religii dla Ż ydów zajęła się kom isja cesarska do sp raw szkolnictw a n ie
ks. N O R BER T M ENDECK I, W IED EŃ
1 P o r. N. M e n d e с к i, Z a s łu g i H e rc a H o m b e rg a d la o d n o w y ż y c ia r e
lig ijn e g o , C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 54(1984) z. 1.
2 T a k p o d a je К . S c h u b e r t , D er E in flu s s d e s J o s e fin is m u s a u f d a ч
J u d e n tu m in Ö ste r re ic h , K a iro s 14Ί972) 92; w e d łu g M. В а 1 a b a n a, H e rz H o m b e r g in G a liz ie n , J a h r b u c h f ü r jü d is c h e G e s c h ic h te u n d L i t e r a t u r 19(1916) 215, k a te c h iz m u k a z a ł się w r. 1807; w e d łu g C. v o n W u r z b a c h a, B io g r a p h is c h e s L e x i k o n d es K a is e r th u m s Ö s te r re ic h , IX , W ie n 1863 254 w r. 1808. 3 Рог. M. В a 1 a b a n, dz. c y t., 215. 4 P e łn y ty t u ł b rz m i: B e n J a k ir . Ü b e r G la u b e n s w a h r h e ite n u n d S i t t e n le h r e n f ü r d ie is r a e litis c h e J u g e n d , in F ra g e n u n d A n tw o r te n . N e b s t e in e m _A n h ä n g e (S y n J a k i r a . O p r a w d a c h w ia r y i m o r a ln o ś c i d la m ło d z ie ż y ż y d o w s k ie j, w fo r m ie p y ta ń i o d p o w ie d z i. Z s u p le m e n te m ), P r a g a 1814, d ru g ie w y d a n ie 1826.
5 P e łn y ty t u ł teg o p o d rę c z n ik a b rz m i: B n e Z io n . E in r e lig iö s -m o r a lis c h e s L e h r b u c h f ü r d ie J u g e n d is r a e litis c h e r N a tio n (S y n o w ie S y jo n u . P o d
r ę c z n ik r e lig ijn o - m o r a ln y d la m ło d z ie ż y ż y d o w sk ie j), W ie d e ń 1812 (P r a g a 1814 i 1826).
m ieckiego. Pow odem tego zarządzenia była skarga, że w podręcz nik ach do n auczan ia religii żydow skiej z n a jd u ją się m iejsca sp rze czne z obow iązującym p r a w e m 6. Po zb ad an iu sp raw y kom isja orzekła, że „chodzi o p a rę książek Biblii, T alm ud u i k om entarzy, k tó re to w aspekcie m o raln y m i relig ijn y m przeznaczone są raczej dla d orosłych” 7. W recen zji rządow ej L orenz podkreślił, że p a ń stw u zależy na jedności całej m on arch ii i dlatego nie to le ru je rze czy sprzecznych z p raw em państw ow ym . Poniew aż dzieci żydow skie p rze b y w ają n a obszarze p a ń stw a austriackiego, zarząd p a ń stw o w y m a praw o k o n tro li n ad szkolnictw em żydow skim . Jeszcze jed e n a rg u m e n t p rzy ta cz a kom isja cesarska: w m o narchii a u s tria ckiej nie m a jednolitego n au czan ia religii dla m łodzieży żydow skiej (przy czym dziew częta sto ją p rak ty czn ie poza sy stem em k ształce nia). D latego w ysun ięto propozycję w y d an ia ręk o pisu H erca H om b erg a z r. 1796 pt. Die Religion der Israeliten u nd die S itten le h re (R eligia żydow ska i n a u k a obyczajów). W edług opinii Z inzendorfa rękopis H erca H om berga spodobał się kom isji już w r. 1796. U chw a ła rządow a z 14 w rześn ia 1807 r. potw ierd ziła zam iar ponow nego p rze jrz e n ia ręk o pisu bez specjalnego rozgran iczania pom iędzy nauczanie relig ii a n a u k ą obyczajów , poniew aż n a u k a obyczajów u Ż ydów je s t ściśle połączona z religią. R ezolucja rządo w a w ym ie n ia też stanow isko h o fra ta (radcy dw oru) G ru bera, k tó ry głosow ał przeciw ko w y d a n iu katechizm u. Oprócz ręk o pisu H erca H om berga ro zp a try w a n o także m ożliw ość w y d an ia innego rękopisu, m iano w icie P io tra Beera. K om isja opow iedziała się jed n a k za rękopisem H erca H om berga.
