[23] Anna Szewczenko*
JAKO
ĝû ĝRODOWISKA MIESZKALNEGO OSÓB
STARSZYCH W
ĝLĄSKICH PRZEDWOJENNYCH
ZESPO
àACH MIESZKANIOWYCH
Streszczenie. Artykuá ma na celu zwrócenie uwagi na trudną sytuacjĊ Īyciową osób starszych
– mieszkaĔców przedwojennych Ğląskich zespoáów zabudowy mieszkaniowej. Prezentuje obraz warunków Īycia w Ğrodowisku mieszkaniowym oraz stawia pytania o podstawowe moĪliwoĞci i metody ich poprawy. Struktura wáasnoĞciowa tych zespoáów, niedoinwestowanie techniczne i infrastrukturalne, a takĪe sytuacja spoáeczno-ekonomiczna mieszkaĔców generuje ryzyko ich dalszej marginalizacji, szczególnie najstarszej grupy mieszkaĔców. Analiza zjawiska zostaáa opar-ta na badaniach prowadzonych w laopar-tach 2005–2007 w wybranych zespoáach przedwojennej zabu-dowy mieszkaniowej. PrzyjĊte kryteria oceny odwoáują siĊ do badaĔ zdrowotnej jakoĞci Ğrodowi-ska mieszkaniowego prowadzonych w ramach programów badawczych ĝwiatowej Organizacji Zdrowia.
Sáowa kluczowe: Ğrodowisko mieszkaniowe, osoby starsze, zdrowie, jakoĞü Īycia.
1. Wprowadzenie
Obszary Ğląskich przedwojennych zespoáów mieszkaniowych są Ğrodowi-skiem mieszkaniowym o szczególnych cechach. Záy stan techniczny budynków, wymagających dziaáaĔ modernizacyjnych oraz niedoinwestowanie najbliĪszego otoczenia budynków nadaje tym obszarom znamiona rozpadu porządku spoáecz-nego i przestrzeni niczyjej. Szczególnie naznaczona jest zabudowa patronacka (zakáadowa) administrowana przez zakáady przemysáowe lub przejĊta przez lo-kalne samorządy. Traktowana jest ona jako zabudowa substandardowa, za-mieszkiwana przez grupy spoáeczne o sáabej wydolnoĞci ekonomicznej, dotkniĊ-tej problemami bezrobocia lub upadku norm spoáecznych. JednoczeĞnie obszary te są czĊsto enklawami zamieszkiwanymi przez spore grupy osób starszych w wieku 50 lat i wiĊcej. Tendencja ta jest utrwalonym zjawiskiem, stwarzając zagroĪenie powstawania obszarów wykluczonych, a mieszkaĔców skazując na marginalizacjĊ [Frąckiewicz 2003]. Táem do wspomnianej tendencji są prognozy demograficzne, wg których 28,3% ludnoĞci zamieszkującej w miastach woje-wództwa Ğląskiego w 2035 r. bĊdzie w wieku poprodukcyjnym [Waligórska i in.
2009]. Plasuje to województwo Ğląskie wĞród najstarszych demograficznie wo-jewództw. W Ğwietle powyĪszych faktów istotną kwestią jest diagnoza jakoĞci Ğrodowiska mieszkaniowego w mikroskali, w obszarach, gdzie udziaá starszej ludnoĞci jest wysoki. Istotne jest zatem objĊcie szczegóáowymi badaniami przedwojennej zabudowy, co moĪe wspomóc áagodzenie skutków wielu napiĊü wynikających ze starzenia siĊ spoáeczeĔstwa. Z badaĔ wynika bowiem, Īe starsi mieszkaĔcy mimo pogarszającej siĊ samodzielnoĞci niechĊtnie opuszczają wáa-sne Ğrodowisko mieszkaniowe [Frąckiewicz 2003].
PrzyjĊte w przeprowadzonych w pracy doktorskiej badaniach [Szewczenko 2007] kryteria oceny Ğrodowiska mieszkaniowego odwoáują siĊ do badaĔ ini-cjowanych przez ĝwiatową OrganizacjĊ Zdrowia [por. Review of evidence on housing and health, 2004]. Proponowane spojrzenie na jakoĞü Īycia osób star-szych w starych dzielnicach mieszkaniowych pod kątem optymalnych warun-ków zdrowotnych umoĪliwia holistyczne spojrzenie na jakoĞü Īycia. Zdrowie traktowane jest bowiem jako stan peánego, fizycznego, psychicznego i spoáecz-nego dobrego samopoczucia. Kryteria takiej oceny sáuĪą zarówno wskazaniu zadaĔ priorytetowych w zakresie fizycznych atrybutów Ğrodowiska mieszkanio-wego jak i zapewnienia potrzeb psychospoáecznych mieszkaĔców. UmoĪliwia to bowiem uwzglĊdnienie oddziaáywania na mieszkaĔców:
– czynników fizycznych ksztaátujących mikroĞrodowisko pomieszczeĔ bu-dynków,
– czynników kulturowych i uwarunkowaĔ psychospoáecznych uwydatniają-cych siĊ w otoczeniu budynków i przestrzeniach wspólnych.
