• Nie Znaleziono Wyników

Kształtowanie się relacji między systemem społecznym i technicznym w przedsiębiorstwie

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Kształtowanie się relacji między systemem społecznym i technicznym w przedsiębiorstwie"

Copied!
23
0
0

Pełen tekst

(1)

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA OECONOMICA 84, 1988

S t a n i a la w R u d o l f * KSZTAŁTOWANIE S IĘ RELACJI

MIĘDZY SYSTEMEM SPOŁECZNYM I TECHNICZNYM W PRZEDSIĘBIORSTWIE O s t a t n i e d z i e s i ę c i o l e c i a d o s t a r c z y ł y w i e l e dow odów n a t o , ż e d o p o p r a w ^ ' e f e k t y w n o ś c i e k o n o m i c z n e j p r z e d s i ę b i o r s t w a p r z y c z y n i a s i ę n i e t y l k o p o s t ę p t e c h n i c z n y 1 t e c h n o l o g i c z n y , a l e t a k ż e o - s i ą g n i ę c i a w d z i e d z i n i e o r g a n i z a c j i i z a r z ą d z a n i a . N i e u l e g a w ą t -p l i w o ś c i , ż e r o l a t y c h o s i ą g n i ę ć w o s t a t n i c h l a t a c h w y r a ź n i e w z r o -s ł a i c o r a z c z ę ś c i e j s t a w i a n e s ą o n e n a r ó w n i z p o s t ę p e m t e c h n o -l o g i c z n y m . P r z y c z y n i ł o s i ę d o t e g o z n a c z n e p r z y s p i e s z e n i e t e m p a u p o w s z e c h n i a n i a n o w y c h r o z w i ą z a ń o r g a n i z a c y j n y c h . J e ś l i j e s z c z e n a p o c z ą t k u XIX w. t r a n s f e r t y c h r o z w i ą z a ń z A m e r y k i d o E u r o p y C l u b o d w r o t n i e ) w y m a g a ł k i l k u c z y k i l k u n a s t u l a t , t o o b e c n i e d o -k o n u j e s i ę o n n i e m a l n a t y c h m i a s t . S p r z y j a t e m u u k s z t a ł t o w a n i e s i ę s p e c j a l n y c h m e c h a n i z m ó w u ł a t w i a j ą c y c h t a k i t r a n s f e r . D z i e j e s i ę t a k p r z e d e w s z y s t k i m d l a t e g o , ż e s a m e p r z e d s i ę -b i o r s t w a z a c z ę ł y d o c e n i a ć w a g ę t a k i c h r o z w i ą z a ń d l a w ł a s n e g o r o z -w o j u . S z c z e g ó l n i e d o t y c z y t o d u ż y c h p r z e d s i ę b i o r s t w z u w a g ą ś l e -d z ą c y c h nowe r o z w i ą z a n i a i p r z y g o t o w a n y c h d o n a t y c h m i a s t o w e j i c h a d a p t a c j i . N i e ma z a t e m d u ż e j p r z e s a d y w s t w i e r d z e n i u , ż e ’’e k s -p o r t i i m -p o r t n o w y c h t e o r i i i r o z w i ą z a ń o r g a n i z a c y j n y c h o d b y w a s i ę w t y m samym n i e m a l t e m p i e c o i n n o w a c j i t e c h n o l o g i c z n y c h " 1 . S t a ł o s i ę t o m o ż l i w e d z i ę k i o d p o w i e d n i o p r z y g o t o w a n e j k a d r z e , p o s ł u g u j ą c e j s i ę s w o b o d n i e n aukow ym j ę z y k i e m t y c h t e o r i i .

* Dr hab. , d o ce n t w I n s t y t u c i e Ekonomii P o l i t y c z n e j UŁ.

R e d e sig n in g j o b s , W estern European E x p e r ie n c e s , European Trade Union I n s t i t u t e , B r u s s e l s 1981, s . 1.

(2)

K a ż d y s y s t e m p r o d u k c j i r o z w a ż a ć m o ż n a j a k o j e d n o ś ć d w ó c h p o d -s y -s t e m ó w , a m i a n o w i c i e t e c h n i c z n e g o i s p o ł e c z n e g o . P o d s y s t e m y t e ( k t ó r e d a l e j n a z y w a ć b ę d z i e m y s y s t e m a m i ) w z a j e m n i e s i ę d o p a s o -w u j ą i z a z ę b i a j ą . S y s t e m t e c h n i c z n y t o p r z e d e w s z y s t k i m w y p o s a -ż e n i e t e c h n i c z n e p r z e d s i ę b i o r s t w a i s t o s o w a n a w n i m t e c h n o l o g i a , 2 a t a k ż e r o z p l a n o w a n i e p r o c e s ó w p r o d u k c j i . S y s t e m s p o ł e c z n y , n a -t o m i a s -t -t o o g ó ł p r a c o w n i k ó w p r z e d s i ę b i o r s t w a w r a z z c a ł o k s z t a ł -t e m i s -t n i e j ą c y c h m i ę d z y n i m i p o w i ą z a ń i z a l e ż n o ś c i , t o o r g a n i z a -c j a p r a -c y s k u p i a j ą c a p r a c o w n i k ó w w o k ó ł r e a l i z a c j i o k r e ś l o n e g o c e l u . O b a t e s y s t e m y s ą o d s i e b i e w z a j e m n i e z a l e ż n e , b o w ie m k a ż d y z n i c h s t a n o w i w j a k i m ś s t o p n i u o g r a n i c z e n i e d l a s y s t e m u d r u g i e -g o . O k r e ś l o n e r o z w i ą z a n i a t e c h n i c z n e c z y t e c h n o l o g i c z n e s t a n o w i ć w i ę c m o g ą o g r a n i c z e n i e d l a s y s t e m u s p o ł e c z n e g o z a w ę ż a j ą c n p . mo-ż l i w o ś c i p r z e d s i ę b i o r s t w a p r z y w y b o r z e f o r . n o r g a n i z a c j i p r a c y . R ó w n i e ż o r g a n i z a c j a p r a c y w r a z z j e j u w a r u n k o w a n i a m i s p o ł e c z n y m i 3 i p s y c h o l o g i c z n y m i m oże s t a n o w i ć o g r a n i c z e n i e d l a t e c h n o l o g i i . Z a l e ż n o ś c i t e w r ó ż n y c h o k r e s a c h k s z t a ł t o w a ł y s i ę w o d m i e n n y s p o s ó b . W d a l s z e j a n a l i z i e p o d e j m i e m y p r ó b ę p r z e d s t a w i e n i a t y c h z a l e ż n o ś c i p r e z e n t u j ą c j e d n o c z e ś n i e w y s t ę p u j ą c e w ty m z a k r e s i e t e n d e n c j e . W a n a l i z i e t e j s k u p i m y s i ę p r z e d e w s z y s t k i m n a o k r e -s i e nam w -s p ó ł c z e -s n y m . X. DETFRMINIZM TECHNOLOGICZNY N a s z ą a n a l i z ę r o z p o c z n i e m y o d p r z e ł o m u XIX i XX w . , k i e d y t o n a s i l i ł y s i ę p r o c e s y k o n c e n t r a c j i k a p i t a ł u i p r o d u k c j i . W te d y r ó w n i e ż p o w s t a w a ł y w i e l k i e k o r p o r a c j e p r z e m y s ł o w e , z a ś p r o d u k c j a p r z y b i e r a ł a c o r a z b a r d z i e j m asow y c h a r a k t e r . W o k r e s i e ty m s y -s t e m -s p o ł e c z n y b y ł n i e m a l z u p e ł n i e p o d p o r z ą d k o w a n y s y s t e m o w i t e -c h n i -c z n e m u . Do t a k i e g o w n i o s k u p r o w a d z i a n a l i z a s y s t e m u T a y l o -r a , w k t ó r y m z a s a d n i c z y n a c i s k p o ł o ż o n o n a p r z y s t o s o w a n i e p r a -c o w n i k a d o wymogów p r a -c y f a b r y -c z n e j . 2

W l i t e r a t u r z e system te n nazywany j e s t również systemem s p o łe c z n o -p s y - chologicznym ze względu na r o l ę , j a k ą odgrywają w nim elementy p s y c h o lo g ii ( p o r . D. K a t z , R. L. K a h n , Społeczna psychologia organizacji. War-szawa 1979, s . 668-6 8 8).

3

P o r. A. K. R i c e , Productivity and Social Organization: th e Ahme-dabad Experiment, London 1958, s . 4.

(3)

