A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
______FO LIA A RC H A EO LO G IC A 26, 2009
Bo ż e n a Iw a s z k i e w i c z - Wr o n i k o w s k a
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawia II
JESZCZE RAZ O FRYZIE Z PTAKAMI
Z KATEDRY W FARAS
M im o że od głośnych w latach sześćdziesiątych m inionego wieku odkryć polskich archeologów w sudańskiej m iejscowości F a ra s (staroż. P achoras) upłynęło ju ż kilka dziesięcioleci, zainteresow anie znalezionym i tam zabytkam i jest wciąż żywe, problem ów do rozw iązania nie brakuje, dyskusja trw a, a w łączają się d o niej kolejne pokolenia bad aczy 1. C hciałabym i ja zabrać głos, w racając d o tem atu, o którym pisałam przed laty w artykule o fryzie z absydy Pierwszej K a te d ry w F a ra s 2.
W śród znalezisk faraskich znajdow ało się kilka bloków kam iennych dekorow anych reliefowym przedstaw ieniem p tak ó w stojących m iędzy ko lu m -nam i (ryc. 1). K azim ierz M ichałow ski uznał je za fragm enty fryzu, który w VII w. obiegał konchę absydy katedry w P ach o ras (ryc. 2), i stw ierdzając, że fryz „m it Taubenfiguren geschm ückt war” - dodał: „vor jeder Taube steht ein zylindrischer A lta r " 3. Tę o p a rtą n a intuicji P ro feso ra identyfikację p o -w tarzan o bez zastrzeżeń do czasu, kiedy -we -w spom nianym artykule udało mi się, m am nadzieję, w ykazać, że w p tak ach widzieć należy orły sym bolizujące ideę zm artw ychw stania4. Zajęłam się wówczas in terp retacją m o ty -wu ptak ó w , poniew aż były głównym elem entem dekoracji fryzu i tylko
1 Świadczy o tym choćby wydana ostatnio książka o katedrach Pachoras i zebrana w niej bibliografia - zob. Godlewski 2006.
2 Iwaszkiewicz 1974, s. 377-406. 3 M ichałowski 1967, s. 19.
4 E. Lucchesi Palli w tym samym czasie doszła do podobnych wniosków (zob. recenzja Lucchesi Palli 1972, s. 234—239), które miałam możność poznać dopiero po ukazaniu się mojego artykułu. In n ą interpretację, w moim przekonaniu bez wystarczających podstaw , proponuje P luskota (1992, s. 411^414).
m im ochodem w spom niałam o niewielkim, przew ężonym n a 2/з wysokości cylindrycznym obiekcie, któ ry stoi przy nogach każdego p tak a. Nazw alam go - za K azim ierzem M ichałow skim 5 - ołtarzem , dod ając, że „ne trouve de correspondant n i párm i les représentations d ’E gypte et de Nubie, ni parm i les autels retrouvés au cours des fo u ille s" 6. T ru d n o ść w znalezieniu analogii zniechęciła m nie wówczas do dalszych badań. P odejm ując je ponow nie, wyszłam z założenia, że nie m oże to być w yobrażenie ołtarza. M iniaturow y p rzedm iot stojący przy nogach orłów na fryzie z F a ra s przypom ina w praw -dzie ołtarze typu bomos, na jakich poganie składali o fiary 7, chrześcijanie jed n ak - ja k w iadom o - takich ołtarzy nie używali. W pierw szych wiekach po naro d zen iu C hry stu sa spraw ow ana „n a p am iątk ę” Jego ofiary liturgia eucharystyczna grom adziła wiernych w okół takich stołów , jakich używano podczas posiłków w życiu codziennym 11. N ajstarsze chrześcijańskie ołtarze znane z w ykopalisk archeologicznych są zawsze stołam i, zazwyczaj w form ie p ro sto k ątn ej, owalnej lub sigm oidalnej płyty w spartej n a jednej lub kilku p o d p o ra c h 4. T ak też w yglądały najstarsze ołtarze n ubijskie10.