Przeprowadzone badania byáy metodą okreĞlenia najpilniejszych dziaáaĔ w zakresie modernizacji. Potwierdziáy, Īe waĪną grupą spoáeczną wĞród miesz-kaĔców przedwojennej zabudowy są osoby starsze.
Wymieniane w literaturze czynniki Ğrodowiskowe pogáĊbiające uzaleĪnienie funkcjonalne osób starszych to [Bartoszek 2011]:
– nieodpowiednie warunki mieszkaniowe, – bariery urbanistyczno-architektoniczne, – brak odpowiedniego sprzĊtu rehabilitacyjnego,
– brak dostĊpu do podstawowych urządzeĔ usprawniających wykonywanie codziennych czynnoĞci.
Przeprowadzone badania byáy Ĩródáem informacji o fizycznych ramach eg-zystencjalnych osób starszych [por. Zraáek 2003]:
– w skali mieszkania: wielkoĞü mieszkaĔ, poáoĪenie na kondygnacji, stan techniczny mieszkania i budynku, podstawowe instalacje,
– w skali otoczenia budynku: zagospodarowanie przestrzeni, tereny zieleni – moĪliwoĞü terapii zajĊciowej.
2. PrzyjĊta metoda badawcza
Do badaĔ wytypowano zespoáy zabudowy pod kątem wyksztaáconych ukáa-dów przestrzennych zabudowy:
– zabudowa kwartaáowa (zwarta zabudowa kwartaáów Ğródmiejskich w Ka-towicach, Bytomiu i Tarnowskich Górach – jako táo porównawcze procesów zachodzących w zabudowie patronackiej),
– zabudowa kwartaáu otwartego (zabudowa w Katowicach ZaáĊĪu),
– zabudowa w ukáadzie podáuĪnym (zabudowa kolonii Agnieszki w Katowi-cach oraz kolonii Borsig w Zabrzu BiskupiKatowi-cach).
Przy podobieĔstwie cech technicznych zabudowy istotna staáa siĊ analiza otoczenia budynków i wyksztaáconych wnĊtrz urbanistycznych bĊdących jedno-czeĞnie formą wnĊtrz spoáecznych, sprzyjających identyfikacji terytorialnej i spoáecznej.
W badaniach wykorzystano nastĊpujące metody gromadzenia danych: – badania kwestionariuszowe – wywiady zrealizowane z mieszkaĔcami, – analizy ukáadu przestrzennego i wielkoĞci mieszkaĔ oraz przestrzeni wspólnych w budynku i jego otoczeniu,
– dokumentacja fotograficzna (jakoĞciowe badanie spoáecznych form zago-spodarowania otoczenia budynków).