P o w s t a w a n i e w i e l k i c h k o r p o r a c j i p r z e m y s ł o w y c h o r a z t o w a r z y -s z ą c y t e m u p o -s t ę p t e c h n i c z n y o r a z nowe t e c h n o l o g i e w y m a g a ł y n o -w y c h m e t o d k i e r o w a n i a i z a r z ą d z a n i a , n o w e g o r o d z a j u p o w i ą z a ń k o -o p e r a c y j n y c h . T a k i e z m i a n y s y s t e m u t e c h n i c z n e g o s p r a w i ł y , ż e o - k a z a ł o s i ę n i e z b ę d n e “ z a s t ą p i e n i e i n t u i c j i , d o ś w i a d c z e n i a i zwy-c z a j ó w w p o s t ę p o w a n i u z p r a c o w n i k a m i p r z e z z n o r m a l i z o w a n e i n a u - Kowo o p r a c o w a n e m e t o d y d z i a ł a n i a " 4 . W y s i ł k i T a y l o r a s z ł y t u w k i e r u n k u o p r a c o w a n i * i a d a p t a c j i n o w y c h o r y g i n a l n y c h r o z w i ą z a ń d o s t o s o w a n y c h d o s y s t e m u t e c h n i c z n e g o , a j e d n o c z e ś n i e a d e k w a t n y c h d o i n t e l e k t u a l n e g o p o z i o m u p r a c o w n i k ó w . T a k i e p o d p o r z ą d k o w a n i e s y s t e m u s p o ł e c z n e g o n a p o c z ą t k u XX w. w y d a j e s i ę n i e t y l e s ł u s z n y m c o k o n i e c z n y m r o z w i ą z a n i e m . K r y t y c y s y s t e m u T a y l o r a z d a j ą s i ę z a p o m i n a ć , ż e o k r e s t e n c h a r a k t e r y z o -w a ł s i ę b a r d z o n i s k i m p o z i o m e m k w a l i f i k a c j i s i ł y r o b o c z e j . W OSA, g d z i e s y s t e m t e n s i ę p o j a w i ł , s i ł ę r o b o c z ą w 3 w e j p o d s t a w o w e j m a s i e t w o r z y l i i m i g r a n c i z k r a j ó w e u r o p e j s k i c h , a t a k ż e l u d n o ś ć n a p ł y w a j ą c a z e w s i . B y l i t o l u d z i e n a o g ó ł p r y m i t y w n i , w w i ę k -s z o ś c i b e z ż a d n e g o w y k s z t a ł c e n i a , m a j ą c y c z ę s t o p o r a z p i e r w e z y k o n t a k t z p r o d u k c j ą . L u d z i e c l ( a t a k ż e p r z e m y s ł ) p o t r z e b o w a l i s y s t e m u , k t ó r y u m o ż l i w i ł b y im u d z i a ł w p r o c e s i e p r o d u k c j i , k t ó r y d a w a ł b y m o ż l i w o ś ć s z y b k i e g o o p a n o w a n i a n i e z b ę d n y c h d o p r a c y w p r z e m y ś l e c z y n n o ś c i . S y s t e m T a y l o r a w y c h o d z i ł n a p r z e c i w t y m p o -t r z e b o m . Do I c h p o z i o m u i d o i c h p o t r z e b F . W. T a y l o r d o s t o s o w a ł r ó w -n i e ż 3 y s t e m m o t y w a c y j -n y . W y s z e d ł t u t a j z z a ł o ż e n i a , ż e r o b o t n i k k i e r u j e a i ę w s w e j p r a c y p r z e d e w s z y s t k i m l u b w y ł ą c z n i e k o r z y -ś c i a m i m a t e r i a l n y m i . J e s t z n a t u r y l e n i w y i o p i e s z a ł y , z a ś o o d - s t a w o w a z a s a d a j e g o d z i a ł a n i a t o m i n i m a l i z a c j a w y s i ł k ó w d l a o - s i ą g n i ę c l a m a k s y m a l n y c h k o r z y ś c i m a t e r i a l n y c h . B o d ź c e m a t e r i a l n e p o w i n n y mu p o m ó c w p r z e ł a m a n i u t e g o w r o d z o n e g o l e n i s t w a 6 , A l e b o -d ź c e t a k i e s ą j e g o z d a n i e m n i e w y s t a r c z a j ą c e , m u s z ą b y ć w z m o c n i o -4

А. К. К о z m i ú s к i . T echnokraci i h w a a n iś c i, Warszawa 1977. s . 81.

ť o r . W. K i e i u n , E w olucja sprawnego z a r z ą d z a n ia . Warszawa 1978. s . 24-25.

6

E. W. T ay lo r t w i e r d z i , że l e n i s t w u s p r z y j a również wadliwy system o r -g a n i z a c j i p r a c y . Je-go zdaniem " k iero w n icy n i e w ie d z a , i l e cz as u p o t r z e b a r z e c z y w i ś c i e do wykonania t e j lub owej prac y t a k , i ż p ró ż n ia c tw o leży w i n - t e r e n i a robotników" ( F . W. T a y l o r , Zasady o r g a n iz a c ji naukow ej z a k ła -dów przem ysłow ych, Warszawa 1913, g . Ś -1 6 ).

(4)

n e s u r o w ą d y s c y p l i n ą i ś r o d k a m i r e p r e s j i , g d z i e z a n a j m n i e j s z e p r z e w i n i e n i e g r o ż ą w y s o k i e k a r y 7 . J e d n o s t r o n n o ś ć t e g o s y s t e m u ( c h o c i a ż u z a s a d n i o n a w m o m e n c i e j e g o t w o r z e n i a ) p r z e j a w i a j ą c a s i ę w n i e d o s t r z e g a n i u c z ł o w i e k a j a -k o j e d n o s t -k i t w ó r c z e j , a t a k ż e p o m i j a n i e p s y c h o l o g i c z n y c h , s o -c j o l o g i -c z n y -c h i s p o ł e c z n o - e k o n o m i c z n y c h a s p e k t ó w p r a c y l u d z k i e j s t a ł y s i ę p r z y c z y n ą w i e l u n e g a t y w n y c h n a s t ę p s t w . P r o w a d z i ł a d o t e g o p o g ł ę b i a j ą c a s i ę s p e c j a l i z a c j a z a w ę ż a j ą c a p r a c ę d o k i l k u p r o s t y c h c z y n n o ś c i . P r z y n o s i ł o t o w r e z u l t a c i e p r a o e z r u t y n i z o - w a n e , p o z b a w i o n e t w ó r c z e g o m y ś l e n i a c z y m y ś l e n i a w o g ó l e . D l a t e - g o t e z n a j p i e r w w a m e r y k a ń s k i c h , a n a s t ę p n i e e u r o p e j s k i c h p r z e d -s i ę b i o r -s t w a c h s y s t e m t e n p o w o d o w a ł n a r a s t a n i e k o n f l i k t ó w i w y -b u c h a n i e s t r a j k ó w , p r z y c z y n i ł s i ę r ó w n i e ż d o w z r o s t u a b s e n c j i i f l u k t u a c j i p r a c o w n i k ó w . P r a c o w n i c y p r o t e s t o w a l i w t e n s p o s ó b p r z e c i w k o d e g r a d a c j i p r a c y k w a l i f i k o w a n e j , p r z e c i w k o p o z b a w i a n i u r o b o t n i k ó w i n i c j a t y w y . N e g a t y w n e n a s t ę p s t w a t a y l o r y z m u p r ó b o w a ł a ł a g o d z i ć s z k o ł a s t o -s u n k ó w m i ę d z y l u d z k i c h ( human r e l a t i o n s ) . P r o w a d z i ł a o n a d o t a k i e j m o d y f i k a c j i s y s t e m u s p o ł e c z n e g o , w k t ó r y m b y ł y b y u w z g l ę d n i o n e now e p o t r z e b y i a s p i r a c j e p r a c o w n i k ó w . S z k o ł a t a n i e m i a ł a b y - n a j n n i e j n a c e l u z a s t ą p i e n i e s y s t e m u T a y l o r a , k t ó r e g o zasady s t a -n o w i ł y -n a d a l w a ż n ą p r z e s ł a n k ę w z r o s t u w y d a j n o ś c i p r a c y . P r ó b o w a -ł a n a t o m i a s t e l i m i n o w a ć t e n e g a t y w n e n a s t ę p s t w a t a y l o r y z m u , k t ó -r e w z -r o s t t e n h a m o w a ł y . P -r ó b o w a ł a p o z y s k a ć -r o b o t n i k a d l a r e a l i z o -w a n e g o p r o c e s u p r o d u k c j i z a p e w n i ć j e g o a k t y w n y s t o s u n e k d o p r a c y . S z k o ł a s t o s u n k ó w m i ę d z y l u d z k i c h z w r ó c i ł a u w a g ę n a z n a c z e n i e c z y n n i k ó w p o z a e k o n o m i c z n y c h w m o t y w o w a n i u d o p r a c y . W s k a z a ć t u m o ż n a m. i n . n a t a k i e C z y n n i k i , j a k s p r z y n a l e ż n o ś ć p r a c o w n i k ó w d o g r u p n i e f o r m a l n y c h z a r ó w n o w p r z e d s i ę b i o r s t w i e , j a k i p o z a

W l i t e r a t u r z e znany j e s t a r s e n a ł środków, j a k i e stosowane b y ły w tym o k r e s i e w zakła dach samochodowych H. F orda, Utworzono tam s p e c j a l n y w ydział b e z p ie c z e ń s tw a , k tó re g o zadaniem b y ło m. i n . czuwanie nad d y s c y p lin a pracy o r a z utrzymywanie ry tm ic z n o ś c i p ro c e s u p r o d u k c j i . W r e z u l t a c i e panowała tam at m o s fe ra s t r a c h u i z a g r o ż e n i a p rz e d przemocą i gwałtem, a ta k ż e c i ą g ł a oba-wa p rz e z u t r a t ą pracy (A. L i e b f e 1 d , Henry Ford - legenda i rzeczywi-stość, Warszawa 1970, s . 237-239).

Q

W Europie system T a y lo ra spopularyzow ał H. Le C h a t e l i e r , k tó r y jako pierw szy użył te rm in u "naukowa o r g a n i z a c j a prac y " (H. Le C h a t e

(5)

n i m c z y z a d o w o l e n i e i s a t y s f a k c j a z w y k o n y w a n e j p r a c y . Z w r ó c i -ł a t a k ż e u w a g ę n a p o t r z e b ę r o z t o c z e n i a o p i e k i n a d p r a c o w n i k a m i , t a k ż e p o z a p r a c ą , i o r g a n i z o w a n i a d l a n i c h w y p o c z y n k u , b u d o w y m i e s z k a ń p r z y z a k ł a d o w y c h , o p i e k i l e k a r s k i e j i t p . C z y n n i k i t e s ł u -ż y ć m i a ł y p o p r a w i e n a s t a w i e n i a p o d w ł a d n y c h d o p r z e ł o ż o n y c h 9, . m i a -ł y z a c h ę c a ć p r a c o w n i k ó w d o l e p s z e j , w y d a j n i e j s z e j p r a c y . S z k o ł a t a z a s t ą p i ł a p r y m i t y w n y s t e r e o t y p r o b o t n i k a s t e r e o t y -pem i s t o t y s p o ł e c z n e j , i s t o t y o b d a r z o n e j w e w n ę t r z n y m ż y c i e m d u -ch o w y m , c e n i ą c e j s o b i e p r z y n a l e ż n o ś ć d o z e s p o ł u c z y g r u p y p r a c o -w n i c z e j . I s t n i e j ą c e w z e s p o l e s t o s u n k i m i ę d z y l u d z k i e c z ę s t o z n a -c z ą d l a n i e g o w i ę -c e j n i ż t e c h n i c z n e w a r u n k i p r o d u k c j i . S t o s u n k i t e s t a ć s i ę m o g ą ź r ó d ł e m z a d o w o l e n i a p r a c o w n i k ó w , p r z y c z y n i a j ą c s i ę w t e n s p o s ó b d o w z r o s t u w y d a j n o ś c i p r a c y . S t o s u n k i m i ę d z y l u -d z k i e , j a k t w i e r -d z i E . M a y o , j e -d e n z t w ó r c ó w t e j s z k o ł y , m o g ą w w i ę k s z y m s t o p n i u w p ł y w a ć n a w z r o s t w y d a j n o ś c i p r a c y n i ż b o d ź c e M a t e r i a l n e , 0 . M o ż n a w i ę c o g ó l n i e s t w i e r d z i ć , ż e z m i a n a w a r u n k ó w f u n k c j o n o -w a n i a p r z e m y s ł u s t a n o -w i ł a z a s a d n i c z e ź r ó d ł o k r y t y k i s y s t e m u T a y -l o r a i o n a r ó w n i e ż s t a n o w i ł a i n s p i r a c j ę d o p o j a w i e n i a s i ę s z k o ł y s t o s u n k ó w m i ę d z y l u d z k i c h . N a l e ż y s i ę w i ę c g o d z i ć z W. M o r a w s k i m , ż e " o b i e t e s z k o ł y s ą o d b i c i e m p o t r z e b p r z e m y s ł u w r ó ż n y c h f a -z a c h a m e r y k a ń s k i e j i n d u s t r i a l i -z a c j i " . P o c z ą t k o w o , w w a r u n k a c h z n a c z n e j p o d a ż y n i e w y k w a l i f i k o w a n e j s i ł y r o b o c z e j , p o t r z e b o m t y m o d p o w i a d a ł s y s t e m T a y l o r a z a p e w n i a j ą c w y s o k i e t e m p o w z r o s t u wy-d a j n o ś c i p r a c y . N a s t ę p n a f a z a i n d u s t r i a l i z a c j i w y m a g a ł a i n n y c h m e t o d i i n n e g o s y s t e m u m o t y w o w a n i a d o p r a c y . P o j a w i a s i ę w i ę c s z k o ł a s t o s u n k ó w m i ę d z y l u d z k i c h p r z y n o s z ą c a w m i e j s c e m a r c h e w k i i p a ł k i b a r d z i e j s u b t e l n e s p o s o b y m o t y w o w a n i a , t a k i e j a k s p o p r a -9