Nie znajdując uzasadnienia d la obecności pogańskiego o łtarz a w absydzie chrześcijańskiej k a te d ry 11, uznałam , że trzeba zastanow ić się nad słusznością proponow anej identyfikacji interesującego nas m otyw u i spróbow ałam p o -szukać analogii gdzie indziej. Znalazłam je w scenie ukazanej n a datow anej n a VI w. puszce (pyxis) z kości słoniowej, przechow yw anej w Cleveland M useum o f A rt (rye. 3)12: w centrum kom pozycji w idoczne jest wyniesione n a trzystopniow ym podeście cyborium , pod którym stoi tró jn o żn a m ensa ołtarzow a, na niej spoczyw a zwieńczona pokaźnym krzyżem księga, a po obu stro n ac h znajdują się obiekty zbliżone kształtem do w ystępujących na fryzie z F ara s. A rcher St. C lair uznała je, aczkolw iek z pew nym i zastrzeże-niam i, za kadzielnice (thym iateria) 13. A rgum entem przem aw iającym za tak ą
5 Tak też nazywają ten obiekt inni autorzy, którzy wypowiadali się dotychczas na tem at fryzu - m. in. Jansm a (1971, s. 6-9), Lucchesi Palli (1978, s. 175, 187 n. przyp. 1; 1995, s. 36); Godlewski (1992, s. 336, 339).
6 Iwaszkiewicz 1974, s. 406. I Zob. H erm ann 1961, passim.
8 Zob. Richter 1966, s. 63-72; 93-95; 110-113.
9 Zob. m. in. artykuły opublikowane w 11. numerze „H ortus A rtium Medievalium” z 2005 r. 10 Zob. Golgowski 2007, s. .
II Trudno mi zrozumieć, dlaczego inni autorzy nie uznali tego za absurdalne; np. Włodzimierz Godlewski, pisząc o fryzie z Faras w swojej książce (2006, s. 37), używa określenia „a Roman altar” i pozostawia je bez komentarza. Elisabetta Lucchesi Palli także napisała ostatnio, że „Altäre von ähnlicher Form sind a u f heidnischen Denkmälern nachzuweisen'’ (1995, s. 35), со nie przeszkodziło jej w odczytaniu treści przedstawienia w świetle Apokalipsy Pawła (tamże, s. 37 n.). 12 N r 51.114 - zob. Milliken 1951, s. 227-229; Volbach 1976, s. 184.
13 St. Clair 1979, s. 131: „ More likely they are thymiateria, although the paratactical arrangement o f objects and low relief m ake precise identification difficult". Por. M ütherich (1959, s. 201-206), któ ra określiła te przedmioty jak o naczynia („des vases”).
in terp retacją są zdaniem tej au to rk i analogiczne pod względem kom -pozycyjnym przedstaw ienia na dw óch innych datow anych na VI w. puszkach z kości słoniow ej, z Sitten i z M etro p o litan M u se u m 14, k tó re ukazują inspirow ane przekazem ewangelii przybycie niewiast d o pustego grobu C hrys-tu sa (M t 28, 1 -6 )15. N a puszce z M etro p o litan M useum dw ie kobiety z kadzielnicam i w rękach podążają w kierunku w yniesionego n a tró jsto p -niowym podeście i w spartego na skręconych k o lu m n ach cyborium , pod którym stoi o łta rz w form ie stołu, a n a nim leży kod ek s oznaczony krzy-żem 16. W scenie dekorującej p y x is z Sitten, pod baldachim em flankow anym kolum nam i o skręconych trzonach, siedzi anioł, a z dw óch stro n zbliżają się ku niem u kobiety z kadzielnicam i17. W obu przedstaw ieniach kobiety niosące kadzielnice znajdują się w m iejscu, które na puszce z C leveland zajm ują p rzedm ioty przypom inające „o łtarze” z F ara s. O tym , że w ystępujący tu związek k adzidła ze zm artw ychw staniem nie jest przypadkow y, świadczą m iędzy innym i liczne przedstaw ienia pustego g robu i innych scen sym -bolizujących zm artychw stanie w dekoracji kadzielnic18.
T ruizm em jest stwierdzenie, że w starożytnych kultach , zw łaszcza na W schodzie, kadzidło odgryw ało znaczącą ro lę 19. S palan o je i w san k tu ariach pogańskich, i w żydow skich n a o łtarzu kadzielnym albo w k a -dzielnicy (thym iaterion), k tó ra tym głównie różniła się od ołtarza, że była m niejsza i przenośna. K adzielnicom n ad aw an o najrozm aitsze kształty 20. Były w śród nich m iędzy innym i tzw. bomiskoi, k tó re nie sam ą funkcją, ale także fo rm ą naw iązyw ały d o ołtarzy, tyle tylko, że m iały nie więcej niż kilkanaście centym etrów w ysokości21.