Tabela 1. Zestawienie podstawowych danych charakteryzujących wybrane do badaĔ obszary przedwojennej zabudowy mieszkaniowej Ğląskich miast. Wg [Szewczenko 2007]
Charakterystyka badanej zabudowy Po-wierzchnia badanego obszaru, m2 Liczba budynków / liczba mieszkaĔ ĝrednia pow. mieszkaĔ ĝrednia liczba osób w miesz-kaniu Charakter dzielnicy WielkoĞü próby / liczba uzyska-nych ankiet 1 2 3 4 5 6 7 kamienice mieszkalne Tarnowskie Góry Bytom Katowice kamienice miesz-kalne, 3- i 4-kondygnacyjne 2700,0 2750,0 8100,0 12 / - 11 / - 9 / 97 74 m2 3,19 handlowo-mieszkaniowa, towarzyszące usáugi admini-stracji, oĞwiaty, kultury 40 / 36 zabudowa patronacka Katowice Dąb,
zespóá przy ul. Agnieszki zabudowa patro-nacka 3-kondygnacyjna 8650,0 6 / 70 37,7 m2 2,35 mieszkaniowa, towarzyszące usáugi handlu, kultury (s ąsiedz-two Wojewódz-kiego Parku Kultury) 20 / 20
Tabela 1 (cd.) 1 2 3 4 5 6 7 Zabrze Biskupice, kolonia Borsig zabudowa patro-nacka 3-kondygnacyjna 25050,0 59 / 580 62 m2 3,33 mieszkaniowa, lokalnie punkty handlowe, usáugi oĞwiaty, 40 / 27 Katowice ZaáĊĪe kwartaá zabudowy patronackiej 3-kondygnacyjnej – tzw. familoki 11970,0 6 / 96 42,5 m2 3,55 mieszkaniowa, punkty handlo-we, usáugi oĞwia-ty, dzielnica od poáudnia ograni-czona terenami kolejowymi, sąsiadujące tereny przemy-sáowe 40 / 31
àącznie liczba ankiet 114
Badania wybranych zespoáów zabudowy przeprowadzono w nastĊpującym zakresie:
a) analiza stanu istniejącego dla wybranych lokalizacji w zakresie Ğrodowi-ska fizycznego – charakterystyka architektoniczna i urbanistyczna przeprowa-dzona w skali mieszkania oraz budynku i jego najbliĪszego otoczenia. Na pod-stawie dostĊpnych dokumentacji technicznych, danych zebranych podczas badaĔ in situ i badaĔ kwestionariuszowych oraz na podstawie fotodokumentacji,
b) analiza Ğrodowiska spoáecznego – przeprowadzona na podstawie badaĔ ankietowych.
PrzyjĊte kryteria oceny na podstawie badaĔ literaturowych oraz w analogii do metody badawczej zastosowanej w programie badawczym LARES [por. Review of evidence on housing and health, 2004] staáy siĊ miernikami poziomu zdrowia publicznego. Kryteria oceny obejmowaáy nastĊpujące zagadnienia:
a) Ğrodowisko fizyczne:
– w skali mieszkania: cechy funkcjonalno-techniczne (m.in. dostĊpnoĞü wáa-snego WC i áazienki, standardy powierzchniowe mieszkaĔ), wybrane wyznacz-niki cech mikroklimatu pomieszczeĔ (m.in. pleĞnie i zawilgocenia, system grzewczy i wentylacyjny),
– w skali budynku i jego otoczenia: ukáad przestrzenny budynku dla okre-Ğlenia komfortu zamieszkiwania w okreĞlonej wielkoĞci grupie sąsiedzkiej, za-gospodarowanie otoczenia jako wyznacznika áadu spoáecznego (m.in. elementy kontroli przestrzeni spoáecznych – dewastacje, przejawy troski, miejsca spotkaĔ grup sąsiedzkich), struktura uĪytkowania przestrzeni,
b) uwarunkowania spoáeczne: poczucie bezpieczeĔstwa, aktywnoĞü na rzecz miejsca zamieszkania, ocena miejsca zamieszkania.
Badania ankietowe miaáy na celu okreĞlenie jakoĞü warunków mieszkanio-wych i standard mieszkaĔ oraz stopieĔ zadowolenia mieszkaĔców z warunków mieszkaniowych i stosunek do miejsca zamieszkania. Podstawową jednostką próby byáo pojedyncze gospodarstwo domowe. Do badaĔ wytypowano miesz-kaĔców w wieku od 20 lat wzwyĪ. Do opracowania wyników badaĔ wykorzy-stano narzĊdzia statystyki opisowej, porządkując uzyskane dane i przedstawiając je w postaci tabel surowych.
3. MieszkaĔcy – charakterystyka spoáeczno-demograficzna
badanych zespoáów mieszkaniowych
Charakterystyka struktury wiekowej mieszkaĔców zabudowy patronackiej wskazuje, Īe licznie reprezentowaną grupą byli mieszkaĔcy w wieku 40–59 lat oraz w wieku 60 i wiĊcej lat. WyraĨnie starzejącą siĊ spoáecznoĞcią byli miesz-kaĔcy kolonii Agnieszki – zabudowy o najgorszym standardzie i o najgorszej lokalizacji wzglĊdem infrastruktury miejskiej. NajwiĊkszą heterogenicznoĞcią cechowaáa siĊ struktura wieku w kwartaáach Ğródmiejskich (liczniejszy udziaá osób máodszych, rodzin z dzieümi – tabela 2).