Poprawy stosunków przełożony-podw ładny ocz e k iw a ł w c z e ś n i e j F. W. Tay-l o r w i e r z ą c , że do t a k i c h w ła ś n i e r e z u l t a t ó w prowadzi s to s o w a n ie opracowanego p rze z s i e h i e system u, był p rz e k o n a n y , że "w p r z y s z ł o ś c i r o b o t n i c y będą uważa-l i pracodawcę za swego n a j l e p s z e g o p r z y j a c i e l a . P o d e j r z l i w o ś ć i b ra k z a u f a -n i a , a-ntago-nizm ra-nie j w ię c e j o tw arty ,- k t ó r y p o p rz e d -n io pa-nował w s to s u n k a c h miedzy r o b o t n i k a n i a pracodaw ca, c a łk o w ic ie z n i k a , a n a t o m i a s t z j a w ia s i e wspóln a s z c z e r a p r z y j a ź ń " . Jak powszechnie wiadomo, system te n p ro w a d ził do wręcz odwrotnych skutków ( f . W. T a y 1 o r , Zarządzanie warsztatem wytwór-czym, Poznań 1947, s . 191).

10

b. M a y o , The Human Problems of on Industrial Civilization,

Bos-t o n 1946, s . 5 4-56.

W. M o r a w s k i , Konflikt przemysłowy w Ameryce. Praktyka,

(6)

wa a t m o s f e r y w m i e j s c u p r a c y , w z r o s t z a d o w o l e n i a i s a t y s f a k c j i z w y k o n y w a n e j p r a c y i t p . M ożna s t ą d w y c i ą g n ą ć o g ó l n y w n i o s e k , ż e s z k o ł a s t o s u n k ó w m i ę -d z y l u -d z k i c h n i e z m i e n i ł a w z a s a d z i e i s t n i e j ą c y c h d o t y c h c z a s z a - ■ l e ž n o é c i m i ę d z y s y s t e m e m t e c h n i c z n y m i s y s t e m e m s p o ł e c z n y m w p r z e d s i ę b i o r s t w i e . W d a l s z y m c i ą g u w y s t ę p u j e t u w y r a ź n a d o m i n a -c j a s y s t e m u t e -c h n i -c z n e g o , d o k t ó r e g o s y s t e m s p o ł e c z n y m u s i s i ę d o s t o s o w a ć . Tym r a z e m n a s t ą p i ł y j e d n a k p e w n e z m i a n y t e c h n i c z n e g o i ś r o d o w i s k a p r a c y , u w z g l ę d n i a j ą c e w y m a g a n i a p s y c h o l o g i i p r a c y . Z w r ó c o n o n p . u w a g ę , ż e m o ż n a t a k z o r g a n i z o w a ć p r a c ę , w k t ó r e j w y k o n y w a n e c z y n n o ś c i s p r a w i a ć b ę d ą p r a c o w n i k o w i n a j m n i e j w y s i ł -k u . W p o d o b n y s p o s ó b d o s t o s o w a ć m o ż n a d o m o ż l i w o ś c i p e r c e p c y j - n y c h p r a c o w n i k a u k ł a d m e c h a n i z m ó w , d ź w i g n i i p r z y c i s k ó w , c o z j e d n e j s t r o n y c z y n i j e g o p r a c ę ł a t w i e j s z ą i p r z y j e m n i e j s z ą , z a r u g i e j z a ś p r z y c z y n i a s i ę d o w z r o s t u w y d a j n o ś c i . P r o b l e m a t y k a t a z n a j d u j e s i ę w c e n t r u m z a i n t e r e s o w a n i a o s y c h o l o g i i i n ż y n i e r -i a . 1 2 s k i e j Humar* i z а с у j n e a s p e k t y s z k o ł y s t o s u n k ó w m i ę d z y l u d z k i c h p r z y -c z y n i ł y s i ę d o z ł a g o d z e n i a n a p i ę ć i k o n f l i k t ó w a w k o n s e k w e n c j i r ó w n i e ż d o p o p r a w y e f e k t y w n o ś c i e k o n o m i c z n e j p r z e d s i ę b i o r s t w a . S z k o ł a t a k ł a d ł a b o w i e m n a c i s k n a z a s p o k a j a n i e n o w y c h p o t r z e b p r a c o w n i k ó w , m o t y w u j ą c i c h d o l e p s z e j , w y d a j n i e j s z e j p r a c y . S t o p -n i o w o j e d -n a k m o ż l i w o ś c i m o t y w a c y j n e t e j s z k o ł y t r a c i ł y n a s k u -t e c z n o ś c i . Ś w i a t w k r a c z a ł b o w i e m w k o l e j n ą f a z ę i n d u s t r i a l i z a c j i i u l e g a ł y z m i a n i e p o t r z e b y , p r z e m y s ł u . J e d n o c z e ś n i e w r a z z e w z r o -s t e m -s t a n d a r d u m a t e r i a l n e g o p r a c o w n i k ó w r ó w n i e ż i i c h p o t r z e b y u l e g a ł y z m i a n i e . C z y i t y m r a z e m d o o s i ą g n i ę c i a k o n i e c z n e j z g o d -n o ś c i o b u t y c h s y s t e m ó w p r o w a d z i j e d n o s t r o n n e d o s t o s o w a n i e s i ę s y s t e m u s p o ł e c z n e g o d o s y s t e m u t e c h n i c z n e g o ? W j a k i s p o s ó b z a -s p o k a j a n e -s ą p o t r z e b y p r a c o w n i k ó w ? Na p r o b l e m a c h t y c h k o n c e n t r o -w a ć s i ę b ę d z i e m y w n a s z y c h d a l s z y c h r o z w a ż a n i a c h . 12 P o r . J . O k o n , Ł. P a l u s z k i e w i c z , P sy c h o lo g ia i n ż y -n i e r s k a , Warszawa 1963,

(7)

I I . WSPÓLNA OPTYMALIZACJA 1 . Na r a s t a n i e t r u d n o ś c i N a r a s t a j ą c e t r u d n o ś c i b ę d ą c e in. i n . r e z u l t a t e m w s p o m n i a n e g o j u ż s p a d k u m o t y w a c j i d o p r a c y w c z e ś n i e j d a ł y z n a ć o s o b i e w k r a -j a c h E u r o p y Z a c h o d n i e -j ( l a t a s z e ś ć d z i e s i ą t e ) n i ż w USA ( l a t a s i e -d e m -d z i e s i ą t e ) . U j a w n i ł y s i ę o n e w p o s t a c i s ł a b n ą c e g o w z r o s t u g o -s p o d a r c z e g o o r a z w y s o k i e g o p o z i o m u i n f l a c j i . Tym r a z e m a u t o r z y z a c h o d n i p o t r a k t o w a l i j e z n a c z n i e p o w a ż n i e j , n i ż t o m i a ł o m i e j -s c e w o k r e s a c h p o p r z e d n i c h k r y z y s ó w . D l a E . I.. T r l s t a 13 n p . t r u -d n o ś c i t e s t a n o w i ł y d ow ód n a t o , ż e s p o ł e c z e ń s t w a w y s o k o r o z -w i n i ę t y c h k r a j ó -w z a c h o d n i c h z n a l a z ł y s i ę w k r y t y c z n y m p u n k c i e w ł a s n e g o r o z w o j u . O z n a c z a t o j e d n o c z e ś n i e , ż e s t a n ę ł y p r z e d k o -n i e c z -n o ś c i ą w y b o r u d r o g i d a l s z e g o r o z w o j u . R o s n ą c y p o I I w o j n i e ś w i a t o w e j s t a n d a r d m a t e r i a l n y o b y w a t e l i t y c h k r a j ó w s t a n o w i ł z j e d n e j s t r o n y f u n k c j ę w z r o s t u g o s p o d a r -c z e g o , z d r u g i e j z a ś f u n k c j ę i n f l a c j i . W o s t a t n i c h l a t a c h z e w z g l ę d u n a w s p o m n i a n e t r u d n o ś c i z e w z r o s t e m g o s p o d a r c z y m , a t a k ż e z e w z g l ę d u n a w y s o k i p o z i o m i n f l a c j i m o ż l i w o ś c i d a l s z e j p o p r a w y s t a n a a r d u m a t e r i a l n e g o s i ę w y c z e r p u j ą . R ó w n o c z e ś n i e z a u w a ż y ć m o ż -n a s p a d e k t e m p a w z r o s t u w y d a j n o ś c i p r a c y , a n a w e t o b n i ż e n i e s i ę b e z w z g l ę d n e g o j e j p o z i o m u w n i e k t ó r y c h k r a j a c h 1 4 . K o n i e c z n o ś ć w y b o r u d r o g i d a l s z e g o r o z w o j u n a b r a ł a z n a c z e n i a w z w i ą z k u z g ł o s z o n ą n a Z a c h o d z i e t e z ą o p r z e c h o d z e n i u o d s p o ł e -c z e ń s t w a p r z e m y s ł o w e g o d o s p o ł e c z e ń s t w a p o p r z e m y s ł o w e g o . Z d a n i e m a u t o r ó w z a c h o d n i c h s p o ł e c z e ń s t w o t a k i e c h a r a k t e r y z u j e n i e t y l k o p r z y z w o i t y s t a n d a r d m a t e r i a l n y z a s a d n i c z e j c z ę ś c i o b y w a t e l i , a l e t a k ż e o p i e k a l e k a r s k a , g w a r a n c j a ś r o d k ó w u t r z y m a n i a w p r z y p a d k u u t r a t y p r a c y c z y p o z a k o ń c z e n i u a k t y w n o ś c i z a w o d o w e j , a t a k ż e

___

t . L. T- r x s t , Adopting to a Changing World, [ w : ] A d o p tin g to a Cnanging World, Ottawa 1978, s, 10.