P oniew aż tylko niew ielk a część dzieci żydow skich o b jęta b y ła system em szkolnictw a, n a z eb ran iu kom isji do sp ra w n auczan ia w d n iu 9 lipca 1808 r. w y su nięto propozycję, aby k an d y d aci do zaw arcia zw iązku m ałżeńskiego składali egzam in z k atech izm u H e r ca H om berga. Egzam in m ieli składać tylko ci, k tórzy nie u k o ń czyli żadnej szkoły żydow skiej. Egzam in należało składać wobec oświeconego „ O b e rla n d sra b in a ”, w żadnym w y p ad k u nie wobec „ K re is ra b in a ” czy zw ykłego rab in a. W edług recen zji P fleg era n a leży przem ilczeć au to rstw o katechizm u, gdyż H erc H om berg nie je s t łu b ian y przez Ż ydów galicyjskich. T en sam dom agał się u zu pełn ien ia katech izm u cy ta tam i ze św iętych ksiąg żydow skich. T em u stano w isk u sprzeciw ił się Chotek, k tó ry sądził, że pow oływ anie się n a T alm ud i inne księgi żydow skie będzie przeszkodą w „uszla c h e tn ien iu ” i „ d e ju d a iz a c ji” Ż ydów 8.
T ak p rzed staw ia się h isto ria katech izm u H erca H om berga od
7 0 ks. NORBERT MENDECKI
0 P o n iż s z e d a n e p o c h o d z ą z: A. F . P r i b r a m , U r k u n d e n u n d A k t e n
z u r G e s c h ic h te d e r J u d e n in W ie n , I, W ie n 1918, 161—172.
7 P o r. A . F. P r i b r a m , d z. c y t., 161. 8 P o r . A. F. P r i b r a m , d z. c y t., 165.
22 czerw ca 1807 r. do 17 sie rp n ia 1808 r. Dw a la ta potrzebow ał H om berg n a dokończenie sw ojego dzieła i na w prow adzenie p o p ra w ek kom isji cesarskiej, W ty m czasie odw iedził H om berg w M iku łow ie (N ikolsburg) O b e rra b in a M ark a B en ed y k ta (M arkus B ene dikt), prosząc go o recenzję katechizm u. D nia 31 sie rp n ia 1810 r. w ypow iedziała się kom isja cesarska dla szkolnictw a niem ieckiego
(in d eutschen Schulsachen aufgestellte Hofkom m ision) n a te m a t ka
techizm u H erca H om berga n astęp u jąco :
1. K siążka rea liz u je postaw ione zad an ia (z m ałym i w y jątk am i, k tó re należy jeszcze popraw ić). M ożna m ieć nadzieję, że katechizm razem z recen zją O b e rra b in a M ark a B en ed y k ta zdobędzie p o p u lar ność w śród Żydów .
2. K atechizm m a być w y d a n y z funduszów dla szkolnictw a w Dolnej A u strii i w prow adzony do w szystkich szkół żydow skich jako podręcznik. W książce m a znaleźć się zarów no decyzja rządo w a (die allerhöchste Entschließung), ja k i recen zja O b e rra b in a M ar ka B en ed y kta. W recenzji m a być je d n a k pom inięte nazw isko a u to ra.