Tabela 2. Struktura wieku mieszkaĔców w badanych zespoáach przedwojennej zabudowy mieszkaniowej Ğląskich miast. Wg badaĔ wáasnych [Szewczenko 2007]
Procent mieszkaĔców badanych mieszkaĔ w poszczególnych grupach wiekowych [%]
Lokalizacja
0–19 lat 20–39 lat 40–59 lat 60 i wiĊcej lat
Kamienice miejskie 19 39 23 19
Katowice, kolonia
Agnieszki 15 21 51 13
Zabrze, kolonia Borsig 30 22 32 16
Katowice ZaáĊĪe 33 24 30 13
Wszystkie badane zespoáy zabudowy patronackiej to obszary koncentracji osób o podobnym poziomie wyksztaácenia, gáównie podstawowym lub zawodo-wym (tabela 3). NajczĊĞciej byáy to osoby zamieszkujące w danej lokalizacji 20 i wiĊcej lat, czĊsto jako byli pracownicy zakáadu przemysáowego. Charaktery-styka grup mieszkaĔców zabudowy patronackiej pod kątem wielkoĞci gospo-darstw domowych w wskazuje, Īe przewaĪają tu osoby samotne w starszym wieku lub starsze nierozwojowe maáĪeĔstwa (55% w kolonii Agnieszki, oraz
57% w kwartale w Katowicach ZaáĊĪu). WysokoĞü dochodów przeznaczona na koszty mieszkania nie przekracza poáowy w 69% wszystkich badanych gospo-darstw. WĞród gospodarstw prowadzonych przez osoby powyĪej 60 roku Īycia wskazanie to dotyczy 66,2%.
Tabela 3. Struktura wyksztaácenia ankietowanych mieszkaĔców wybranych przedwojennych zespoáów zabudowy mieszkaniowej Ğląskich miast. Wg badaĔ wáasnych [Szewczenko 2007]
Procent respondentów w poszczególnych lokalizacjach [%] Poziom wyksztaácenia
podstawowe zasadnicze zawodowe
Ğrednie zawodowe
Ğrednie
ogólno-ksztaácące wyĪsze
Kamienice miejskie 13,5 18,9 21,6 10,8 35,2
Katowice, kolonia
Agnieszki 15 30 50 5 –
Zabrze, kolonia Borsig 22,2 22,2 18,6 14,8 22,2
Katowice ZaáĊĪe 32,2 32,2 22,6 3,2 9,8
4. Ocena warunków mieszkaniowych i opinie mieszkaĔców
ĝrodowisko fizyczne w skali mieszkaĔ przeanalizowane zostaáo pod kątem ukáadu funkcjonalnego i elementów wyposaĪenia oraz wybranych wyznaczni-ków cech mikroklimatu pomieszczeĔ. Badania wybranych zespoáów zabudowy wykazaáy, Īe ich niedoinwestowanie osiąga obecnie poziom, w którym potrzeby siĊgają kwestii podstawowych jak zapewnienie niezaleĪnych WC i áazienek, brak prawidáowej wentylacji czy wykorzystywanie przestarzaáych systemów grzewczych (piece wĊglowe w pomieszczeniach).
Respondenci wskazali na nastĊpujące braki i potrzeby w obrĊbie mieszkaĔ: a) niski standard i niedostateczne wyposaĪenie budynków w infrastrukturĊ:
66% mieszkaĔ ogrzewanych kaflowymi piecami wĊglowymi,
36,5% mieszkaĔ bez centralnej ciepáej wody,
27,8% mieszkaĔ pozbawiona wáasnej áazienki i WC,
niewielkie powierzchnie mieszkaĔ w przypadku zabudowy patronackiej – Ğrednio 40 – 50 m2
przy typowym dla tej zabudowy ukáadzie pomieszczeĔ: wejĞcie od kuchni poáączonej w ukáadzie amfiladowym z dwoma pokojami (rys. 1 i 2); brak przedpokoju.
b) záe warunki higrotermiczne:
w 47,8% mieszkaĔ brak wentylacji grawitacyjnej,
41% mieszkaĔ z efektem niedogrzania spowodowanym niewydolnoĞcią ogrzewania i niskimi parametrami termoizolacyjnymi Ğcian,
Kategorie najczĊĞciej wymienianych wad: x zimne (16,5% ankietowanych),
x zawilgocone (14,8% ankietowanych).