К

Spadek ttiupa w z r o s t u w y d ajn o ś c i pracy r o z p o c z ą ł s i e w k r a j a c h Europy Z achodniej w połowie l a t s z e ś ć d z i e s i ą t y c h , c h o c ia ż Z as a d n ic z e je g o zmiany do-konały s i e tam w l a t a c h s i e d e m d z i e s i ą t y c h . W 1980 r . ł ą c z n y wskaźnik wydajno-ś c i p rac y d l a krajów ĽWG p o z o s t a ł na p o z i u n i c roku 1979, a w p rze m y śle p r z e -twórczym o b n iż y ł s i e nawet o IZ. W tym saciym c z a s i e 2-procento w y spadek w ydajności p ra c y zanotowano w k r a j a c h Ameryki P ó łn o cn e j ( R e d e sig n in g J o b s . . . , s . 9; S t a t i s t i c a l Yearbook 1983, New York 1983, s . 3 4 - 3 6 ).

(8)

i n n e f o r m y z a b e z p i e c z e n i a s p o ł e c z n e g o . J a k o k r y t e r i u m p r z y j m o w a -n y j e s t t u w s k a ź -n i k z a t r u d -n i e -n i a w p r z e m y ś l e n i ż s z y n i ż 50%, b l i ż -s z y j e d n a k 33% c z y 25% s i ł y r o b o c z e j . W e d ł u g t e g o k r y t e r i u n w s z y -s t k i e w y s o k o r o z w i n i ę t e k r a j e z a c h o d n i e u z n a ć m o ż n a z a m n i e j l u b b a r d z i e j d o j r z a ł e s p o ł e c z e ń s t w a p o p r z e m y s ł o w e . T a k i o b r a z s p o ł e c z e ń s t w a p o p r z e m y s ł o w e g o w y r a ź n i e k o n t r a s t u j e z s y t u a c j ą , j a k a w y s t ę p u j e w m i e j s c u p r a c y , g d z i e c z ł o n k o w i e t e -g o s p o ł e c z e ń s t w a w y k o n u j ą p r a c e n u d n e i m o n o t o n n e , o g r a n i c z a j ą c e w s p o s ó b z a s a d n i c z y m o ż l i w o ś c i i c h w ł a s n e g o r o z w o j u . T a k i e w ł a ś -n i e p r a c e s t a n o w i ą p o d s t a w o w ą p r z y c z y n ę w y s o k i e j f l u k t u a c j i o r a z a b s e n c j i p r a c o w n i k ó w , a t a k ż e r o b o t n i c z y c h s k a r g i p r o t e s t ó w . P r o w a d z ą r ó w n i e ż d o w i e l u p o w a ż n y c h p r o b l e m ó w s p o ł e c z n y c h , t a -k i c h j a -k : a l k o h o l i z m , n a r k o m a n i a c z y s t r e s y p s y c h i c z n e 1 5 . Z j a w i -s k a t a k i e c z y t o w s p o s ó b b e z p o ś r e d n i , c z y p o ś r e d n i p r o w a d z ą d o p o w a ż n e g o w z r o s t u k o s z t ó w p r o d u k c j i * 6 . O m ów ione p r o b l e m y p o t r a k t o w a ć m o ż n a j a k o o b j a w y a l i e n a c j i . P r o c e s y a l i e n a c j i n a r a s t a ł y w r a z z r o s n ą c y m u p r z e m y s ł o w i e n i e m w p o s z c z e g ó l n y c h k r a j a c h , r o z w o j e m n o w o c z e s n y c h t e c h n o l o g i i i t p . P r a k t y c z n i e a ż d o I I w o j n y ś w i a t o w e j p r z e c h o d z o n o n a d t y m i p r o -b l e m a m i a o p o r z ą d k u d z i e n n e g o . W i e l u p r a c o d a w c ó w , p r z y w ó d c ó w z w i ą z k ó w z a w o d o w y c h c z y p r z e d s t a w i c i e l i r z ą d ó w k r a j ó w z a c h o d n i c h u z n a ł o a l i e n a c j ę z a n i e u n i k n i o n ą k o n s e k w e n c j ę r o z w i n i ę t y c h s p o -ł e c z e ń s t w p r z e m y s -ł o w y c h . Z a a k c e p t o w a l i w i ę c a l i e n a c j ę n i e w i d z ą c m o ż l i w o ś c i j e j p r z e c i w d z i a ł a n i a . D o p i e r o n a r a s t a j ą c e t r u d n o ś c i s p o w o d o w a ł y w z r o s t z a i n t e r e s o w a n i a t y m i p r o b l e m a m i , z a ś p e w n e o - s i ą g n i ę c i a w z w a l c z a n i u a l i e n a c j i p r z y n i o s ł y n a d z i e j ę n a j e j w y-e l i m i n o w a n i y-e . P r o w a d z o n e n a t e n t e m a t b a d a n i a m i a ł y g ł ó w n i e n a c e l u u j a w -n i e -n i e ź r ó d e ł a l i e n a c j i . J a k m o ż n a b y ł o o c z e k i w a ć , ź r ó d e ł t y c h n i e u p a t r u j e s i ę n a Z a c h o d z i e w p r y w a t n e j w ł a s n o ś c i ś r o d k ó w p r o -d u k c j i . W s k a z y w a n o n a t o m i a s t , ż e p o s i a d a o n a z w i ą z e k z e z m i a n a

-P o r. E. L. T r i a t , The Quality of Working Life and Organizatio-n a l Improvement, U n i v e r s i t y o f P e n n s y lv a n ia 1979, s . 5.

6 S4 t o n a j c z ę ś c i e j k o s z ty niewym ierne, rzadko wiec. podejmowane p ró -by ic h l i c z e n i a . Do wyjątków n a l e ż y w y l i c z e n i e kosztów związanych z o d e j -ściem je dnego pracownika i p rz y ję c ie m na t o m ie j s c e innego w za k ła d a c h s a -mochodowych Saab w T r o l l h a t t a n w S z w e c ji. Koszty t e w y n io sły 8 t y s . Skr ( j . L o g u e , Saib/Trollhattan: Reforming Work Life on the Shop Floor,

(9)

m i p o t r z e b i a s p i r a c j i p r a c o w n i k ó w o r a z z m i a n a m i u z n a w a n y c h p r z e z n i c h w a r t o ś c i . B a d a n i a u j a w n i ł y n p . , ż e w á r ó d z g ł a s z a n y c h p r z e z p r a c o w n i k ó w p o t r z e b n a p i e r w s z y m m i e j s c u z n a l a z ł a s i ę p o t r z e b a I n t e r e s u j ą c e j p r a c y , p o d c z a s g d y w y s o k a p ł a c a o t w i e r a j ą c a d o t y c h -c z a s l i s t ę p o t r z e b p r a c o w n i c z y c h w m i e j s c u p r a c y z n a l a z ł a s i ę n a d a l s z y m m i e j s c u . O g r a n i c z o n e m o ż l i w o ś c i r e a l i z a c j i t y c h p o -t r z e b p r o w a d z i ł y d o n a r a s t a n i a p r z e d s t a w i o n y c h w c z e ś n i e j t r u d n o -2 . P o t r z e b y p r a c o w n i k ó w 1 m o ż l i w o ś c i i c h r e a l i z a c j i W s z y s t k o t o s p r a w i ł o , ż e p o t r z e b y p r a c o w n i c z e s t a ł y s i ę p r z e d -m i o t e -m s z e r o k i c h b a d a ń . U z n a n o b o w i e m , ż e w s z e c h s t r o n n e r o z p o -z n a n i e t y c h p o t r -z e b j e s t a b s o l u t n i e n i e z b ę d n e d l a z n a l e z i e n i a s k u t e c z n y c h s p o s o b ó w m o t y w o w a n i a , a w i ę c i p r z e c i w d z i a ł a n i a a l i - m i n a c j i . P r ó b o w a n o p r z e d e w s z y s t k i m o k r e ś l i ć h i e r a r c h i ę t y c h p o -t r z e b , c o m o g ł o o k a z a ć s i ę p o m o c n e p r z y o k r e ś l a n i u k o l e j n o ś c i i c h r e a l i z a c j i . W l i t e r a t u r z e s p o t k a ć m o ż n a r ó ż n e s p o s o b y g r u p o w a n i a t y c h p o t r z e b , p r z y j m o w a n y c h c z ę s t o z a ' p o d s t a w ę p o s z c z e g ó l n y c h s y s t e m ó w m o t y w a c y j n y c h . S t o s u n k o w o s z e r o k o w y k o r z y s t u j e s i ę d o t e g o c e l u h i e r a r c h i ę p o t r z e b z a p r o p o n o w a n ą p r z e z A. H. M a s l o v a , P r z y t a c z a m y j ą w r o z s z e r z o n e j w e r s j i d o s t o s o w a n e j d o w a r u n k ó w p o l s k i c h p r z e z B. G l i ń s k i e g o . W t a b . 1 p o t r z e b y z g r u p o w a n e z o s t a ł y n a k i l k u s z c z e b l a c h w t a k i s p o s ó b , ż e i c h u k ł a d j e s t z g o d n y z e s t o p n i e m i c h w a ż n o ś c i d l a p r a c o w n i k ó w . K a ż d e m u s z c z e b l o w i p r z y p i s a n e z o s t a ł y p r a k t y c z -n e s p o s o b y r e a l i z a c j i t y c h p o t r z e b . A. H. M a s l o v z a u w a ż y ł , ż e p r a c o w n i c y s t a r a j ą B i ę z a s p o k o i ć s w o j e p o t r z e b y w o k r e ś l o n e j k o -l e j n o ś c i i k o l e j n o ś ć t a w y n i k a z e w s p o m n i a n e g o j u ż s t o p n i a w a ż -n o ś c i p o t r z e b . N a j w a ż n i e j s z e s ą d l a n i c h p o t r z e b y f i z j o l o g i c z n e , k t ó r y c h z a s p o k o j e n i e g w a r a n t u j e m in i m u m e g z y s t e n c j i . Na i c h r e a

-Ź ró d e ł tych t r u d n o ś c i , a zarazem czynników s p r z y j a j ą c y c h a l i e n a c j i a u t o rz y u p a t r u j ą л . i n . w: h i e r a r c h i c z n e j o r g a n i z a c j i , p r z y n o s z ą c e j n i e w i e l -k i e u ro zm a ice n ie o r a z m ałą e l a s t y c z n o ś ć w p r o d u -k c j i ; u t r u d n i o n e j k a r i e r z e i a a ł o p r z e jrz y s ty m s y s t e m ie awansów; n a p i ę c i a c h zw iązanych z s y t u a c j ą poza p r a c ą ( d u ż o osób na u t r z y m a n iu , n i e w i e l k a m ożliwość o s z c z ę d z a n i a i t p . ) - iTork i n Am erica. R eport o f a S p e c ia l Task Force to th e S e c r e ta r y o f H e a lth , Edu-c a t i o n , and W e lfa r e , Cambridge, M a s s a c h u s e t t s , London 1975, s . 31.