3. K atechizm m a być podręcznikiem do egzam inu przed za w arciem zw iązku m ałżeńskiego.
4. P u n k t te n m ów i o h o n o rariu m dla autora.
Po ty c h uw agach kom isji do sp ra w szkolnictw a niem ieckiego n a stę p u je pięć p u n k tó w kom isji cesarskiej do sp raw studiów! (Stu-
d ien h o fk o m m issio n ) :
1. Cel przedsięw zięcia odpow iada k o n sty tu c ji państw ow ej. N a leży m ieć nadzieję, że rozpow szechnienie katechizm u w śród na ro d u żydow skiego przy n iesie znaczne polepszenie sta n u faktycznego. 2. K om isja do sp raw studiów stw ierd za konieczność p rz e p ra cow ania stro n 268— 274. H om berg p rzy tacza tu ta j dw a rodzaje grzechu: grzech jak o obrazę Boga bez szkody dla bliźniego i grzech jako obrazę Boga przynoszącą szkodę bliźniem u. W pierw szym w y p ad k u dla p o jed n a n ia z Bogiem w y starczy żal za grzechy, w d ru gim w ypadku, aby uzyskać przebaczenie grzechu należy n ap raw ić w y rządzo ną bliźniem u szkodę. K siążę arcy biskup [Sigism und A nton G raf von H o h en w arth (1730— 1820)] życzył sobie dla lepszego zro
zu m ienia n a stę p u jąc e u zu pełn ien ie: w dru gim w y p a d k u żal za grzech y nie w ystarcza, gdyż trzeb a zadośćuczynić spraw iedliw ości Bożej przez n ap ra w ie n ie w yrządzonej krzyw dy. K om isja do sp raw studiów zobow iązała się uw zględnić owo uzupełnienie, o ile a u to r pogodzi tę w ypow iedź księcia arcy b isk u p a z n a u k ą rabinów .
3. Z arów no kom isja do sp raw szkolnictw a niem ieckiego, jak i kom isja do sp ra w stud ió w poleciła w prow adzić k atechizm do w szystkich szkół m o n arch ii au striack iej. P onadto ów podręcznik m a służyć jako m a te ria ł do egzam inu p rzed zaw arciem zw iązku m ał
żeńskiego. W prow adzenie k atech izm u zaleca się szczególnie w G ali cji, gdzie nie m a żad n ych szkół żydow skich. B yłoby też w skazane dostosow anie katech izm u do m entalności żydow skiej n a ty m te re nie, gdzie p a n u je k o m p letn a niew iedza.
4. P o dręcznik m a się ukazać bez nazw iska a u to ra razem z dw om a do ku m en tam i: z decyzją p ań stw o w ą (die E.M. höchste
Entschließung ü b er den Gebrauch dieses Buches) i z recen zją O ber-
ra b in a M ark a B enedykta. P u n k t 4 m ów i także o kosztach dotyczą cych druku.
5. W o statn im punk cie m ow a je st o h o n o rariu m autorskim . Na zakończenie kom isja do sp raw studiów m ów i o ciężkiej sy tu a c ji fi nansow ej a u to ra po stracie posady w Galicji. K om isja w staw ia się u cesarza za H ercem H om bergiem , aby te n przydzielił m u now e stanow isko w zam ian za dw a p ro cen ty zysku z now ego katechizm u.
Po sp raw ozd an iu kom isji do sp raw stud ió w z 31 sie rp n ia 1810 ro k u n a stę p u ją recen zje P flegera, L orenza i G rohm anna. P fleg er ko m en tu je w ypow iedź księcia arcy b isk u p a n astęp u jąco : „Sam o n a praw ien ie szkody bez żalu nie w y starcza aby przep ro sić Boga. To chyba m iał n a m yśli K siążę A rcy b isk u p ” 9. D alej zgadza się P fleg er z propozycją kom isji do sp ra w studiów , ab y uzu pełn ienie dołączyć dopiero w ted y do tek stu , gdy stw ierd zi się, że je s t ono zgodne z n a u k ą rabinów . W n a stę p n y c h p u n k ta c h 3 i 4 w y ra ż a zgodę n a propozycję kom isji dotyczącą dostosow ania podręcznika k a te c h e ty c z nego do m entalności Ż ydów w G alicji i odnośnie przem ilczenia n a zw iska au to ra. W punk cie p iąty m om aw ian a je s t sp ra w a w y n ag ro dzenia. Jeżeli chodzi o now e stanow isko dla H erca H om berga, P fle ger sprzeciw ia się tem u, gdyż H om berg nie je s t łu b ia n y przez Ży dów i z tego pow odu nie będzie m ógł działać pozytyw nie. Lepiej więc pozostać p rzy dw óch pro cen tach zysku dla a u to ra ze sp rze daży podręcznika. N astęp n y recenzent, Lorenz, nie zgadza się z w y rażen iem na stro n ie 451 : „zam achy n a życie re g e n ta ”, gdyż owe zam achy ze s tro n y m łodzieży są raczej niem ożliw e. W p u n k ta c h 4 i 5 zgadza się L orenz z kom isją. Podobnie ja k P fleg er sprzeciw ia się L orenz now ej posadzie dla H erca H om berga. O statn i rec e n z en t G ro h m an n pop iera stanow isko pierw szego recenzen ta. R ezolucja z 4 g ru d n ia 1810 r. p rzy ch y la się do w niosków kom isji do sp raw studiów , w y rażo ny ch w p u n k ta c h 1, 2, 3, i 4. W punk cie piątym , tra k tu ją c y m o w y n ag ro d zen iu autora, m ow a je s t tylko o dw óch p rocen tach czystego zysku ze sprzedaży podręcznika. P o sada dla H om berga zostaje przem ilczana.