W grupie osób powyĪej 60 roku Īycia wyraĨnie czĊstsze są odpowiedzi, Īe ich mieszkanie nie posiada istotnych wad, jak równieĪ, Īe przyzwyczajenie jest najistotniejszym motywem dalszego zamieszkiwania w dotychczasowym miej-scu. W ocenie warunków mieszkaniowych pod kątem mikroklimatu mieszkaĔ respondenci wskazywali gáównie na nieszczelnoĞü okien (45,2%), brak izolacji Ğcian zewnĊtrznych (40%) oraz na wysokie koszty ogrzewania (29,6%). Przyto-czyü tu naleĪy fakt, iĪ 66% badanych mieszkaĔ wyposaĪonych jest w piece wĊ-glowe (kaflowe), co ogranicza moĪliwoĞü páynnej regulacji wydajnoĞci ogrze-wania oraz powoduje uciąĪliwoĞü w obsáudze w przypadku osób starszych. Wa-dą mieszkaĔ jest takĪe brak odpowiedniej wentylacji. Ponadto brak kanaáów wentylacyjnych, pokojowe piece wĊglowe a takĪe powstający na skutek zawil-goceĔ i pleĞni bioaerozol pogarsza znacząco mikroklimat mieszkaĔ.
a)
b)
WC powierzchnia
57 m2
Rys. 1. a) Rzut powtarzalnej kondygnacji budynku mieszkalnego w kolonii Borsig, Zabrze Biskupice (rok powstania 1868-1878 r.), b) rzut przykáadowego mieszkania z wydzieloną
Zgromadzone dane dowodzą niedoinwestowania badanych zasobów miesz-kaniowych. Natomiast warto zwróciü uwagĊ na opinie najstarszych mieszkaĔ-ców o wáasnych mieszkaniach: czytelną reguáą byáa wysoka ocena warunków mieszkaniowych ankietowanych w tej wáaĞnie grupie wiekowej. Byáa to jedno-czeĞnie grupa osób zamieszkujących w wiĊkszoĞci przez czas dáuĪszy niĪ 20 lat. Tak wysoka ocena wskazuje nie tylko na czynnik przyzwyczajenia, który od-grywaá istotną rolĊ w akceptacji warunków mieszkaniowych. Drugim istotnym podáoĪem akceptacji warunków mieszkaniowych byáa z pewnoĞcią ĞwiadomoĞü braku moĪliwoĞci (takĪe warunków materialnych) do zmiany miejsca zamiesz-kania. a) WC WC 10 m 0 b)
Rys.2. a) Rzut powtarzalnej kondygnacji budynku mieszkalnego w kolonii Agnieszki, Katowice Dąb (rok powstania 1910 r.) b) rzut typowego dwupokojowego mieszkania w kolonii
z WC wspólnym dla dwóch mieszkaĔ dostĊpnym na póápiĊtrze. Wg badaĔ wáasnych [Szewczenko 2007]
WC
WC 4 m
powierzchnia 38 m2
W ogólnej ocenie stanu mieszkaĔ 19,1% badanych nie wskazaáa Īadnych wad. Tego typu wskazaĔ najwiĊcej byáo w grupie osób w wieku 60 lat i wiĊcej (Rys. 3). W ogólnej ocenie warunków mieszkaniowych najwyĪej uplasowaáa siĊ zabrzaĔska kolonia Borsig.
Liczna grupa osób w najstarszych grupach wiekowych zamieszkiwaáa bada-ne zespoáy od urodzenia. Zaobserwowano jednoczeĞnie związek miĊdzy dáugoĞcią okresu zamieszkiwania a oceną miejsca zamieszkania. Jest to związane z przyzwy-czajeniem do warunków Īyciowych i wrastaniem cech otoczenia na trwaáe w obraz miejsca zamieszkania. WĞród zasadniczych motywów decydujących o wyborze miejsca zamieszkania najczĊĞciej wskazywano na:
–przyzwyczajenie (57,4%),
– brak warunków (takĪe materialnych) do zmiany miejsca zamieszkania (31,3%), – zamieszkiwanie od pokoleĔ (27,8%). 3,72 3,08 3,63 3,67 3,75 3,9 3,12 3,25 3,15 2 2,87 2,75 1,8 2,2 2,6 3 3,4 3,8 4,2 4,6 5 20-39 40-59 60< 20-39 40-59 60< 20-39 40-59 60< 20-39 40-59 60<
KAMIENICE MIEJSKIE ZABRZE KOLONIA
BORSIG
KATOWICE ZAàĉĩE KATOWICE KOLONIA
AGNIESZKI O c e n a
Rys. 3. Ogólna ocena warunków mieszkaniowych dokonana przez mieszkaĔców w badanych lokalizacjach wzglĊdem poszczególnych grup wiekowych ankietowanych; przyjĊta skala ocen:
1 – záe warunki mieszkaniowe, 5 – bardzo dobre warunki mieszkaniowe. Wg [Szewczenko 2007]
W badaniach skoncentrowano siĊ takĪe na jakoĞci wspólnego uĪytkowania otoczenia budynków jako mierniku funkcjonowania sąsiedzkich wspólnot. Oto-czenie budynków w przypadku zabudowy patronackiej nosi najczĊĞciej wiele znamion braku áadu spoáecznego, braku obejmowania w posiadanie przylegáego terenu. Dewastacje, graffiti i inne akty wandalizmu towarzyszą nie tylko niekon-trolowanym przestrzeniom, ale takĪe gáównym wejĞciom do budynków. Ukáad zabudowy stwarza warunki do wyksztaácenia przestrzeni póáprywatnych sáuĪą-cych mieszkaĔcom, jednak brak jest czytelnych granic, brak mechanizmów które
wspomogáy by objĊcie terenu przylegáego w posiadanie przez mieszkaĔców. Nakáada siĊ na to takĪe utrwalony od lat mechanizm przerzucania odpowiedzial-noĞci na administracjĊ budynków.