W pierw szych w iekach po narodzeniu C h rystusa chrześcijanie używali pachnideł „w d o m ach pryw atnych, podczas pogrzebów , w k a ta k u m b a c h ” 22. Jed n a k , w obec wyłącznie duchow ego ch arak teru składanych przez nich ofiar, spalanie k adzidła w celach kultow ych uważali za zbędne i stanow czo o d -rzucali ja k o jednoznacznie kojarzące się z kultem p o g ań sk im 23. K iedy jednak w IV stuleciu liturgia chrześcijańska pow róciła do wielu z form obrzędow ych stosow anych daw niej w świątyni jerozolim skiej, pow racać zaczęło również
14 Volbach 1976, s. 176 i 177. 15 St. Clair 1979, s. 127-135. 16 Tamże, il. 2.
11 Tamże, il. 1.
18 Zob. Richter-Siebels 1990, s. 133-158.
19 Zob. Atchley 1909; Müller 1979, kol. 700-777; Suchy 2000, kol. 316 n.; Tubach, Wünsche 2003, s. 472-477.
20 W igand 1912, s. 1-97; Zaccagnino 1998; Ajnbrosini 2002.
21 W igand 1912, s. 76, il. 10; s. 88-90; Zaccagnino 1998, s. 47 n.; 76 n., tabl. 3, typ N. 22 Nadolski 2000, kol. 317. Por. Schneider 1938, s. 159 n.
2:1 Zob. Atchley 1909, s. 81-96. Zdaniem Carla Schneidera (1938, s. 157 n.), kadzidła używali gnostycy.
k ad z id ło 24. Z czasem , razem z sym boliką z nim zw iązaną, znalazło w koś-ciołach poczesne m iejsce i stosow ane jest d o dziś25.
N ajstarsze św iadectw a spalania kadzidła w kościołach znajdujem y między innym i w tekstach E frem a Syryjczyka26 i J a n a C h ry zo sto m a27. Również Egeria pisze, że w trakcie niedzielnej liturgii w Bazylice G ro b u Pańskiego zbudow anej przez K o n sta n ty n a W ielkiego na G olgocie „wnoszą do groty w Anastasis kadzielnice, aby cała bazylika Anastasis napełniła się zapachem kadzidła. W ówczas biskup [...] bierze ewangelię, podchodzi do wejścia i czyta 0 Zm artw ychw staniu P ań skim ''28. Nic w iadom o, ja k ą funkcję pełniło w spo-m in an e w tych tekstach okadzanie w nętrz budow li, w któ ry ch grospo-m adziły się tłum y. Być m oże chodziło o treści sym boliczne, a m oże o względy higieniczne29. Istnieją jed n ak także źró d ła30, k tó re nic p ozostaw iają w ątp-liwości, że od IV stulecia spalanie kadzidła, pojm ow ane ja k o szczególna form y m od litw y 31, w ystępow ało w liturgii eucharystycznej K ościołów w scho-d n ich 32. P alono je poscho-dczas procesyjnego wejścia scho-do kościoła i w trakcie m szy, przede wszystkim w pobliżu o łta rz a 33. W arab sk ich Didaskaliach (Egipt, praw dopodobnie VI w.) czytam y, że biskup trzykrotnie okadza ołtarz, po czym daje kadzielnicę prezbiterow i i ten obchodzi z nią zgrom adzenie w iernych34. I wreszcie, S obór Nicejski II (787 r.) orzekł, że zgodnym z p ra -wem jest palenie kadzidła przed obrazam i, „podobnie ja k to się czyni przed w izerunkiem drogocennego i ożywiającego K rzyża, p rzed św iętym i Ewangeliami 1 innym i przedm iotam i kultu, ja k to było w pobożnym zwyczaju u p rzodków "35. Thym iateria stały się zatem rychło niezbędnym elem entem w yposażenia kościołów 36. W idzim y je choćby na m ozaikach (pierw sza poł. VI w.) w San Vitale w R aw ennie, gdzie jed n a z postaci tow arzyszących biskupow i trzym a księgę, a d ru g a - kadzielnicę.
P o d o b n ie ja k w starożytności, rów nież w okresie w czesnochrześcijańskim kadzielnicom n ad a w an o najróżniejsze form y37. N a ogół były to niewielkie
24 Zob. Atchley 1909, s. 11.
25 Zob. Duchesne 1925, s. 166, przyp. 1; Nadolski 2000, kol. 317 n. 26 Efrem Syryjski (1973, s. 51, w. 9-11).
27 Jan Chryzostom, In M atih Horn. LXXXV111 4; LXXXIX, 26, 45 nn. 28 Eleria (1970, s. 203).
29 Dix 1947, s. 427.
30 M . in. tzw. I ll K anon Apostolski z Antiochii, datow any na koniec IV w. (Atchley 1909, s. 201) i datow ana na V w. koptyjska wersja D idache (G ero 1977, s. 67-84).