Dziesięć dni po u chw ale rządow ej, tj. 14 g ru d n ia 1810 r. z po lecenia cesarza ukazał się d e k re t kom isji do sp raw studiów skiero w an y do rząd u Dolnej A ustrii. D ek ret ten je s t streszczeniem po wyższej dy sk u sji n a tem a t podręcznika katechetycznego Bne Zion. 7 2 k s · NORBERT MENDECKI
KATECHIZM HERCA HOMBERGA 73
C esarsk a Mość troszczy się o d ob ro b y t sw oich podw ładych. P ra w dziw ego d o b ro by tu nie m ożna jed n a k osiągnąć bez dobrych oby czajów. Dlatego pow inien ukazać się podręcznik relig ijno -m o raln y dla m łodzieży żydow skiej, k tó ry b y lansow ał ideę dobrego c h a ra k te ru i postępow ania. P u n k t 1 m ów i o w p ro w ad zeniu książki jako praw nego p o dręcznika w e w szystkich szkołach całej m onarchii; p u n k t 2 o egzam inie, k tó ry m a zdaw ać m łodzież żydow ska przed zaw arciem m ałżeństw a. K siążka m a ukazać się anonim ow o z ce sarskim d e k re tem i z rec e n z ją M ark a B enedykta. W iele m iejsca w ty m dekrecie pośw ięcono sp raw ie w yn ag rod zen ia dla autora. U w zględniono też u zu pełn ien ie proponow ane przez księcia a rc y b i skupa. D e k re t został p o d pisany przez Alojzego von U g arte i przez J a n a D ebrois. W ośw iadczeniu z 24 sty cznia 1811 r. zgodził się H om berg na u zu p ełn ien ie proponow ane przez księcia arcybiskupa. Rok później, tj. 22 sty czn ia 1813 r. ukazał się d e k re t k an celarii ce sarskiej adreso w an y do rząd u Dolnej A ustrii. Zgodnie z nim zostaje utw orzon a szkoła d la m łodzieży żydow skiej. U czniow ie tej szkoły m a ją przy sw ajać sobie w iedzę z p o d ręcznika katechetycznego w r a m ach dw uletniego h u m anistycznego n auczan ia i co pół ro k u zdaw ać egzam iny przed nauczycielem i w iced y rek to rem gim nazjum . Tam gdzie nie m a szkoły żydow skiej, w y m ag an y jest egzam in z tego p o d ręcznik a przed rozpoczęciem stu d iu m filozofii. K oszty w y n a grodzenia dla nauczycieli relig ii ponoszą rodzice uczniów . D ekret został p o d pisany przez F ran ciszk a Innocentego Langa.
E k s k u r s I: B n e Z ion w g u b ern i w eneckiej
K om isja do sp raw stu d iów n a posiedzeniu w d n iu 1 sierp n ia 1825 r. zajęła się p a ra g ra fa m i 30, 115, 116 i 142 k atech izm u Bne
Zion, k tó re w y w ołały poruszenie w g u b ern i w eneckiej 10. J a k d i
tego doszło?