Il. 1. Akty wandalizmu i dewastacji w najbliĪszym otoczeniu budynków, kwartaá zabudowy patro-nackiej w Katowicach ZaáĊĪu (fot. A. Szewczenko)
Z punktu widzenia osób starszych istotnymi kwestiami okreĞlającymi jakoĞü najbliĪszego otoczenia budynku są:
– estetyka otoczenia, elementy zieleni postrzegane z okien mieszkaĔ, – moĪliwoĞü odpoczynku na ĞwieĪym powietrzu w bezpoĞrednim otoczeniu budynku z szansą uczestniczenia (aktywnego lub biernego) w Īyciu spoáecznoĞci sąsiedzkiej,
– moĪliwoĞü terapii zajĊciowej: pielĊgnacja zieleni, drobne prace porządkowe, – poczucie bezpieczeĔstwa.
Ogóáem 49,6% respondentów wskazaáa na wspóáodpowiedzialnoĞü miesz-kaĔców za stan wspólnych przestrzeni. NajniĪszy poziom troski o wspólne prze-strzenie zaobserwowano w kolonii Agnieszki. Byáo to najbardziej zdewastowane otoczenie (nawet w obrĊbie placów zabaw) – zarówno pod kątem aktywnych postaw jak i wskazaniu na wspóáodpowiedzialnoĞü. JednoczeĞnie byáa to grupa mieszkaĔców, która w najmniejszym stopniu deklarowaáa brak jakichkolwiek miejsc spotkaĔ sąsiedzkich – nie odczuwając ich potrzeby. Najbardziej aktywną grupą byli mieszkaĔcy kolonii Borsig, gdzie struktura spoáeczna nie podlegaáa
od lat wiĊkszym zmianom, a lokalne tradycje są Īywe. Mimo niedoinwestowa-nia w kolonii czytelne są przejawy zawáaszczania otoczenia budynków w postaci przydomowych ogródków, proste formy kompozycji roĞlinnych, áaweczki przed wejĞciem do budynków. Zaobserwowano takĪe fakt uĪytkowania wspólnych przestrzeni przez grupy sąsiedzkie w obszarach wejĞü do budynku, na chodni-kach (il. 2). Grupa 77% wĞród badanych w kolonii Borsig wskazaáa, Īe miesz-kaĔcy są wspóáodpowiedzialni za stan otoczenia budynków. Mieszmiesz-kaĔcy w wie-ku 60 lat i wiĊcej wykazywali tutaj aktywnoĞü w zakresie prac porządkowych w budynku i jego otoczeniu, urządzenia placu zabaw oraz zwracali uwagĊ innym na nienormatywne zachowania.
Il. 2. Kolonia Borsig, Zabrze Biskupice – obraz przestrzeni przydomowych (fot. A. Szewczenko)
JednoczeĞnie grupa najstarszych mieszkaĔców w kolonii Borsig wysoko oceniáa poziom bezpieczeĔstwa w kolonii – ok. 78% mieszkaĔców wskazaáo, Īe czujĊ siĊ raczej bezpiecznie w miejscu zamieszkania. Tylko 25% respondentów w wieku 60 lat i wiĊcej wyraĨnie wskazaáo na incydenty chuligaĔskie lub inne wybryki w kolonii.
Skutki wandalizmu jako bezpoĞredniego przejawu utraty kontroli nad oto-czeniem obserwuje 43,5% wszystkich respondentów – najliczniej w Katowicach ZaáĊĪu, gdzie miaáa miejsce duĪa migracja spoáeczna – zasiedlanie mieszkaĔ komunalnych przez osoby z marginesu spoáecznego. RównoczeĞnie w ocenie poczucia bezpieczeĔstwa wiĊkszoĞü ankietowanych mieszkaĔców nie wskazuje w najbliĪszym otoczeniu Ĩródeá poczucia zagroĪenia – ogóáem 70% responden-tów w wieku 60 lat i wiĊcej udzieliáo takiej odpowiedzi.
