Compendia Rerum Iudaicarum ad Novum Testamentum

Waldemar Chrostowski

Compendia Rerum Iudaicarum ad

Novum Testamentum

Collectanea Theologica 62/4, 147-176

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 62 (1992) f a s e . IV

COMPENDIA RERUM IUDAICARUM

AD NOVUM TESTAMENTUM

P o d a u s p ic ja m i F u n d a c ji C o m p e n d ia R e r u m I u d a ic a r u m a d N o v u m T e ­ s ta m e n tu m , z sie d z ib ą w A m st e r d a m ie , p o w s t a je z b io ro w e d z ieło , k tó r e n a p e w n o p r z e jd z ie d o h is to r ii n a u k i. O d z w ie r c ie d la on o d w a z a sa d n ic z e t e m a ty , k tó r e p r z e w ija ją się w e w sz y stk ic h n a le ż ą c y c h do n ie g o to m a c h : „ s p r a w y ż y d o w sk ie ” i N o w y T e s ta m e n t, c z y li ju d a iz m i c h r z e ś c ija ń stw o o r a z p o d ję t e w sz e c h str o n n ie i g łę b o k o ich w z a je m n e z w ią z k i. N a r o d z in y n o w e j s e r ii w y d a w n ic z e j d o k o n a ły się p o n a d ć w ie r ć w ie k u tem u . W e w r z e śn iu 1964 r. z e b r a ł się k o m ite t ro b o cz y , k t ó r y p o s t a w ił so b ie z a c e l o p r a c o w a n ie o b sz e rn e g o k o m p e n d iu m p o św ię c o n e g o sto su n k o m m ię d z y ju d a iz m e m a c h r z e ś c ija ń st w e m w p ie r w sz y c h d w ó ch stu le c ia c h t r u d n e j k o e ­ g z y st e n c ji o b y d w u re lig ii. U c z e stn ic y s p o t k a n ia re p r e z e n to w a li g ro n o k o m p e ­ te n tn y c h s p e c ja list ó w , k tó r z y ju ż w c z e śn ie j z a jm o w a li się t ą p r o b le m a ty k ą . D o d a tk o w y m im p u lse m s t a ły się o d k r y c ia n a d M o rz e m M a r tw y m i lic z n e p u ­ b lik a c je , ja k ie p o n ic h n a s t ą p iły , o r a z o g ro m n y p o s t ę p w s tu d ia c h n a d li t e ­ r a t u r ą ta r g u m ic z n ą , k tó r e św ię c iły t r iu m f y p o o d k r y c iu w r. 1956 T a r g u m u N e o fiti. W g r ę w c h o d z iły ró w n ie ż in n e p r z e s ła n k i, a z w ła sz c z a w z g lą d n a c ie r p ie n ia Ż y d ó w i c h r z e ś c ija n w la t a c h I I w o jn y ś w ia to w e j. Z n a c z ą c a o k a ­ z a ła się te ż z m ia n a w n a s t a w ie n iu c h r z e ś c ija n w o b ec Ż y d ó w i ju d a iz m u , d o s t r z e g a ln a w p o k o n y w a n iu i o d c h o d z en iu od z a s ta r z a ły c h ste r e o ty p ó w , w ty m t a k ż e teo lo g ic z n y c h , k tó r e p r z e z w ie k i b y ły p r z e ja w a m i p o sta w y , j a k ą J u l e s I s a a c n a z w a ł „ n a u c z a n ie m p o g a r d y ” . N o w e sp o jr z e n ie n a ju d a iz m o r a z n a n a r o d z in y i p o c z ą tk i K o ś c io ła s ta ło się w a ż n y m s k ła d n ik ie m r e o r ie n t a c ji w s a m o św ia d o m o ś c i c h r z e ś c ija ń s k ie j, d o s t r z e g a ln e j w K o ś c io ła c h p r o te s t a n ­ c k ic h i w K o ś c ie le k a to lic k im . P ie r w s z e k o n ta k ty h o le n d e r s k ie j g r u p y r o ­ b o c z e j z b ie g ły się z p r a c a m i S o b o r u W a ty k a ń sk ie g o I I , k tó r y c h o w o c e m s t a ł a się d e k la r a c ja N o s t r a a e t a t e (28 X 1965). P r z e m ia n o m w św ia d o m o śc i c h r z e ­ ś c ija n to w a r z y s z y ły z m ia n y w n a s t a w ie n iu Ż y d ó w w o b e c c h r z e ś c ija ń st w a i o so b y J e z u s a z N a z a r e t u . W n o w y m ś w ie tle z a c z ę to u k a z y w a ć J e g o m ie js c e w e w sp ó łc z e sn y m św ie c ie ż y d o w sk im . P o ja w ił y się ró w n ie ż n o w e p r z e m y ­ ś le n ia w o k ó ł o so b y i n a u c z a n ia P a w ła z T a r s u . P o o b u str o n a c h — c h r z e śc i­ j a ń s k ie j i ż y d o w sk ie j — n a s iliły się g ło sy , a b y o d s t ą p ić o d g o r s z ą c e j r y w a ­ l iz a c ji n a r z e c z b u d o w a n ia w z a je m n y c h sto su n k ó w n a n o w y ch z a s a d a c h , u w z g lę d n ia ją c y c h w sp ó ln e d u ch o w e d z ie d z ic tw o s io s tr z a n y c h re lig ii.