(10)

T a b e l a 1 H i e r a r c h i a p o t r z e b S k ł a d n i k i p o t r z e b Grupy p o t r z e b P ra k ty cz n y wyraz r e a l i z a c j i p o tr z e b Rozwój. Władza. O s i ą g n i ę c i a . Awanse

S a m o r e a l i z a c j a Poryw ająca p r a c a . Twórcze w yżycie. O s i ą g n i ę c i a w p r a -cy. Awans w o r g a n i z a c j i P r e s t i ż . l i c z ą c a s i ę p o z y c j a . Szacunek d l a s i e b i e . Dobre opano-wanie obowiązków. Uznanie u innych Obszar " j a " . S t a t u s , u zn a n ie

T y t u ł zawodowy (godny uwa-g i ) , W yróżnienia w p ła c a c h i p rem iach . O dpowiedzialna 1 p r a c a . L ic z ą c a s i ę p ra c a

f

1 P rz y j a ź ń i m i ł o ś ć ] n a j b l i ż s z y c h . P rz y

-n a l e ż -n o ś ć do grup. Ży c z liw o ść w s p ó łp ra-cowników

Więzi sp o łe c z n e i to w a rz y s k ie

Ż yc z liw a, pomocna postawa zw ie r z c h n i k a . S o l i d a r n y z e s p ó ł p rac o w n iczy . P rz y jemne i w s p i e r a j ą c e s t o s u n -k i w p rac y i poza n ią

Prawo do ryzyka w d z i a ł a n i a c h . S t a b i l i -z a c j a -zawodu (um ie-j ę t n o ś c i ) . S t a b i l i -z a c j a ź r ó d e ł utr-zyma- utrzyma-n i a Bezpieczeństw o • B e z p ie c z n a , zdrowa p r a c a . /

Ś w iad cz en ia pozapła cow e. Stopniowy w z ro s t p ł a c . Pew-ność prac y Seks. S c h r o n i e n i e . Żywność 1 ' . - . ; P o trz e b y f i z j o l o g i c z n e P ł a c a podstawowa. S z a t n i e , umywalnie. Stołówka ( b u -f e t ) . E lem entarne warunki pracy Ź r ó d ł o : B. G l i ń s k i , Motywowanie - n ie d o c e n ia n a fu n k c ja z a -r z ą d z a n ia , "Gospodarka Planowa" 1980, nr 4, s . 195. l i z a c j ę s k ł a d a j ą s i ę e l e m e n t a r n e w a r u n k i p r a c y o r a z p ł a c e n a p o -z i o m i e p o d s t a w o w y m ( m i n i m a l n y m ) . N a s t ę p n e w h i e r a r c h i i t o p o -t r z e b y s z e r o k o r o z u m i a n e g o b e z p i e c z e ń s t w a . S k ł a d a j ą s i ę n a n i e

(11)

z a r ó w n o b e z p i e c z n e w a r u n k i p r a c y i p r z y z w o i t e s t a w k i p ł a c , j a k i o c h r o n a z a t r u d n i e n i a ( g w a r a n c j a p r a c y ) . № ż n a z a u w a ż y ć , ż e p o t r z e b y z g r u p o w a n e n a t y c h d w ó c h s z c z e -b l a c h m a j ą p r z e d e w s z y s t k i m c h a r a k t e r m a t e r i a l n y i n a z y w a n e s ą r ó w n i e ż p o t r z e b a m i n i ż s z e g o r z ę d u . W e d ł u g t y c h s a m y c h k r y t e r i ó w p o t r z e b y z g r u p o w a n e n a s z c z e b l a c h w y ż s z y c h m o ż n a o k r e ś l i ć j a k o n i e m a t e r i a l n e i n a z y w a n e s ą o g ó l n i e p o t r z e b a m i w y ż s z e g o r z ę d u . S ą t o b o w i e m t a k i e p o t r z e b y , j a k : p o t r z e b a p r z y n a l e ż n o ś c i , u z n a -n i a i s a m o r e a l i z a c j i . B i o r ą c z a p o d s t a w ę o m a w i a n ą h i e r a r c h i ę p o -t r z e b m o ż n a s t w i e r d z i ć , ż e p o c z ą t k o w o p r a c o w n i c y k i e r u j ą s w o j ą u w a g ę n a r e a l i z a c j ę p o t r z e b m a t e r i a l n y c h i d o p i e r o p o z a s n o k o j e - n i u i c h d ą ż ą d o z a s p o k o j e n i a p o t r z e b w y ż s z e g o r z ę d u . M o ż n a p o s t a w i ć p y t a n i e , n a i l e z a p r e z e n t o w a n a w y ż e j h i e r a r -c h i a p o t r z e b p o s i a d a u n i w e r s a l n y c h a r a k t e r , n a i l e w i ę c m oże b y ć u ż y t e c z n a p r z y m o t y w o w a n i u p r a c o w n i k ó w d o p r a c y , a ty m sam ym p r z y z w a l c z a n i u a l i e n a c j i p r a c y . Z p e w n o ś c i ą n i e m o ż n a j e j b e z k r y t y -c z n i e o d n o s i ć d o k a ż d e g o i n d y w i d u a l n e g o p r a c o w n i k a . B a d a n i a w y -k a z u j ą b o w i e m , ż e k a ż d y z n i c h p o s i a d a t y l k o d l a n i e g o c h a r a k t e -r y s t y c z n ą h i e -r a -r c h i ę w a ż n o ś c i p o t r z e b . Do p r o p o z y c j i A. H. M a s-l o v a n a l e ż y p o d c h o d z i ć z d y s t a n s e m r ó w n i e ż z t e g o p o w o d u , ż e s t w o r z o n a z o s t a ł a n a p o d s t a w i e b a d a ń e m p i r y c z n y c h p r o w a d z o n y c h w USA i s t ą d p r z e d e w s z y s t k i m u w z g l ę d n i a w a r u n k i p o l i t y c z n e , e k o n o -m i c z n e i k u l t u r a l n e t e g o k r a j u . D l a t e g o t e ż n a l e ż y j ą t r a k t o w a ć z d u z ą r e z e r w ą , s z c z e g ó l n i e p r z y p r ó b a c h j e j w y k o r z y s t a n i a w o d -m i e n n y c h w a r u n k a c h p o s z c z e g ó l n y c h k r a j ó w . Z d r u g i e j j e d n a k s t r o n y z a p r o p o n o w a n a p r z e z M a s l o v a h i e r a r -c h i a p o t r z e b z d a j e s i ę o d z w i e r c i e d l a ć ( p r z y n a j m n i e j w o g ó l n y c h z a r y s a c h ) w y s t ę p u j ą c e t r e n d y w t y m z a k r e s i e , p o s i a d a w i ę c d u ż ą w a r t o ś ć p o z n a w c z ą . J e j z n a c z e n i e p o l e g a n a t y m , ż e d o k o n u j e p ew -n e j s y s t e m a t y z a c j i p o t r z e b , w s k a z u j ą c j e d n o c z e ś n i e n a o k r e ś l o n ą k o l e j n o ś ć w i c h z a s p o k a j a n i u . H i e r a r c h i a t a m o że o k a z a ć s i ę p r z v — d a t n a p r z y o k r e ś l a n i u a s p i r a c j i i o c z e k i w a ć p r a c o w n i k ó w p o d e j m u -j ą c y c h p r a c ę . S t ą d r ó w n i e ż m o że s t a n o w i ć p u n k t w y j ś c i a p r z y o p r a -c o w y w a n i u z a ł o ż e ń s y s t e m ó w m o t y w a -c y j n y -c h ' * * . 10

W l i t e r a t u r z e s z ero k o znany j e s t również p o d z i a ł p o t r z e b zaproponowa-ny p r z e z F. H e rzb e rg a . K i e r u j ą c s i « t r e ś c i ą p r o c e s u m oty wacji , d z i e l i j e na dwie g r u p y . P ierw sza z n i c h to tzw. c z y n n i k i h i g i e n y , k t ó r e d e c y d u ją o wa-runkach p rac y ( p ł a c e , s t o s u n k i z p rze ło ż o n y m i , k o l e g a n i , t e m p e r a t u r a , h a ł a s pomieszczeń i t p . ) . Czynnik i t e n ie wpływają je d n a k na zmiang s to s u n k u

(12)

pracow-P r z e d s t a w i o n a h i e r a r c h i a p o t r z e b z n a l a z ł a p o t w i e r d z e n i e w l i -c z n y -c h b a d a n i a -c h n a u k o w y -c h . Do t a k i e g o w n i o s k u d o s z l i a u t o r z y

.