G u b ern ia w en ecjań sk a w ystosow ała prośbę do kom isji do sp raw studiów , ab y ta poleciła dla n au k i relig ii jak iś podręcznik. W od pow iedzi n a to w skazała kom isja na k atechizm Bne Zion H erca H om berga. R abin i z W enecji i M an tu i zapro testo w ali przeciw ko
Bne Zion, poniew aż k atechizm te n zaw iera „gorszące” p a ra g ra fy 30,
115, 116 i 142. K o m isja do sp raw stu d ió w odpow iedziała, że g u b e r n ia w enecka i m ediolańska może się ro zejrzeć za innym po dręczni kiem . T akie rozstrzygnięcie nie obow iązyw ało w czeskiej guberni, gdzie n ad al Bn e Zion obow iązyw ał jako podręcznik. Zw rócono się zatem ,z p ro śb ą do H erca H om berga, aby ten zm ienił gorszące p a rag ra fy . H om berg odpow iedział n a to p y tan ie m : czy owe p a ra g ra fy należą do isto ty katechizm u ? G u b ern ia w enecka obstaw ała je d n a k przy sk reślen iu ow ych p aragrafów . S tąd kom isja do sp raw
studiów opow iedziała się n a w e t za ponow ną rew iz ją całego k a te chizm u H erca H om berga.
Z ajm ijm y się tera z sp o rn y m i p arag rafam i. P a ra g ra f 30 m ów i o p raw ie ro zsąd ku u . A le po co w podręczn iku relig ijn o -m o raln y m m ów ić o p raw ie rozum u, skoro jego treścią m a ją być p ra w d y re li gijne. Dlatego też kom isja do sp ra w stud ió w zaproponow ała opu ścić w d ru k u p a ra g ra fy 30, 115, i 116. P a ra g ra fy 115 i 116 m ów ią o czci oddaw anej Bogu przez l u d z i 12. W edług H om berga Bóg tego nie potrzebu je. W ty m istn ieje niebezpieczeństw o błędu, gdyż re li- gia objaw io na głosi: „będziesz w ierzył w jednego Boga” . O obo w iązk u o d daw ania czci Bogu m ów ią poprzednie p a ra g ra fy , dlatego też zaleca się opuścić p a ra g ra fy 115 i 116. Do tego dochodzi zw ią zek treścio w y pom iędzy p a ra g ra fa m i 114 i 117. W edług K om isji do sp ra w stu d ió w p a ra g ra f 142 nie przynosi zgorszenia, dlatego też m a pozostać bez zm iany 13. Co się tyczy rew izji całego katech izm u k o m isja do sp ra w stu d ió w sprzeciw iła się tem u, gdyż nie m a w iększe go pow odu, ab y cały katechizm przepracow ać· n a nowo. W niem iec k ich pro w in cjach au stria c k ic h n ik t nie podnosił sk arg i przeciw ko
7 4 k s · N O R B E R T M E N D E C K I
11 P a r a g r a f 30 b rz m i: „ P ra w o ro z u m u n a k a z u je : z a s p o k ó jc ie w a s z e p o ż ą d liw o ś c i i n a k a r m c ie do s y ta w a s z ą o c h o tę ta k d a le k o , ja k w a s z a z m y s ło w o ść te g o p r a g n ie , z g o d n ie z p o tr z e b a m i c ia ła ; b ą d ź c ie je d n a k o s tro ż n i i s trz e ż c ie się p rz e d n a d m ie r n y m u ż y w a n ie m czy ż ą d z a m i, a b y n ie z n is z czyć, n ie z r a n ić czy n ie o sła b ić w ła s n e j o so b o w o ści i a b y n ie p rz e s z k o d z ić , n ie u b liż y ć czy n ie d o tk n ą ć in n y c h w e w ła s n y c h ro z k o s z a c h ” (w e d łu g A. F . P r i b r a m , d z. c y t., 434).
12 P a r a g r a f 115 b rz m i: „D la B oga je s t rz e c z ą o b o ję tn ą , czy lu d z ie a lb o in n e is to ty o d d a w a ją m u cześć i go a d o r u ją ; B óg n ie tr a c i p rz e z to ż a d n e j czci. B ó g je s t w rz e c z y sa m e j w p e łn i n ie z a le ż n y (52); n ie p o tr z e b u je n a s z e j s łu ż b y czy o d d a w a n ia czci. J a k o lu d z ie sto im y p rz e d n im ja k m a le ń k i c h ło p e k p rz e d p o tę ż n y m k r ó le m ” .