W z a m ia r a c h w y d a w c ó w n o w e j s e r ii le ż a ło u n ik n ię c ie je d n o str o n n o śc i p o w ie la n y c h w p r z e sz ło śc i. Z a m ia s t k r z y w d z ą c e g o e k sp o n o w a n ia je d n e g o lu b d r u g ie g o p u n k tu w id z e n ia p o sta n o w io n o p o św ię c ić r ó w n ą u w a g ę ju d a iz m o ­ w i i c h r z e ś c ija ń st w u , to z n a c z y rz e te ln ie z b a d a ć o d n o śn ą lit e r a t u r ę i m y ś l r e li g i jn ą o r a z p r z e śle d z ić w z a je m n e o d d z ia ły w a n ia i z w ią z k i. N a p o z io m ie p r a k ty c z n y m c h o d ziło o to , a b y z b liż y ć do sie b ie i n a k ło n ić do w sp ó łp r a c y u c z o n y c h ż y d o w sk ic h z a jm u ją c y c h się l it e r a t u r ą ra b in ic z n ą , k t ó r z y m ie li s t a ł ą sk ło n n o ść d o le k c e w a ż e n ia lit e r a t u r y w c z e s n o c h r z e ś c ija ń s k ie j, o r a z c h r z e śc i­ ja ń s k ic h n o w o te sta m e n ta listó w i h isto r y k ó w w c z e sn e g o K o ś c io ła , k tó r z y n a o g ó ł d e z a w u o w a li d z ie ła ju d a iz m u r a b in ic z n e g o , w y b ie r a ją c z b o g a te j lite ­ r a c k ie j s p u ś c iz n y ż y d o w sk ie j w y łą c z n ie to, co słu ż y ło sp e c y fic z n ie p o jm o w a ­ n e j a p o lo g ii J e z u s a i K o śc io ła . P o m y sło d a w c y n o w e j s e r ii p o sta n o w ili p o ­ z y s k a ć a u to r ó w z d o ln y c h do p r z e b a d a n ia j a k n a jw ię k s z e j lic z b y ź r ó d e ł n a ­ ś w ie t la ją c y c h n a t u r ę o r a z d z ie je ju d a iz m u i c h r z e ś c ija ń st w a . T a k ie p o sz u k