31 Por. Ps 141, 2; A p 8, 3.
32 Atchley 1909, s. 120-125; Schneider 1938, s. 174-183. 33 Atchley 1909, s. 188-202; T aft 1975, s. 275-286. 34 Didaskalia, XXXVIII, 15 (Brightmann 1896, s. 510). 35 Baron, Pietras 2001, s. 339.
36 Schneider 1938, s. 171-174.
przedm ioty wieszane lub staw iane na podstaw kach albo nóżkach. C hociaż nóżki są zazwyczaj niskie, to w koptyjskim Egipcie m o żn a też spotkać thym iateria o kształcie zbliżonym do kielicha na nóżce w ysokiej38, a więc przypom inające kadzielnice w yobrażone na p u zderku z C leveland i nasze faraskic „o łtarze . Są w śród nich i takie, o któ ry ch H . Leclercq pisał: „Plusieurs encensoirs copies, qui paraissent dater du УГ au V l l ľ siecles et т ёт е de ľépoque de ľinvasion arabe, sont constitués p a r les elem ents les plus simples, une coupe de bronze posée sur un p ied circulaire...”39.
M yślę, że przy nogach orłów na fryzie k atedry w F a ra s sto ją tak ie właśnie kadzielnice (thymiateria) typu bomiskoi40. Ich obecność w miejscu spraw ow ania eucharystii i o b o k sym bolu zm artw ychw stania wydaje się w pełni uzasadniona.
Bibliografia
Ambrosini 2002 = L. Ambrosini, Thymiateria etruschi in bronzo di eta tardo classica, alto e medio ellenistica, Rom a.
Atchley 1909 = E. G. C. F. Atchley, A history o f the Incense in Divine Worship, London - New Y ork - Bombay - Calcutta.
Baron, Pietras 2001 = A. Baron, H. Pietras (oprać.), Dokumenty Soborów Powszechnych, 1.1, K raków .
Brightmann 1896 = F. E. Brightmann, Liturgies Eastern and Western, Oxford. Dix 1947 = G. Dix, The Shape o f the Liturgy, Glasgow.
Duchcsnc 1925 = L. Duchesne, Origines du culte chrétien. Etude sur ta liturgie latin avant Charlemagne, Paris.
Efrem Syryjski 1973 = Efrem Syryjski, Testament (E. Beck, wyd., Des heiligen Ephraem des Syrers Sermones IV), Louvain.
Etcria 1970 = Eteria, Pielgrzymka do miejsc świętych, tłum. W. Szołdrski, Warszawa. Gero 1977 = S. G ero, The So-Called Ointment Prayer in the Coptic Version o f the Didache:
A Re-Evaluation, „H arvard Theological Review” 70.
Godlewski 1992 = W. Godlewski, La f r Lie de ľabside de la Premiere Cathédrale de Pachoras (Faras), [w:] P. O. Scholz, R. Pankhurst, W. Witakowski (red.), Orbis JEthiopicus. Studia in honorem S. Chojnacki, t. II, Albstadt.
Godlewski 2006 = W. Godlewski, Pachoras. The Cathedrals o f Aetios, Paulos and Petros. The Architecture, Warsaw.
Golgowski 2007 = T . Gołgowski, O łtarz i jego wyposażenie w Nubii chrześcijańskiej, fw:] В. Iwaszkiewicz-Wronikowska, D. Próchniak (red.), Sympozja Kazimierskie poświę-cone kulturze późnego antyku i wczesnego chrześcijaństwa, t. VI: Ofiara - kapłan - ołtarz, Lublin.
38 Np. kadzielnica z Brooklyn Museum w Nowym Jorku, dat. na V w. (W eitzmann 1979, nr 353, s. 385); kadzielnica (wys. 20,8 cm) z M onachium, d at. na V-V II w (Stiegemann 2001, n r 1.49).
39 Leclercq 1922, kol. 26.
40 Zob. wyżej, przyp. 21. D o tego rodzaju kadzielnic należą moim zdaniem także niewielkie (o wysokości kilku lub kilkunastu centymetrów) kamienne obiekty, które J. Strzygowski (1904, s. 101 n.) nazywa ołtarzykami („Altärchen” ).
Hermann 1961 = W. Herm ann, Römische Gölleraltäre, Kallm ünz über Regensburg. Iwaszkiewicz 1974 = В. Iwaszkiewicz, Frise de ľabside de la premiére Cathédrale de Faras,
„O rientalia C hristiana Periodica” XL, 2.
Jansm a 1971 = N . Jansm a, Der Vogelfries in der Apsis der Kathedrale von Faras, „Neder- lands Kunsthistorisch Jaarboek” 22.
Lcclercq 1922 = H. Leclercq, Encensoir, D A CL, t. 5.