P a r a g r a f 116 b rz m i: „ W ie lk i k s ią ż ę m a ją c y p o d s o b ą 20 m ilio n ó w lu d z i n ie b ę d z ie z ż y m a ł się n a d c h ło p a k ie m , g d y t e n m in is tr o w i o k a ż e ty le sa m o czci, co je m u s a m e m u . T e n d o b ry k r ó l b ę d z ie z p e w n o ś c ią ś m ia ł się z tego, a le w ż a d n y m w y p a d k u n ie w z b u d z i to u n ieg o g n ie w u . J e s z c z e m n ie j b ę d z ie się g n ie w a ł B óg, je ś li in n e is to ty b ę d ą a d o ro w a n e n a ró w n i z n im . O c z y w iśc ie B óg n ie n a w id z i a d o r a c ji b o ż k ó w i in n y c h is to t, p o n ie w a ż p o p rz e z t a k ą cześć c z ło w ie k p o p a d a vź n a łó g (73), w n ie sz c z ę śc ie i w s tr a s z liw ą b ie d ę (86. 87). H io b . 35,6.7.8. G d y zg rz e sz y sz , co ty M u zro b isz ? Z a sz k o d z isz M u m n ó s tw e m g rz e c h ó w ? C zy d a je s z M u co, g d y ś je s t p r a w y ? O trz y m a co z tw o je j rę k i? (u z y s k a coś p rz y ty m ? ); ty lk o ś m ie r te ln e m u (czło w iek o w i) m o ż n a k rz y w d ę w y rz ą d z ić ; ty lk o c z ło w ie k o w i m oże p om óc tw o ja c n o ta ” (w e d łu g A. F. P r i b r a m , dz. c y t., 434).
13 P a r a g r a f 142 b rz m i: „ C o ty g o d n io w y d z ie ń o d p o c z y n k u (sz a b a t), b ę d ą c y d la w s z y s tk ic h u c y w iliz o w a n y c h n a r o d ó w rz e c z ą ś w ię tą , m a n a c e lu — p rz e z z a n ie c h a n ie p r a c y i w s z e lk ie j d z ia ła ln o ś c i — p rz y p o m n ie ć d zieło s tw o rz e n ia i p o g łę b ić w ia r ę w to , że s tw o r z e n ie ś w ia ta i jeg o p o d tr z y m y w a n ie w is tn ie n iu je s t n ie m o ż liw e bez n a jw y ż s z e j p o tę g i i b e z g ra n ic z n e j d o b ro ci. T a p a m i ą tk a w z m a c n ia n a s z e w d z ię c z n e u c z u c ie , g d y ż p o p rz e z ta k i e u r z ą d z e n ie ś w ia ta m o ż e m y c n o tliw ie i s z c z ę ś liw ie żyć na; ty m św ie c ie . To z a c h ę c a do p r a c y d la d o b ra w s z y s tk ic h s tw o r z e ń , a z w ła sz c z a lu d z i” (w e d łu g A .F. P r ib r a m , dz. c y t., 434).
KATECHIZM HERCA HOMBERGA 75
B n e Zion. W g u b ern i w eneckiej zaleca się (ale nie n ak azu je) u ży
w anie katechizm u. We w łoskim w y d an iu B n e Zion pow inno się uw zględnić życzenia w łoskich rabinów . A by nie m arn o w ać czasu, należy po p ro stu opuścić w d ru k u gorszące p a ra g ra fy 30, 115 i 116. N ow e w y d an ie B n e Zio n jest rzeczą konieczną, gdyż w sprzedaży
pozostało tylko 200 egzem plarzy.