i-w a n ia i r e f l e k s ja m ia ły się s ta ć m o ste m m ię d z y te o lo g ią ż y d o i-w s k ą i c h r z e ­ ś c ija ń s k ą , k tó r y c h d r o g i r a ż ą c o się ro z e sz ły . S k o r o o b ie w sp ó ln o ty r e lig ijn e w sp ó łd z ia ła ły d o tą d w p r o c e sie w z a je m n e g o o d d a la n ia się od sie b ie , z a te m n o w e k sz ta łto w a n ie o b u str o n n y c h sto su n k ó w m u si o b ją ć u c z o n y c h p o o b y d w u str o n a c h . N ie z m ie n ia to f a k t u , że is tn ie je is to t n a a s y m e tr ia . W y z n a w c y j u ­ d a iz m u m o g ą m y śle ć i m ó w ić o so b ie b e z o d w o ły w a n ia s ię do c h r z e ś c ija ń ­ s tw a . C h r z e ś c ija n ie n a t o m ia s t m u s z ą s ię g a ć do k o rz e n i s ta r o te sta m e n to w y c h i ż y d o w sk ic h , b ez k tó r y c h c h r z e ś c ija ń st w o b y ło b y z a w ie sz o n ą w p r ó ż n i id e o ­ lo g ią .

W n a stę p n y c h la t a c h k o n ta k ty i w sp ó łd z ia ła n ie g r u p y r o b o c z e j z n a czn ie s ię z in te n sy fik o w a ły . R ó w n o le g le r o z w ija ł się d ia lo g c h r z e ś c ija ń sk o - ż y d o w s k i, w sp ie r a n y z a ró w n o p r z e z Ś w ia t o w ą R a d ę K o śc io łó w , j a k i S t o lic ę A p o s to l­ s k ą . P o s tr o n ie k a t o lic k ie j p o w s ta ła w a t y k a ń s k a K o m i s ja d o S t o s u n k ó w R e li­ g ijn y c h z Ju d a iz m e m , m n o ż y ły się te ż o d p o w ie d n ie k o m is je k r a jo w e i d ie c e ­ z ja ln e . J e d n y m z p r o je k to d a w c ó w i e n tu z ja s tó w o p r a c o w a n ia n o w e j s e r ii b y ł p r o f. С. A . R ijk , k t ó r y w k r ó tc e r o z p o c z ą ł r e a liz a c ję m ię d z y r e lig ijn e g o d ia lo ­ g u w R z y m ie . Z a s t ą p ił g o p r o f. T h . d e K r u y f f . W sp ó ła u to r a m i p io n ie r sk ie g o p r z e d s ię w z ię c ia b y li też B . F o lk e r t sm a , W. A . C . W h itla u i M . H . K ö n ig . D o ść sz y b k o g r u p ę h o le n d e r s k ą p o sz e rz o n o o o so b y r e k r u t u ją c e się z in n y c h k r a ­ jó w . W k w ie tn iu 1967 r. o d b y ła s ię p ie r w s z a k o n fe r e n c ja k o m ite tu m ię d z y ­ n a r o d o w e g o w m ia s t e c z k u H o o rn e b o e g w p o b liż u H ilv e r su m . J e j m a t e r ia ły z o s t a ły o p u b lik o w a n e d w a la t a p ó ź n ie j, w k sią ż c e S t u d i e s o n t h e J e w i s h B a c k g r o u n d o f t h e N e w T e s t a m e n t (A sse n 1969), d z ię k i f in a n so w e m u w s p a r ­ c iu A m e r y k a ń s k ie g o K o m it e t u Ż y d o w sk ie g o . Z p o m o c ą p r z y s z ły ró w n ie ż in ­ s t y t u c je c h r z e ś c ija ń sk ie , j a k K o ś c ió ł e w a n g e lic k i, w a t y k a ń s k i S e k r e t a r i a t do S p r a w J e d n o ś c i C h r z e ś c ija n , Ś w ia t o w a R a d a K o śc io łó w , R a d a H o le n d e r sk ie g o K o ś c io ła R e fo r m o w a n e g o d o S t o s u n k ó w m ię d z y K o ś c io łe m a Iz r a e le m , o r a z r o z m a it e f u n d a c je i o so b y p r y w a tn e , g łó w n ie z R F N - u i H o la n d ii.