19 w s p o m n i a n e g o r a p o r t u P ra c a w Ameryce , k t ó r z y p o p r z e a n a l i z o w a -n i u p o -n a d 100 p r z e p r o w a d z o n y c h n a t e n t e m a t b a d a r i z a u w a ż y l i w v - .r a ź n ą t e n a e n c j ę d o a k c e n t o w a n i a p r z e z p r a c o w n i k ó w p o c z u c i a w ł a s -n e j g o d -n o ś c i . P r a c o w n i c y w s k a z y w a l i j e d n o c z e ś n i e n a u c i ą ż l i w o ś ć t a k i c h c z y n n i k ó w , j a k : d r o b i a z g o w a k o n t r o l a w m i e j s c u p r a c y c z y z a g r o ż e n i e p r z e d u t r a t ą p r a c y , u t r a t ą ś r o d k ó w u t r z y m a n i a i t p . I c h z d e c y d o w a n y s p r z e c i w b u d z i ł a m o n o t o n i a i b r a k u r o z m a i c e n i a w p r a c y , a t a k ż e p r a c e m a ł o z n a c z ą c e i w y k o n y w a n e w i z o l a c j i o d i n n y c h p r a c o w n i k ó w . W s k a z u j e t o n a p r z e s u w a n i e s i ę i c h p o t r z e b d o t y c h s z c z e b l i w s t r u k t u r z e h i e r a r c h i c z n e j , k t ó r e n a z w a l i ś m y p o t r z e b a m i w y ż s z e -g o r z ę d u . P o t w i e r d z a j ą t o i c h o c z e k i w a n i a w o b e c p r a c y . P r a c o w n i -c y o -c z e k u j ą b o w i e m w z r o s t u a u t o n o m i i w m i e j s c u p r a c y , m o ż l i w o ś c i p o d n o s z e n i a k w a l i f i k a c j i , a t a k ż e w y n a g r o d z e n i a b a r d z i e j z w i ą z a -n e g o z p o z i o m e m t y c h k w a l i f i k a c j i . C o r a z c z ę ś c i e j d o m a g a j ą s i ę r ó w n i e ż w z r o s t u i c h u d z i a ł u w p r o c e s i e p o d e j m o w a n i a d e c y z j i w p r z e d s i ę b i o r s t w i e . Z m i a n a p o t r z e b i a s p i r a c j i p r a c o w n i k ó w p o c i ą g n ę ł a z a s o b ą z m i a n y i c h p o s t a w w o b e c p r a c y . W s k a z u j ą n a t o m. i n . b a d a n i a p r z e p r o w a d z o n e w 19 74 r . w K a n a d z i e . W y k a z a ł y o n e , ż e 97% b a d a -n y c h w o l i c o p r a w d a p r a c o w a ć n i ż p o z o s t a w a ć b e z p r a c y , a l e t y l k o 67% b y ł o g o t o w y c h p o d j ą ć p r a c ę n i e c i e k a w ą , n u d n ą , z a m i n i m a l n e w y n a g r o d z e n i e . W t a k i e j s y t u a c j i a ż 33% b a d a n y c h w o l i p o z o s t a ć b e z r o b o t n y m i . I w t y m p r z y p a d k u p r a c o w n i c y p r z y w i ą z y w a l i d u ż ą w a -g ę d o z a a n -g a ż o w a n i a w p r a c y , w s k a z u j ą c j e d n o c z e ś n i e , ż e w a r u n k i p r a c y t a k i e z a a n g a ż o w a n i e u n i e m o ż l i w i a j ą . 0 r a n d z e t e g o p r o b l e m u m o ż e ś w i a d c z y ć f a k t , ż e j e d y n i e 30% b a d a n y c h u z n a ł o s i e b i e z a z a a n g a ż o w a n y c h w w y k o n y w a n ą p r a c ę . W a r t o p o d k r e ś l i ć , ż e w c h a r a k t e r y s t y c z n y s p o s ó b k s z t a ł t u j ą s i ę t u p r e f e r e n c j e p r a c o w n i k ó w , k t ó r y c h h i e r a r c h i a p r z e d s t a w i a

n ik a do wykonywanej p r a c y . Druga grupa to tzw. c z y n n ik i m oty w ują ce, do k tó r y c h z a l i c z a : możliwość dobrego wykonywania p r a c y , możliwość w y k o rz y s ta-n i a po siad ata-n y ch k w a l i f i k a c j i , w z r o s t o d p o w i e d z i a l ta-n o ś c i , awata-nsowata-nia, podno-s z e n i a k w a l i f i k a c j i i t p . Podobnie j a k u A. H. Maslova c z y n n ik i t e s ł u ż y ć .nogą ro z b u d z a n iu m otyw acji do p r a c y . (D , B o e r i , Nowa o r g a n i z a c j a p r a c y f i z y c z n e j . Wzbogacenie zadań i grupy a u to n o m ic zn e, Warszawa ł'983, s .

29--31).

(13)

s i ę n a s t ę p u j ą c o ! l ) i n t e r e s u j ą c a p r a c a ; 2) m o ż l i w o ś ć j e j w v k o n v -2 0 w a n i a ; 3 ) g o d n o ś ć 2! R. Q u i n n t w i e r d z i n i e b e z r a c j i , ż e p r z y c z y n ą n i e z a d o w o l e -n i a p r a c o w -n i k ó w s ą n i e w i e l k i e m o ż l i w o ś c i i c h s p o ł e c z n e g o i z a -w o d o -w e g o a -w a n s u -w m i e j s c u p r a c y . P r z y t o c z y ł w i e l e a r g u m e n t ó w n a d o w ó d t e g o , ż e m o ż l i w o ś c i t e d e c y d u j ą w z n a c z n y m s t o p n i u o s a -t y s f a k c j i z w y k o n y w a n e j p r a c y , z d r o w i u p s y c h i c z n y m c z y f r u s t r a -c j i . J e g o z d a n i e m ' p r a c o w n i c y o d c z u w a j ą b r a k s w o b o d y w o b r ę b i e o r g a n i z a c j i , a t a k ż e n i e d o s t a t e c z n e m o ż l i w o ś c i k o n t r o l i n a d r e a l i -z o w a n y m i p r -z e -z s i e b i e -z a d a n i a m i . P o w o d u j e t o n a p i ę c i a o r a z b r a k s a t y s f a k c j i , a t a k ż e s t a n o w i ź r ó d ł o p r o b l e m ó w z e z d r o w i e m p s y c h i -c z n y m . S y t u a c j a t a k a p o d d a j e w w ą t p l i w o ś ć t e z ę , ż e k l u c z e m d o a w a n s u j e s t w y k s z t a ł c e n i e . N a j b a r d z i e j n i e z a d o w o l e n i z p r a c y s ą n i e w ą t p l i w i e p r a c o w n i c y f i z y c z n i , c h o c i a ż , j a k t o d a l e j z o b a c z y m y , n i e z a d o w o l o n y c h j e s t z n a c z n i e w i ę c e j , W g r u p i e p r a c o w n i k ó w f i z y c z n y c h n a j b a r d z i e j d o -t y c z y -t o m ł o d y c h p r a c o w n i k ó w . G łó w nym t e g o p o w o d e m j e s t n a d u ż y -w a n i e p r z e z n a d z ó r u p r a -w n i e ń w z a k r e s i e d y s c y p l i n y p r a c y . S z c z e -g ó l n i e d o t y c z y t o p r z e m y s ł u s a m o c h o d o w e g o , g d z i e p r z y p o m i n a o n a d y s c y p l i n ę w o j s k o w ą . Z d a r z a s i ę c z ę s t o , ż e m ł o d z i p r a c o w n i c y z a d r o b n e n a w e t p r z e w i n i e n i a s ą o d s y ł a n i d o domu i p o z b a w i e n i z a t e n c z a s p ł a c y c z y k a r a n i w i n n y s p o s ó b . P r z y p a d k i t a k i e w y s t ę -p u j ą g ł ó w n i e w s y t u a c j i , k i e d y m ł o d y w y k s z t a ł c o n y p r a c o w n i k p o -p a d a w k o n f l i k t z e s t a r s z y m , g o r z e j w y k s z t a ł c o n y m m i s t r z e m . N i e z a d o w o l e n i s ą r ó w n i e ż p r a c o w n i c y u m y s ł o w i , c h o c i a ż b y z t e -g o p o w o a u , ż e i c h p ł a c e s ą n i ż s z e n i ż p ł a c e p r a c o w n i k ó w z a t r u d -n i o -n y c h w p r o d u k c j i . A l e n i e j e s t t o j e d y n a p r z y c z y n a n i e z a d o -w o l e n i a . W i ą ż e s i ę o n o r ó w n i e ż z w p r o w a d z a n i e m d o p r a c y b i u r o -w e j n o w y c h , b a r d z i e j w y d a j n y c h t e c h n i k , k t ó r e c z y n i ą p r a c ę u - r z ę d n i k ó w r ó w n i e n u d n ą i u c i ą ż l i w ą j a k p r a c a p r z y t a ś m i e . N i e -z a d o w o l e n i e -z p r a c y u j a w n i a s i ę m. i n . w w y s o k i e j i n a d a l r o s -n ą c e j f l u k t u a c j i , s i ę g a j ą c e j w USA 30% r o c z n i e . S t a ł o s i ę r ó w -n i e ż p r z y c z y -n ą m a s o w e g o w s t ę p o w a n i a t y c h p r a c o w n i k ó w d o z w i ą z k ó w 20

T r i s t , The Q u a lity o f W orking L i f e . . . , s . 3. 21 n

R. Q u i n n , L u c k in g -in as a M oderator o f th e R e l a tio n s h ip Between Job S a t i s f a c t i o n and M ental H e a lth , U n i v e r s i t y o f Michigan 1972.

22

W 1969 r . pracownicy umysłowi z a r a b i a l i w USA ś r e d n i o 105 d o l . ty g o -dniowo, podczas gdy pracownicy z a t r u d n i e n i w p r o d u k c j i 130 d o i . W nas tęp n y c h l a t a c h r ó ż n i c e t e j e s z c z e w z r o s ły ( Wor* in A m e r ic a .. . , s . 39 ).