Lucchesi Palli 1972 = E. Lucchesi Palli [rec.: E. D inkier (Hrsg.), Kunst und Geschichte Nubiens in christlicher Zeit, Recklinhausen 1970], „Röm ische Q uartalschrift” 67.
Lucchesi Palli 1978 = E. Lucchesi Palli, Observations sur ľiconographie de ľaigle dans ľart copte et nubien, [w:] Etudes Nubiennes. Colloque de Chantilly, 2-6.07.1975, Le Caire. Lucchesi Palli 1995 = E. Lucchesi Palli, Der Adlerfries der ersten Kathedrale von Faras:
Liegen ihm koptische Quellen zugrunde?, „Biblos. Beiträge zu Buch, Bibliothek und Schrift” 44, 1.
Michałowski 1967 = K . Michałowski, Faras, die Kathedrale aus dem Wüstensand, Einsie- deln-Zürich-K öIn.
Milliken 1951 = W. M . Milliken, A Byzantine Ivory o f the Early Christian Period, „Bulletin of the Cleveland M useum o f A rt” 35.
Muller 1979 = W. W. Müller, Weihrauch, [w:] Pauly-Wissowa, R E, Suppl. XV, M ünchen. Mütherich 1959 = F. Mütherich, Une pyxide d'ivoire du «Cleveland Museum o f Art», „Cahiers
A rchéologiques” 10.
Nadolski 2000 = B. N adolski, Kadzidło, 3, YV liturgii, [w:] Encyklopedia katolicka, t. VIII, Lublin.
Pluskota 1992 = К . Pluskota, A Liturgical Vessel fro m Old Dongola, [w:] P. О. Scholz, R. Pankhurst, W. W itakowski (red.), Orbis JEthiopicus. Studia in honorem S. Chojnacki, t. II, A lbstadt.
Richter 1966 = G . M . A. Richter, The Furniture o f the Greeks, Etruscans and Romans, London.
Richter-Siebels 1990 = I. Richter-Siebels, Die palästinensischen Weihrauchgefässe mit Relief-szenen aus dem Leben Christi (Dissertation), Berlin.
Schneider 1938 = C. Schneider, Studien zum Ursprung liturgischer Einzelheiten östlicher Liturgien, 2. Q Y M IA M A T A , „K yrios” 3.
St. Clair 1979 = A. St. Clair, The Visit to the Tomb: Narrative and Liturgy on Three Early Christian Pyxides, „G esta” 18, 1.
Stiegemann 2001 = Ch. Stiegemann, Byzanz, das Licht aus dem Osten. Kult und Alltag im bizantinischen Reich van 4. bis 15. Jahrhundert. K atalog der Ausstellung im Erzbischöflichen Diözesammlungen, Paderborn, M ainz.
Strzygowski 1904 = J. Strzygowski, Catalogue generate des Antiquités Egyptiennes du Musée du Caire, Koptische Kunst, Vienne.
Suchy 2000 = J. Suchy, Kadzidło, 1. W religiach pogańskich, 2. W Biblii, [w:] Encyklopedia katolicka, t. V III, Lublin.
T aft 1975 = R. Taft, Évolution historique de la liturgie de saint Jean Chrysostome. ľ " partie: «Entrée des mystéres». Chapitre IV: Ľencensement et le lavabo, „Proche O rient Chrétien” 25. Tubach, Wünsche 2003 = J. Tubach, P. Wünsche, Weihrauch, [w:] Theologische
Realenzyk-lopädie, t. XXXV, Berlin-N ew York.
Volbach 1976 = W. F. Volbach, Elfenbeinarbeiten der Spätantike und des frühen Mittelalters, M ainz am Rhein.
Weitzmann 1979 = K . W eitzmann (ed.), Age o f Spirituality, New Y ork. Wigand 1912 = K . W igand, Thymiateria, „Bonner Jahrbücher” 122.
Zaccagnino 1998 = C. Zaccagnino, II Thymiaterion nel mondo greco. Analisi delle fonti, tipologia, impieghi, R om a.
Лпсога una volta circa il fregio con gli uccclli della
Cattedrale di Faras
R i a s s u n t o
Ľ o b b ietliv o delľarticolo é proporre una nuova interpretazione dei piccoli oggetti ehe si trovano accanto ad ogni uccello e ehe fino ad oggi venivano considerati dei altari. L’autrice pensa che possano essere dei thymiateria. La loro presenza sul luogo della celebrazione eucaristica e accanto al simbolo della resurrezion sembra pienam ente giustificata.
Rekonstrukcja dekoracji absydy „Pierwszej Katedry” (Za: Michałowski 1967, s. 59)