Z a n im w y d a n o p ie r w s z y to m d z ie ła , co n a s t ą p iło w 1974 r., ś c is ły k o m i­ t e t w y d a w n ic z y s p o t y k a ł się w ie le ra z y . P o c z ą tk o w o p la n o w a n o w y d a n ie o ś ­ m iu to m ó w , w k r ó tc e lic z b a w z r o sła d o d z ie się c iu , a le i to c h y b a je sz c z e n ie k o n ie c . W g r o n ie k ilk u n a s t u u c z o n y c h sz c z e g ó ln ą a k ty w n o ść w y k a z a li p r o f. O. M ich e l, H . K r e m e r s , p r o f. J . v a n G o u d o e v e r, p r o f. M . d e J o n g e , r a b in Y . A sc h k e n a z y , p r o f. S . S a f r a i , p r o f. D. F lu s s e r i p r o f. S . S a n d m e l. N a z w is k a t e s ą d o sk o n a le z n a n e b a d a c z o m ju d a iz m u r a b in ic z n e g o i w c z e sn e g o c h r z e ­ ś c ija ń s t w a . K a ż d e z a p is a ło się n a tr w a łe w d z ie ja c h n a u k i, z a ś sk u te c z n a w s p ó ł p r a c a t a k re n o m o w a n y c h a u to r y t e tó w to p r a w d z iw y e w e n e m e n t, w a r t o d n o to w a n ia i n a jw ię k s z e j p o c h w a ły . O k a z a ło się, że p r z y d o b r e j w o li i w z a ­ je m n e m u o tw a r c iu się m o ż n a p rz e z w y c ię ż y ć n ie t y lk o in d y w id u a ln e a m b ic je i p a r t y k u la r n e in te r e sy , le c z — co j e s t je sz c z e t r u d n ie js z e — d łu g ą ig n o r a n ­ c ję o r a z u p r z e d z e n ia i k r z y w d z ą c e s te r e o ty p y m y ślo w e , k tó r e u n ie m o ż liw iły a lb o p o w a ż n ie u t r u d n ia ły ro z p o z n a n ie i u s z a n o w a n ie p r a w d z iw e j t o ż sa m o śc i d r u g ie j stro n y .

P r e c e d e n s a m i d la m o n u m e n ta ln e g o z a m ie r z e n ia b y ły p u b lik a c je , k tó r e u jr z a ł y św ia tło d z ie n n e p o d k o n ie c u b ie g łe g o s tu le c ia i p ó ź n ie j. Chodzi! z w ła ­ sz c z a o d z ie ło E . S c h ü r e r a G e s c h i c h t e d e s jü d i s c h e n V o lk e s im Z e i t a l t e r J e s u C h r i s t i , k tó r e p o r a z p ie r w s z y u k a z a ło się w 1874 r. p o d ty tu łe m L e h r b u c h d e r n e u t e s t a m e n t l i c h e n Z e it g e s c h ic h t e , z a ś d e fin ity w n y k s z t a łt i t y t u ł u z y s k a ło w d r u g im w y d a n iu w la t a c h 1886— 1890, p o w ię k sz a n y m i u d o s k o n a la n y m w t r z e c ie j i w c z w a r te j e d y c ji z r. 1901 i 1909. D r u g ie w y d a n ie sz y b k o p r z e ­ tłu m a c z o n o i o p u b lik o w a n o w ję z y k u a n g ie ls k im (A H i s t o r y o f t h e J e w i s h P e o p l e in t h e T i m e o f J e s u s C h r i s t , 1885— 1891). K o le jn y m o lb rz y m im o s ią ­ g n ię c ie m s t a ł się K o m m e n t a r z u m N e u e n T e s t a m e n t a u s T a l m u d u n d M i­ d r a s c h , p o d k tó r y m p o d p is a li się H . L . S t r a c k i P . B ille r b e c k (M u n ich ,