Mimo niedoinwestowania, i niskiego standardu budynków i otoczenia grupy starszych mieszkaĔców dokonują w wiĊkszoĞci wyboru dalszego zamieszkiwa-nia w dotychczasowym miejscu. ĝrednia ocena miejsca zamieszkania dokonana przez osoby starsze wynosi 4,1 (w skali od 1 do 5 punktów). CzĊĞciowo wynika to ze ĞwiadomoĞci braku wyboru lub moĪliwoĞci zmiany warunków Īyciowych. Oczekiwania wobec miejsca zamieszkania uwarunkowane są czynnikami kultu-rowymi, wynikającymi z okreĞlonego statusu spoáeczno-ekonomicznego.
5. Podsumowanie
PrzyjĊcie aspektu zdrowotnego w zakresie zdrowia fizycznego i psychospoáecz-nego jako podstawowego kryterium oceny jakoĞci Ğrodowiska mieszkaniowego stwarza szansĊ na moĪliwie peány obraz potrzeb i niezbĊdnych dziaáaĔ napraw-czych. W kontekĞcie obserwowanych tendencji przestrzenno-demograficznych (za-siedlanie starych zasobów mieszkaniowych) podjĊcie badaĔ w skali mikroĞro-dowiska mieszkalnego osób starszych umoĪliwia wskazanie kierunków dziaáaĔ modernizacyjnych zgodnych z koncepcją jak najdáuĪszego utrzymania osób starszych w miejscu zamieszkania.
Choü dostosowanie siĊ starszych mieszkaĔców do niedostatków i manka-mentów starego budownictwa jest znaczne, moĪna to jednak interpretowaü jako przejaw bezradnoĞci wobec warunków Īyciowych. Nie naleĪy lekcewaĪyü ich potrzeb w zakresie Ğrodowiska fizycznego. Potrzeby te dotyczą kwestii podsta-wowych jak np. záego stanu techniczny, braku odpowiedniej infrastruktury (wspóáczesnych systemów grzewczych, braku ciepáej wody uĪytkowej, braku niezaleĪnej áazienki i WC). Problemy stwarza takĪe efekt niedogrzania pomiesz-czeĔ, czĊsto na skutek niskich wartoĞci termoizolacyjnych przegród, a takĪe
asymetrii rozkáadu temperatur w związku z wykorzystywaniem pieców kaflo-wych w pomieszczeniach. Priorytety w dziaáaniach modernizacyjnych to popra-wa stanu technicznego i doposaĪenie mieszkaĔ wraz z dbaáoĞcią o ich prawidáo-wą wentylacjĊ w celu uzyskania dobrej jakoĞci mikroklimatu pomieszczeĔ.
Poprawa jakoĞci otoczenia budynków związana jest z potrzebą uzyskania áa-du spoáecznego oraz z jakoĞcią wiĊzi spoáecznych. Dotykamy tu bowiem psy-chospoáecznego wymiaru zdrowia – potrzeby funkcjonowania jednostki w struk-turze spoáecznej. WĞród najistotniejszych zadaĔ związanych z poprawą otocze-nia budynków i dziaáaĔ sáuĪących poprawie bezpieczeĔstwa jest stworzenie są-siedzkiego charakteru przestrzeni wspólnie uĪytkowanych. Aspekt kulturowy decyduje o tym, Īe punkty wĊzáowe przestrzeni spoáecznej koncentrują siĊ gáównie wokóá wejĞü do budynków. Obecnie mają one charakter spontanicznie odnajdywanych miejsc spotkaĔ, nie posiadają wyodrĊbnionych granic, nie są teĪ kontrolowane. Korzystnym rozwiązaniem moĪe byü ksztaátowanie przestrzeni spoáecznej w oparciu o formĊ wnĊtrza urbanistycznego – wykorzystującego ukáad zabudowy oraz skalĊ zabudowy. Istniejące struktury zabudowy pozwalają na utrzymanie niewielkich (ok. 12–30 rodzin) grup spoáecznych, co wspomaga wzmacnianie wiĊzi sąsiedzkich i tym samym pomoc i wraĪliwoĞü spoáeczną. Pozwala to takĪe na przypisanie podwórza okreĞlonej i stosunkowo niewielkiej grupie sąsiedzkiej, moĪe takĪe uáatwiü proces integracji grupy sąsiedzkiej z Ğci-Ğle wyodrĊbnioną przestrzenią. Wprowadzony program powinien odpowiadaü potrzebom grup sąsiedzkich – np. miejsca odpoczynku dla osób starszych, wraz z niewielkimi nieprzestawnymi stolikami, animujące kontakty sąsiedzkie czy place zabaw dla dzieci.