(14)

z a w o d o w y c h , p o d c z a s g d y i c h z a i n t e r e s o w a n i e z w i ą z k a m i b y ł o d o -t y c n c z a s n i e w i e l k i e . P r o c e s - t e n w y s t ę p u j e z a r ó w n o w USA, j a k i w k r a j a c h E u r o p y Z a c h o d n i e j i c h a r a k t e r y z u j e s i ę z n a c z n i e s z y b s z y m 23 w s t ę p o w a n i e m d o z w i ą z k ó w p r a c o w n i k ó w u m y s ł o w y c h n i ż f i z y c z n y c h * W ł a ś n i e w z w i ą z k a c h u p a t r u j ą p r a c o w n i c y u m y s ł o w i m o ż l i w o ś ć o b r o n y w ł a s n y c h i n t e r e s ó w . W i e z a d o w o l o n y z p r a c y j e s t r ó w n i e ż ś r e d n i p e r s o n e l k i e r o w n i -c z y . S t a n o w i ą -c a w USA o k o ł o 4 , 5 m in o s ó b g r u p a n a z y w a n a d o t y c h -c z a s " b a s t i o n e m l o j a l n o ś -c i " z a c z y n a s i ę k r u s z y ć . Ś w i a d c z y o t y m z j ę a n e j s t r o n y i c h w s t ę p o w a n i e d o z w i ą z k ó w z a w o d o w y c h ( c o t r z e c i a o s o b a z t e j g r u p y n a l e ż y d o z w i ą z k ó w ) , z d r u g i e j z a ś r o s n ą c a l i -c z b a -c z ł o n k ó w t e j g r u p y z a i n t e r e s o w a n y c h z m i a n ą p r a c y . W ty m m i e j s c u m o ż n a z a d a ć s o b i e p y t a n i e , s k ą d s i ę b i e r z e b r a k s a t y s f a k -c j i u o s ó b , k t ó r e n a p o c z ą t k u l a t s i e d e m d z i e s i ą t y c h z a r a b i a ł y o - k o ł o 20 t y s . d o i . r o c z n i e ? N i e z a d o w o l e n i e t o t ł u m a c z y ć m o ż n a i c h r o s n ą c y m i a s p i r a c j a m i w p o d e j m o w a n i u d e c y z j i o r a z w y s t ę p o w a n i e m n a ty m t l e k o n f l i k t ó w z n a c z e l n y m k i e r o w n i c t w e m . M oż na j e d n o c z e ś n i e z a u w a ż y ć , ż e p r o b l e m y z w i ą z a n e z n i e z a d o -w o l e n i e m z p r a c y u p o w s z e c h n i a j ą s i ę n a i n n e d z i e d z i n y ż y c i a . N u d -n a , u c i ą ż l i w a , p o z b a w i o -n a s e -n s u p r a c a s p r a w i a , ż e s k r y w a n a p r z e z p r a c o w n i k a a g r e s j a u j a w n i a s i ę p o z a z a k ł a d e m n p . w s t o s u n k u d o r o -d z i n y , s ą s i a -d ó w i t p . W i n n y m p r z y p a d k u w y c z e r p a n i e p r a c o w n i k a mo~ . ż e b y ć t a k z n a c z n e , ż e j e d y n ą r z e c z ą , k t ó r ą m o ż n a j e s z c z e r o b i ć p o p o w r o c i e d o d o m u , j e s t o g l ą d a n i e t e l e w i z j i . R ó ż n i c e w r e a k - j a c h w y n i k a j ą t u g ł ó w n i e a w i e k u p r a c o w n i k ó w . N i e b r a k d o w o d ó w na. t o , ż e n i e z a d o w o l e n i e z p r a c y p r z e n o s i s i ę r ó w n i e ż n a p ł a s z c z y z n ę p o l i t y c z n ą . P o t w i e r d z a j ą t o b a d a n i a p r z e -24 p r o w a d z o n e p r z e z H. S h e p p a r d a . J e g o z d a n i e m n i e z r e a l i z o w a n e w m i e j s c u p r a c y a s p i r a c j e i b ę d ą c a t e g o w y n i k i e m a l i e n a c j a s p r a -w i a j ą , ż e p r a c o w n i c y t a c y r z a d k o b i o r ą u d z i a ł w ż y c i u p o l i t y c z -23

W USA w cią g u 10 l a t (1958-1968) l i c z b a pracowników umysłowych w związkach z w ię k s z y ła s i e o 46%. J e s z c z e s z y b c i e j w atepowali do związków p r a -cownicy umysłowi w k r a j a c h Europy Z a c h o d n ie j . W o k r e s i e 20 l a t (1955-1975) ic h l i c z b a w związkach w z r o s ła w Danii o 184%, w RFN o 104%, zaś w Szwecji o 172.?. W tyc h o s t a t n i c h k r a j a c h l i c z b a pracowników f iz y c z n y c h w związkach r o -s ł a zn a c z n ie w o l n i e j i w y n o siła odpowiednio 47%, 20% o raz 39% (ib id e m , s . 39; E. M. K a s s a 1 o w, w h i te - c o l la r Unions and th e Mor к H um anization Move-m e n t, "Monthly Labor Review" 1977, No 5, s . 11).

24

H. S h e p p a r d , N . H e r r i c h , Uhere Have A l l th e R obots Соле?, Sew York 1972.

(15)

nym ( n p . w w y b o r a c h d o p a r l a m e n t u , w w y b o r a c h p r e z y d e n t a i t p . ), z a ś j e ś l i n a w e t b i o r ą , t o g ł o s u j ą n a o g ó ł n a u g r u p o w a n i a e k s t e r -25 m i s t y c z n e c z y t e ż n a k a n d y d a t ó w o p o z y c j i . W y a l i e n o w a n i i s f r u -s t r o w a n i p r a c o w n i c y s t a n o w i ą b a z ę d l a e k s t r e m a l n y c h r u c h ó w s p o -ł e c z n y c h i p o l i t y c z n y c h . D o ś ć c h a r a k t e r y s t y c z n ą i c h c e c h ą j e s t a -o a t i a . S o c j o l o g o w i e n a z y w a j ą z b i o r o w o ś ć t y c h p r a c o w n i k ó w " ś r e d -2 6 n i ą m a s ą " b ą d ź " m i l c z ą c ą w i ę k s z o ś c i ą " N a r a s t a p r z e k o n a n i e , ż e b r a k u s a t y s f a k c j i z w y k o n y w a n e j p r a -c y n i e m o ż e im w p e ł n i z r e k o m p e n s o w a ć c z a s w o l n y . Do r o z w i ą z a n i a t e g o p r o b l e m u n i e p r o w a d z i w i ę c s k r a c a n i e c z a s u p r a c y i w y d ł u -ż a n i e c z a s u w o l n e g o , c h o c i a ż p r o b l e m t e n c z ę ś c i o w o ł a g o d z i . W s z y -s t k i e p r o w a d z o n e n a t e n t e m a t b a d a n i a w s k a z u j ą , ż e w i ę c e j s a t y s -f a k c j i p r z y n o s i p r a c o w n i k o m c z a s w o l n y n i ż p r a c a . W b a d a n i a c h t a k i c h p r o w a d z o n y c h w USA j e d y n i e 21% p r a c o w n i k ó w u w a ż a ł o i n a -c z e j . W i ę k s z o ś ć b a d a n y c h u z n a ł a n a t o m i a s t , ż e n i e l u b i s w o j e j p r a c y , p r a c a n i e m o ż e w i ę c s t a n o w i ć ź r ó d ł a i c h s a t y s f a k c j i . U w a g i t e o d n i e ś ć m o ż n a r ó w n i e ż d o S z w e c j i . W s k a z u j ą n a t o b a d a n i a p r z e p r o w a d z o n e w r o k u 1 9 5 5 i p o w t ó r z o n e w r o k u 1 9 7 7 . Na p y t a n i e s k i e r o w a n e d o p r a c o w n i k ó w w 1 9 5 5 r . : " c o c e n i s z n a j b a r -d z i e j : r o -d z i n ę , p r a c ę , c z a s w o l n y ? “ u z y s k a n o n a s t ę p u j ą c e o d p o w i e -d z i : 45% w s k a z a ł o r o a z i n ę , 33% p r a c ę , z a ś 13% c z a s w o l n y . W b a d a -n i a c h p o w t ó r z o -n y c h w 1977 r . -n a r o d z i -n ę w s k a z a ł o 41%, -n a p r a c ę 17%, 27 z a ś n a c z a s w o l n y 27% , S t o s u n k o w o w y s o k a o c e n a p r a c y , j a k ą u z y s k a n o w p i e r w s z y c h b a d a n i a c h , w s k a z u j e , m oim z d a n i e m , n i e t y -l e n a w y s o k ą s a t y s f a k c j ę z p r a c y , c o n a o b a w ę p r z e d u t r a t ą p r a -c y . I s t n i e j ą -c e w S z w e -c j i u s t a w o d a w s t w o z e z w a l a ł o w ó w c z a s p r a c o -25 b ad a n ia t e s t a ł y s i ę p r z e d u io tu u a n a l i z rządowych. P rz y p u szc z a s i e , że t e w ła ś n ie objawy a l i e n a c j i spowodowały w z ro s t z a i n t e r e s o w a n i a rządów k r a -jów za chodnich s y t u a c j a w p r a c y . W w i e l u k r a j a c h powołane z o s t a ł y rady czy k o m isje na s z c z e b l u c e n tr a ln y m , c z ę s t o z u działem p r z e d s t a w i c i e l i związków zawodowych o r a z o r g a n i z a c j i pracodawców, k tó r y c h głównym celem b y ły r.tuiany s y t u a c j i w p r a c y , mające p r z e c i w d z i a ł a ć takim zjawiskcm. N a j b a r d z i e j rozw i-n i ę t e z o s t a ł y oi-ne w t a k i c h k r a j a c h , j a k : S zw ec ja, N orwegia, H o lan d ia ( S . R u d o l f , Domokracja przem ysłow a w r o z w in ię ty c h k r a ja c h k a p i t a l i s t y c z n y c h , Warszawa 1986, s . 110-114).

Z innych badań wynika n a t o m i a s t że pracowników wykonujących p r a c e u ro z -m aicone, s a -m o d z i e l n e , p o zw a lają c e na w y k o rz y s ta n ie po siad an y ch k w a l i f i k a c j i c h a r a k t e r y z u j e n i s k i s t o p i e ń p o l i t y c z n e g o i o s o b i s t e g o wyobcowania (work in America. . . , s . 31 ).

J . M. R o s o w, Changing A t t i t u d e s to Work and L i t e S t y l e s , [ w : ] A d o p tin g to a C h a n g i n g ..., s . 11.