1992— 1928), c h o c ia ż je g o a u to r e m b y ł w ła śc iw ie t y lk o H . L . S t r a c k . O b y d w a m o n u m e n ta ln e d z ie ła p o ja w iły się w o k r e sie , k t ó r y M . H o ro sz e w ic z słu sz n ie n a z w a ł „ c z a se m p r z e d d ia lo g o w y m ” . P r z y n io s ły on e i n a d a l p r z y n o sz ą o g ro m n e

p o ż y tk i. Ic h n a jw a ż n ie js z ą z a s łu g ą b y ło p r z e ła m a n ie w ie lo w ie k o w e g o s c h e ­ m a tu p o le g a n ia p r a w ie w y łą c z n ie n a lite r a tu r z e i ś r o d o w isk u h e lle n isty c z n y m ja k o je d y n y c h p u n k ta c h o d n ie sie n ia d la s tu d ió w n a d N o w y m T e sta m e n te m . S t a ł o się ja s n e , ż e — n ie n e g u ją c w p ły w ó w c y w iliz a c ji g r e c k ie j i r z y m sk ie j n a ju d a iz m i c h r z e ś c ija ń st w o — n ie sp o só b z ro z u m ie ć o b y d w u r e lig ii b e z d r o ­ b ia z g o w e g o u s t a le n ia i z b a d a n ia ich w z a je m n y c h o d d z ia ły w a ń i z w iąz k ó w . A le o b ie p u b lik a c je d o c z e k a ły się ró w n ie ż k r y ty k i. S z c z e g ó ln ie d z ie łu H . L . S t r a - c k a i P. B ille r b e c k a s ta w ia n o z a rz u t, że p o w sta ło z p o b u d e k a p o lo g e ty c z n y c h i p o le m ic z n y c h , z a ś ju d a iz m j e s t w n im p o k a z y w a n y po to, a b y w y k a z a ć w y ż sz o ść c h r z e ś c ija ń st w a . C ię ż k ie o s k a r ż e n ia p a d a ł y ta k ż e p o d a d r e s e m p u ­ b lik o w a n y c h ró w n o c z e śn ie w N ie m c z e c h p r a c R . B u lt m a n n a i je g o sz k o ły , k tó r y m z a rz u c a n o z ło śliw e ig n o r o w a n ie lu b s k r a jn e r a c jo n a liz o w a n ie id e i w y b r a n ia , a n a w e t o t w a r t ą a n ty ż y d o w sk o ść . N ic d z iw n e g o , że o k r e s p o w o ­ je n n y z a o w o c o w a ł p o s t u la t a m i i ż ą d a n ia m i n o w e j sy n te z y r o z m a ity c h a s p e k tó w ż y c ia i lit e r a t u r y ż y d o w sk ie j z p o c z ą tk ó w n a s z e j e ry . W la t a c h 70. z a c z ę ło się u k a z y w a ć n o w e, z a k tu a liz o w a n e i p o sz e rz o n e w y d a n ie d z ie ła E . S c h iir e r a , o p r a c o w y w a n e p r z e z z e sp ó ł fa c h o w c ó w p o d k ie r u n k ie m G . V e r m e s a (T h e H i s t o r y o f th e J e w i s h P e o p le in th e A g e o f J e s u s C h r i s t : 175 B .C .- A .D . 135, t. I— I I , 1973, 1979, 1988). W c z e śn ie j (1956, 1961) u k a z a ły się d w a k o le jn e t o ­ m y p ió r a J . J e r e m ia s a u z u p e łn ia ją c e K o m e n t a r z H . L . S t r a c k a — P . B ille r b e ­ c k a , w y d a n e p o r a z d r u g i w 1963 r. (p ie rw sz e c z te ry to m y w zn o w io n o w 1965 r.). Je s z c z e w c z e śn ie j, b o w p o ło w ie l a t 50., z o sta ł o p u b lik o w a n y d w u to m o w y z b ió r a u t o r s t w a J . B o n s ir v e n a , z a ty t u ło w a n y T e x t e s r a b b in ,i q u e s d e s d e u x p r e m i e r s s i è c l e s c h r é t i e