E k s к u r s II: Bne Zio n w G alicji
N a m ocy d e k re tu z d n ia 15 lutego 1811 r. został w prow adzony katechizm Bn e Z io n dla Żydów galicyjskich. D rugi rozdział d e k re tu tra k tu ją c y o egzam inie p rzed ślu b n y m spow odow ał w iele problem ów Ż ydom g a lic y js k im u . Ż ydzi tu te js i nie znali języ k a niem ieckiego. Dlatego było dla nich rzeczą n iem ożliw ą zdać z tego podręcznika w ym ag an y egzam in. Ale i tu ta j jakoś sobie z ty m poradzono. Aby u n ik n ąć zd aw an ia w ym aganego egzam inu, ja k i p łacenia p o d atku w ojskow ego, zaw ierano ślub wobec osoby p ry w a tn e j (nie u rzędo wej). Owe zw iązki nazw ano „ ry tu a ln y m i”. Podobne w y p adk i były bardzo częste, jeśli nie n a po rząd k u dziennym . Św iadczy o tym sta ty sty k a . W r. 1825 m am y 46 488 ro d zin żydow skich w Galicji, w r. 1826 — 48 610. T ym sam ym zaw arto w ciągu jednego roku co n a jm n ie j 2122 zw iązki m ałżeńskie. Z am eldow anych zw iązków m ałżeńskich Ż ydów było jed y n ie 137 ! O w a s y tu a c ja trw a ła aż do naszego stulecia. W r. 1916 pisze M ajer B ałaban odnośnie tego pro blem u: „M ałżeństw a ry tu a ln e istn ie ją w G alicji po dzień dzisiejszy, chociaż n ie są u zn an e przez p ań stw o i około 70% dzieci żydow skich nosi im ię m a tk i i ty m sam ym uchodzą w oczach nauczycieli za n ieślu b n e” 1S.
DER K A T E C H ISM U S „BN E ZIO N ” V O N HERZ H O M BERG
Im J a h r e 1792 e r h ie lt H e rz H o m b e rg U rla u b , u m e in R e lig io n s h a n d b u c h zu s c h r e ib e n . W e g e n d e r v ie le n A m ts p f lic h te n e r s c h ie n d as B u c h e r s t im J a h r e 1802 m it d e m T ite l I m r e S c h e p h e r . D as z w e ite B u c h B e n J a k i r , v o n T u g e n d h o ld in s P o ln is c h e ü b e r s e tz t, e r l a n g te k e in e b e s o n d e r e B e d e u tu n g . A m b e k a n n te s te n w u r d e B n e Z io n . E s e rs c h ie n im J a h r e 1812 a n o n y m . Im V o r tr a g d e r S tu d ie n k o m m is s io n v o n 9. J u l i 1808 w u r d e v o rg e s c h la g e n , e in e P r ü fu n g v o r d e r H e ir a t a u s d ie s e m B u c h a b z u le g e n . D ie P r ü f u n g b e tr a f n u r d ie je n ig e n J u d e n , d ie k e in e jü d is c h e S c h u le a b s o lv ie r t h a tt e n . S o lc h e P r ü fu n g e n b r a c h t e n s e h r v ie l V e r w ir r u n g u n d P r o b le m e im jü d is c h e n L e b e n in G a liz ie n . D ie g a liz is c h e n J u d e n k o n n te n k a u m D e u tsc h . D e s h a lb w a r es f ü r s ie e in g ro ß e s H in d e r n is , e in e P r ü f u n g a u s e in e m d e u ts c h e n B u c h a b z u le g e n . D ie J u d e n f a n d e n je d o c h e in e n A u s w e g a u s d e r s c h lim m e n S itu a tio n . U m d e r M i li tä r - S te u e r u n d d e r P r ü f u n g s p f l ic h t zu e n tg e h e n , h e ir a te t e n sie n u r r itu e ll, d .h. sie lie ß e n s ic h v o n ir g e n d e in e m p r i v a te n M a n n tr a u e n . S o lc h e R itu a le h e n w a r e n s e h r h ä u fig ; d a f ü r s p r ic h t d ie S ta tis tik . D ie S tu
-^ Р о г. M. В a l a b a n , d z. c y t., 216—217. 15 P o r . M . B a ł a b a n , d z. c y t., 217.
76 ks; NORBERT MENDECKI d ie n h o f k o m m is s io n b e s c h ä f tig te sic h im V o r tr a g v o m 1. A u g u s t 1825 m it d e n P a r a g r a p h e n 30, 115, 116 u n d 142 d es B u c h e s B n e Z io n , d ie im v e n e tia n i- s c h e n G u b e r n iu m A n s to ß e r r e g t h a tt e n . D ie K o m m is s io n s c h lu g v o r, d e n P a r a g r a p h e n 30, w ie a u c h d ie P a r a g r a p h e n 115 u n d 116 w e g z u la ss e n . D e r P a r a g r a p h 142 s o llte a b e r u n v e r ä n d e r t b le ib e n .