(16)

daw com n a p o z b a w i a n i e p r a c o w n i k ó w p r a c y b e z w i ę k s z y c h o g r a n i c z e ń 2 8 p r z y z w a l n i a n i u p r a c o w n i k ó w t . w r e z u l t a c i e z w i ę k s z o n o g w a r a n -c j ę i -c h z a t r u d n i e n i a , c o d a ł o o s o b i e z n a ć w p ó ź n i e j s z y c h b a d a -n i a c h . 3 . J a k o ś ć ż y c i a w p r a c y P r z e d s t a w i o n a s y t u a c j a w p r a c y i w y n i k a j ą c e z n i e j t r u d n o ś c i 29 ■ s ą - z d a n i e m E . L . T r i s t a - m o ż l i w e d o w y e l i m i n o w a n i a . P r z e p r o -w a d z o n e b a d a n i a i e k s p e r y m e n t y / w e k a z u j ą b o w i e m n a m o ż l l w o ś ć a l -t e r n a -t y w n y c h f o r m o r g a n i z a c j i p r a c y . W s k a z u j ą n a m o ż l i w o ś ć t a -k i e j p r a c y , k t ó r a c i e s z y ł a b y s i ę z a i n t e r e s o w a n i e m p r a c o w n i k ó w i p r z y n o s i ł a im s a t y s f a k c j ę . C h o d z i o t a k ą o r g a n i z a c j ę p r a c y , k t ó r a s t w a r z a ł a b y p r a c o w n i k o m m o ż l i w o ś ć w ł a s n e g o d z i a ł a n i a , w k t ó r e j p r a c o w n i c y m o g l i b y s p r a w o w a ć k o n t r o l ę , p r a c ę c h a r a k t e r y z u j ą c ą s i ę z n a c z n y m z a k r e s e m a u t o n o m i i . T a k z o r g a n i z o w a n ą p r a c ę E . L . T r i s t u w a ż a z a n a j l e p s z ą d r o g ę d o p o d n i e s i e n i a g o d n o ś c i p r a c o w -n i k a . Nowa o r g a n i z a c j a p r a c y p r o w a d z i j e g o z d a n i e m n i e t y l k o d o w z r o s t u s a t y s f a k c j i p r a c o w n i k ó w , a l e r ó w n i e ż d o p o p r a w y e f e k t y w -n o ś c i e k o -n o m i c z -n e j p r z e d s i ę b i o r s t w a . N a l e ż y s i ę z g o d z i ć z E . L . T r i s t e m , ż e c h o d z i t u o z m i a n y z a s a d n i c z e , " z m i a n y w y m a g a j ą c e n o w e j f i l o z o f i i , u z n a j ą c e j p r a c ę 30 z a p o d s t a w o w y c z y n n i k l u d z k i e g o r o z w o j u “ . N a s u w a s i ę t y l k o p y t a n i e , n a i l e z m i a n y t a k i e s ą m o ż l i w e w k a p i t a l i z m i e , w j a k i m s t o p n i u z m i e n i ć m o ż n a i s t n i e j ą c e t a m a n t a g o n i s t y c z n e s t o s u n k i p r o d u k c j i ? P e w n e m o ż l i w o ś c i t a k i c h z m i a n z p e w n o ś c i ą i s t n i e j ą i p r z y n i e ś ć j e m o ż e m. i n . p a r t y c y p a c y j n y s t y l z a r z ą d z a n i a c z y o - p a r t e n a z w i ę k s z o n e j a u t o n o m i i p r a c o w n i k ó w f o r m y o r g a n i z a c j i p r a c y . W t e n s p o s ó b p r a c a m o ż e z y s k a ć n a a t r a k c y j n o ś c i , m o ż e b y ć b a r d z i e j d o s t o s o w a n a d o p o t r z e b p r a c o w n i k ó w , m o ż e b y ć b o g a t s z a

D otycz yło t o ш. i n . w y d łu że n ia o k r e s u wypowiedzenia p ra c y czy u d z i a -ł u p r z e d s t a w i c i e l i pracowników w d e c y z j a c h d o ty c z ą c y c h przyjmowania i zwal-n i a zwal-n i a z p r a c y . Główne u staw y, k t ó r e z w ię k s z a ją bez p ie cz eń stw o z a t r u d n i e n i a , t o : S e c u r i t y o f Employment A c t i P rom otion o f Employment A c t o b o w iązu ją-ce od połowy l a t s i e d e a d z i e s Í4ty c h . ( The Sutedish Budget 1979 /8 0 , A Summary p u b lis h e d by th e M in is tr y o f Economic A f f a i r s and th e M in is tr y o f th e Bud-g e t , Stockholm 1979, s . 8 9 ) .

29

T r v s t , The Q u a lity o f W orking L i f e . . . , a. 6.

3 0 7

(17)

p o d w z g l ę d e m t r e ś c i i t p . Z m i a n y t a k i e , j a k t w i e r d z i s i ę n a Z a -c h o d z i e , p r o w a d z ą d o u t r w a l a n i a s i ę n o w e j e t y k i p r a c y , w k t ó r e j z a s a d n i c z e g o z n a c z e n i a n a b i e r a j ą z a s a d y j a k o ś c i ż y c i a w p r a c y . T e r m i n " j a k o ś ć ż y c i a w p r a c y " ( Q u a l i t y o f Working L i f e , QWL) 31 p o j a w i ł s i ę w USA n a p o c z ą t k u l a t s i e d e m d z i e s i ą t y c h . W p r o w a d z o -n y z o s t a ł d l a o k r e ś l e n i a s y g n a l i z o w a n y c h j u ż z m i a n w m i e j s c u p r a c y g ł ó w n i e n a g r u n c i e a m e r y k a ń s k i m . U ż y w a n y w E u r o p i e Z a c h o d -n i e j t e r m i n " d e m o J t r a c j a p r z e m y s ł o w a " n i e w p e ł n i o d z w i e r c i e d l a ł a m e r y k a ń s k i k i e r u n e k p r z e m i a n . O b e c n i e t e r m i n t e n u ż y w a n y j e s t r ó w n i e ż n a k o n t y n e n c i e e u r o p e j s k i m . B l i ż s z a j e g o c h a r a k t e r y s t y k a n a p o t y k a n a t r u d n o ś c i , g ł ó w n i e z e w z g l ę d u n a o d m i e n n e j e g o t r a k -t o w a n i e w p o s z c z e g ó l n y c h k r a j a c h . W z a l e ż n o ś c i o d u w a r u n k o w a ń h i s t o r y c z n y c h , k u l t u r a l n y c h c z y s y t u a c j i s p o ł e c z n o - e k o n o m i c z n e j p r z y p i s y w a n e mu s ą r ó ż n e t r e ś c i . R ó ż n o r o d n o ś ć t a z n a j d u j e o d z w i e r c i e d l e n i e w d e f i n i c j a c h t e g o t e r m i n u . W s p o s ó b b a r d z o o g ó l n y d e f i n i u j e g o k a n a d y j s k i e C e n t r u m J a k o ś c i Ž y c i a w P r a c y , p r z y j m u j ą c , ż e "QWL k o n c e n t r u j e s i ę n a w z a j e m n y c h s t o s u n k a c h m i ę d z y l u d ź m i i i c h s y t u a c j i w p r a c y “ 3 2 . A u t o r z y d o d a j ą , ż e k ł a d z i e o n n a c i s k n a h u m a n i z a c j ę p r a c y o r a z n a d e m o k r a t y z a c j ę s t o s u n k ó w p r a c y . W s p o s ó b b a r d z i e j p r z e j r z y s t y t e r m i n t e n d e f i n i u j e R. K a t z e l l , k t ó r e g o z d a n i e m "QWL o z n a c z a p r a k t y c z n e z m i a n y , m a j ą c e n a c e l u p o p r a w ę s y t u a c j i w p r a c y z a -3 -3 r ó w n o d l a p r z e d s i ę b i o r s t w a , j a k i z a t r u d n i o n y c h " . W k o n c e p c j i t e j , j a k t w i e r d z i , k ł a d z i e s i ę z j e d n e j s t r o n y n a c i s k n a m a k s y -m a l i z a c j ę p r o d u k c j i , z d r u g i e j z a ś n a p o p r a w ę j a k o ś c i ż y c i a , o - s i ą g a n ą p o p r z e z w z r o s t s a t y s f a k c j i z p r a c y o r a z m o t y w a c y j n e a - s p e k t y p r a c y . W s p o s ó b t y p o w o a m e r y k a ń s k i c h a r a k t e r y z u j e t ę k o n -c e p -c j ę B . J . W h i t i n g u w a ż a j ą c , ż e s ą t o " w s p ó l n e w y s i ł k i r o b o t -n i k ó w i k i e r o w n i c t w a , z m i e r z a j ą c e d o p o p r a w y e f e k t y w n o ś c i o r g a

-Termin t e n p o j a w i ł s i ę na międzynarodowej k o n f e r e n c j i w U n iw ers y te-c i e Columbia w 1972 r . ( Arden H ouse). Na k o n f e r e n c j i t e j powołano również Międzynarodowa Radę d a . J a k o ś c i Ż y c i a w P ra cy ( a . C h e r n s , Proposal f o r an I n t e r n a t i o n a l A s s o c ia tio n f o r th e Advancement o f th e Q u a lity o f W orking L i f e , I n t e r n a t i o n a l C o n feren ce on th e Q u a lity o f W orking L i f e , A ugust ЗО-S ep te m b e r T o ro n to 1981

32

O r g a n iz a tio n , P o lic y and Program, The O n t a r i o Q u a l i t y o f Working L i f e C e n t r e , T o ro n to 1980.

33

G . G r a v e r s e n , Q u a lity o f W orking L i f e in USA, D e p a rt-ment f o r I n d u s t r i a l P sy c h o lo g y . T e c h n i c a l I n s t i t u t e , Copenhagen 1977,

Cytaty

Powiązane dokumenty

Zatrudnienie w formie telepracy powoduje również zagrożenia, jak chociażby ryzyko, że tajem- nica firmy może trafić w niepowołane ręce, utrudnienia w kontrolowaniu pracow- ników,

Takie podejście przekonuje, że religii - mimo że w swym chrześcijańskim kształcie jest ona samodzielnym obszarem ludzkiego działania - nie należy traktować jako

Kryteria klasyfikacji do grupy I (klienci pożądani) są oczywiste - klient spełnia oczekiwania banku, a współpraca z nim jest możliwa, co oznacza ocenę ryzyka

rynek telepracy w Unii Europejskiej i na świecie, zastosowanie telepracy w Polsce, jakie są rynkowe bariery zastosowania systemu pracy zdalnej, jak wpływa telepraca

W ciągu ostat- niej dekady do „klubu podatku liniowego” przystąpiły Rosja oraz inne państwa Europy Środkowo-Wschodniej, co zostało odebrane jako dobre rozwiązanie dla

W kolejnych latach obserwuje się już jednak systematyczny spadek liczby pracodawców wpłacających kary na PFRON, dlatego fundusz otrzymywał coraz mniejsze wpływy z tego tytułu

Monika rajska – czło- nek Komisji Sportu okręgowej rady Adwokackiej w Warszawie oraz przedstawicielka wydawnictwa Wolters Kluwer Polska – Dorota Fiłonowicz. nad przebiegiem Turnieju

Podstawowymi celami prowadzenia polityki rozwoju w myśl cytowanych wyżej ustaw są: zapewnienie trwałego i zrównoważonego rozwoju kraju, spójności