n s p o u r s e r v i r à l ’i n t e llig e n c e d u N o u v e a u T e s t a m e n t (R o m e 1955), z a w i e r a ją c y f r a g m e n t y w y b r a n e z t r a k t a t u P i r ą e A b o t, m id r a - sz y ta n n a ic k ic h , M isz n y , T o s e f ty i o b y d w u T a lm u d ó w , u p o r z ą d k o w a n e n ie w k o le jn o ś c i te k s tu N T ( ja k S t r a c k - B ille r b e c k ) , le c z w k o le jn o ś c i n a s t ę p s t w a p o sz c z e g ó ln y c h z a p is ó w ra b in ic z n y c h . N o w o ść p r z e d się w z ię c ia p o d ję t e g o w H o la n d ii p o le g a p r z e d e w sz y st k im n a ty m , ż e m a o n o n ie ty lk o m ię d z y d y s c y p lin a r n y i m ię d z y n a r o d o w y , le c z i m ię d z y r e lig ijn y c h a r a k t e r . T y m c z a se m , o p r ó c z s p o r a d y c z n y c h k o n ta k tó w p r y w a tn y c h i ró w n ie r z a d k ie j w sp ó łp r a c y m ię d z y u c z e ln ia n e j, n ie b y ło w z o ­ ró w d la d z ie ła z a k r o jo n e g o n a t a k s z e r o k ą s k a lę . D o b re g o ro z e z n a n ia i sp o r y c h z a b ie g ó w w y m a g a ło z n a le z ie n ie i p o z y sk a n ie c h r z e ś c ija ń sk ic h u czo n y ch , k t ó ­ r z y z n a ją N o w y T e s t a m e n t i s ą o tw a r c i n a ś w ia t ż y d o w sk i, o r a z ż y d o w sk ic h p a r tn e r ó w , k t ó r z y z n a ją ju d a iz m r a b in ic z n y i s ą g o to w i w n o w y sp o só b p r z y j­ rz e ć się c h r z e śc ija ń stw u . T y lk o ś c is ł a w s p ó łp r a c a ta k ic h g r u p m o g ła p r z y ­ n ie ść z a d o w a la ją c e r e z u lt a t y i z a p e w n ić g o d n e z a u f a n ia w y n ik i stu d ió w . Z a d a n ie m w y d a w c ó w s ta ło s ię u m ie ję t n e p o łą c z e n ie te k s tó w n a p is a n y c h p r z e z r o z m a ity c h a u to r ó w , k o o r d y n a c ja w y n ik ó w b a d a ń p r z e p r o w a d z o n y c h n ie z a le ­ ż n ie o d s ie b ie o r a z sp r a w ie d liw e ro z ło ż e n ie a k c e n tó w z a ró w n o w p r z e d m io c ie m e to d b a d a w c z y c h , j a k i o w o có w b a d a ń . C h o d z iło ró w n ie ż o to, a b y n ie w d a ­ w a ć się w z b y t a n a lity c z n e i d r o b ia z g o w e p r z e m y ś le n ia i o cen y , le c z z m ie ­ rz a ć do s tw o r z e n ia sy n te z y , k t ó r a p o d a w a ła b y r a m y n ie z b ę d n e d la k o n ty n u o ­ w a n ia b a r d z ie j w n ik liw e g o s tu d iu m p o sz c z e g ó ln y c h z a g a d n ie ń . S p o t k a n ia i w s p ó łp r a c a u c z o n y c h r e p r e z e n tu ją c y c h r o z m a it e n u r t y w sp ó łc z e sn e g o ju d a ­ iz m u i ró żn e w y z n a n ia c h r z e ś c ija ń sk ie b y ły f a s c y n u ją c ą p r z y g o d ą in t e le k t u a l­ n ą i d u c h o w ą . Z a n im p o w sta ło w sp ó ln e d z ieło , u c z e n i m u s ie li n a jp ie r w w z a ­ je m n ie się p o z n a ć i z b liż y ć do sie b ie , t a k b y w y n ik i b a d a ń o d z w ie r c ie d la ły rz e c z y w iste z m ia n y w e w z a je m n y m n a sta w ie n iu .