OdrĊbnym problemem pogarszającym komfort zamieszkiwania są akty wandalizmu i dewastacji lub inne naruszenia porządku publicznego. Nie wpáy-wają one znacząco na ocenĊ bezpieczeĔstwa, niemniej brak reakcji na te incy-denty stygmatyzuje obszary przedwojennej zabudowy. Powoduje to minimaliza-cjĊ oczekiwaĔ wobec warunków egzystencji, co moĪe skutkowaü poczuciem bezradnoĞci i zwiĊkszaü naraĪenie na zachowania przestĊpcze i wandalizm, mo-Īe staü siĊ przyczynkiem do wykluczenia spoáecznego starszych mieszkaĔców.
Przeprowadzone badania dowiodáy duĪego przywiązania do miejsca za-mieszkania wĞród starszych mieszkaĔców, stąd dziaáania na rzecz poprawy ja-koĞci Ğrodowiska mieszkaniowego powinny zapobiegaü marginalizacji miesz-kaĔców i wykluczeniu przestrzennemu. Starsze pokolenie jest bowiem wartoĞcią tych zespoáów i jednym z gáównych adresatów dziaáaĔ rewitalizacyjnych.
Literatura
Bartoszek A. 2011: Kapitaá spoáeczno-kulturowy seniorów jako czynnik jakoĞci Īycia w Ğrodowi-sku opiekuĔczym. [w]: Zeszyty Naukowe Politechniki ĝl., z. 50 Architektura, Gliwice, 198 s.
Frąckiewicz L.2002: Spoáeczne i ekonomiczne konsekwencje procesu starzenia siĊ ludnoĞci”. [w:] Polska a Europa: procesy demograficzne u progu XXI wieku : proces starzenia siĊ ludnoĞci Polski i jego spoáeczne konsekwencje, praca zbiorowa, pod red. L. Frąckiewicz; Polskie To-warzystwo Polityki Spoáecznej. T. 2a. „ĝląsk”, Katowice, 164 s.
Housing and Health In Europe. Report on WHO Symposium, Bonn 2001. WHO Regional Office
for Europe, Kopenhaga, 45 s.
Integrated approaches to housing and Heath, Report on a WHO Meeting, 2000. Regional Office
for Europe. WHO, Kopenhaga, 56 s.
Review of evidence on housing and health, 2004. Fourth Ministerial Conference on Environment
and Health, Budapest, 52 s.
Szewczenko A. 2007: Modernizacja starej zabudowy mieszkaniowej w aspekcie zdrowia jej mieszkaĔców. Praca doktorska, Gliwice, 150 s.
Waligórska M., Burstman A., Kostrzewa Z., Rutkowska L., 2009: Prognoza ludnoĞci na lata 2008 – 2035. GUS, Warszawa, dostĊp 03.2012 r. http://www.stat.gov.pl/gus/, 328 s.
Zraáek M. 2002: ĝrodowisko mieszkaniowe ludzi starych. [w:] Polska a Europa: procesy demogra-ficzne u progu XXI wieku : proces starzenia siĊ ludnoĞci Polski i jego spoáeczne konsekwen-cje : praca zbiorowa / pod red. Lucyny Frąckiewicz; Polskie Towarzystwo Polityki Spoáecz-nej. T. 2a. „ĝląsk”, Katowice, 164 s.
Anna Szewczenko
NVIRONMENTAL QUALITY OF RESIDENTIAL ELDERLY IN ĝLĄSKICH
PERWAR PERFORMERS RESIDENTIAL
Abstract
The purpose of this article is to focus attention on difficult life situation of the elderly – in-habitants in pre-war housing settlements. The author presents the diagnosis of living conditions of the elderly in housing environment and, moreover, raises the question of elementary possibilities of improvement methods. There is a heavyweight risk of marginalization the elderly inhabitants generated by the proprietary structure of this housing estates, no maintenance and lack of invest-ments, and, moreover, because of the socio-economic situation of the inhabitants. The analysis of these situation was based on researches in 2005–2007 in selected pre-war housing estates. The chosen criteria were based on the other criteria used for research studies of health quality of hous-ing environment, conducted by World Health Organization.