P o c z ą tk o w o c a ło ść z a p la n o w a n e g o d z ie ła z o st a ła p o d z ie lo n a n a d w ie s e ­ k c je . P ie r w sz a , z a ty tu ło w a n a T h e J e w i s h P e o p le in t h e F i r s t C e n t u r y , o b e j­ m u je d w a to m y i d o ty c z y r o z m a ity c h a s p e k tó w k o m p le k so w e g o ż y c ia ż y d o w ­ sk ie g o w I w . n a s z e j e ry . N a d r u g ą , o p a tr z o n ą ty tu łe m T h e L i t e r a t u r e o f th e J e w i s h P e o p le in t h e P e r i o d o f t h e S e c o n d T e m p l e a n d t h e T a l m u d , s k ł a ­ d a ją się t r z y to m y p r z e d s t a w ia ją c e p r z e b o g a tą ż y d o w sk ą s p u śc iz n ę li t e r a c k ą z o sta tn ic h w ie k ó w e r y p r z e d c h r z e ś c ija ń s k ie j i p ie r w sz y c h s tu le c i e r y c h r z e ­

ś c ija ń s k i e j, o k r e śla n y c h w n a z e w n ic tw ie p r z y ję t y m p r z e z Ż y d ó w ja k o k o n ie c o k r e s u D r u g ie j Ś w ią t y n i i o k r e s t a lm u d y c z n y . T r z e c i to m t e j s e k c ji s k ł a d a s ię z d w ó c h części, p o m y ś la n y c h ja k o o so b n e k s ią ż k i. W t r a k c ie p r a c n a d K o m p e n d iu m p ie r w o tn y p r o je k t o k a z a ł się z b y t w ą s k i d la p e łn e g o p r z e d s t a ­ w ie n ia ź ró d e ł. W 1979 r. o p r a c o w a n o w ię c n o w y p r o g r a m , p o s z e r z a ją c y p r z e d ­ się w z ię c ie o s e k c ję tr z e c ią , z a ty t u ło w a n ą J e w i s h T r a d i t i o n s in E a r l y C h r i ­ s t i a n L i t e r a t u r e . C a ło ść p r a c p r z e ją ł n o w y z e sp ó ł w y d a w c ó w i a u to r ó w , p o ­ n ie w a ż k ilk u z ty ch , k t ó r z y b y li p io n ie r a m i se rii, p r z e sz ło w ty m c z a sie n a e m e r y tu r ę lu b z m a rło . D o ty c h c z a s (po ł. 1992 r.) u k a z a ło się sz e ść to m ó w , a m ia n o w ic ie o b y d w a to m y s e k c ji p ie r w s z e j, d w a p e łn e to m y i p ie r w s z a c z ę ść trz e c ie g o to m u s e k c ji d r u g ie j o r a z to m s e k c ji tr z e c ie j. O b y d w a to m y s e k c ji p ie r w s z e j z o sta ły w zn o w io n e, co d o w o d z i d u ż e g o z a in t e r e s o w a n ia m o ­ n u m e n ta ln ą s e r i ą w y d a w n ic z ą . D o ty c h c z a so w y b ila n s w y g lą d a w ię c n a s t ę p u ­ ją c o : S e k c j a I. to m 1: 1974, 1987 to m 2: 1976, 1987 S e k c j a II. to m 1: 1988 to m 2: 1984 to m З а: 1987 to m 3b: S e k c j a III. to m 1: to m 2: 1990 W c ią g u p o n a d 20 la t in te n sy w n e j p r a c y n a d K o m p e n d i a m i o g ro m n e z a s łu g i o d d a ło w ie lu lu d z i, n ie sp o s ó b w y m ie n ić w sz y stk ic h r e d a k to r ó w i w y ­ d a w c ó w , k tó r y c h p r a c e p r z e s ą d z iły o s u k c e sie . S ą w śr ó d n ic h Y . A sc h k e n a z y , T . B a a r d a , W. J . B u r g e r s , D . F lu s s e r , P . W . v a n d e r H o rst, M . d e Jo n g e , H . K r e m e r s , T h . C. d e K r u y f , R , L e D é a u t, S . S a f r a i , S . S a n d m e l, P . J . T o m - so n i B . H . Y o u n g . F u n k c ję p r z e w o d n ic z ą c e g o F u n d a c ji s p r a w o w a li H . v a n P r a a g i R . A . L e v in so n . W y d a w c ą s e r ii j e s t w y d a w n ic tw o V a n G o r c u m , m a ­ j ą c e sie d z ib ę w A sse n , w p ó łn o c n o -w sc h o d n ie j H o la n d ii, i F o r t r e s s P r e s s z s ie ­ d z ib ą w F ila d e lf i i (U S A ). Z a ró w n o w y d a w n ic tw a j a k i cz ło n k o w ie F u n d a c ji tr o s z c z ą się, a b y ich m o n u m e n ta ln e d z ie ło d o ta r ło w sz ę d z ie ta m , g d z ie je s t p o trz e b n e . N a sło w a n a jw y ż s z e j w d z ię c z n o śc i z a s łu g u je f a k t , że z o sta ło p o ­ d a r o w a n e A k a d e m ii T e o lo g ii K a t o lic k ie j w W a r sz a w ie o r a z d z ia ło w i „ S z a ­ lo m ” w B ib lio te c e W y d z ia łu F ilo z o fic z n e g o K s ię ż y Je z u it ó w w K r a k o w ie . O b y ­ d w a d a r y s t a ły się m o ż liw e d z ię k i s ta r a n io m d r. P . J . T o m so n a , k t ó r y w k w ie tn iu 1991 r. b r a ł u d z ia ł w m ię d z y r e lig ijn e j k o n fe r e n c ji te o lo g ic z n e j w K r a k o w ie o r a z w s y m p o z ju m K o ś c i ó ł a Ż y d z i i j u d a i z m w W a rsz a w ie . A o to p r e z e n t a c ja z a w a r t o ś c i to m ó w , k tó r e z o st a ły o p u b lik o w a n e :

S . S A F R A I , M . S T E R N (ed.), D . F L U S S E R , W . C . v a n U N N I K (co o p er.), T h e J e w i s h P e o p l e in t h e F i r s t C e n t u r y . H i s t o r i c a l G e o g r a p h y , P o l i t i c a l H i­ s t o r y , S o c i a l , C u l t u r a l a n d R e l i g i o u s L i f e a n d I n s t i t u t i o n s , C R I N T — S e c t. I, V ol. 1, S e c o n d P r in tin g , V a n G o r c u m — F o r t r e s s P r e s s, 1987, s. X X I + 560. P ie r w s z a s e k c ja C R I N T z a w ie r a sy n te z ę n a jn o w sz e g o s ta n u w ie d z y n a t e m a t ż y c ia ż y d o w sk ie g o w o k r e sie m ię d z y te sta m e n to w y m , p o d a ją c o p is je g o sz e r o k o p o ję te g o t ła , tzn. g e o g r a fii h isto r y c z n e j, h is to r ii p o lity c z n e j i s p o łe c z ­ n e j, k u lt u r y o r a z ż y c ia i in s t y t u c ji r e lig ijn y c h . J e s t to t r a f n y p u n k t w y jś c ia , b o n ie sp o só b z r o z u m ie ć r o z m a ity c h n iu a n s ó w k o m p le k so w e g o ż y c ia Ż y d ó w b e z z n a jo m o śc i k o n te k stu , w ja k im n a r o d z ił się i r o z w ija ł ju d a iz m r a b in ic z n y i w c z e sn e c h r z e ś c ija ń stw o . D o i n fo r m a c ji p o d a n y c h w p ie r w s z e j s e k c ji K o m ­ p e n d ió w n a w ią z u ją a u to r z y o p r a c o w a ń w łą c z o n y c h do k o le jn y c h to m ó w m o ­ n u m e n ta ln e j se r ii. C z ę sto j a k i ś p r o b le m b y w a p o d e jm o w a n y i n a ś w ie t la n y w ie lo k ro tn ie , to z n a c z y z ró ż n y ch str o n . T a k j e s t n p. z ż y d o w sk im i d o k u m e n ­ t a m i lite r a c k im i, k tó r e w p ie r w s z y m to m ie s e k c ji p ie r w s z e j s ą p o k a z y w a n e ja k o ź r ó d ła h isto ry c z n e , n a t o m ia s t w s e k c ji d r u g ie j ja k o d o k u m e n ty lite r a c k ie .

S e k c j a p ie r w s z a m a n a w z g lę d z ie r o z m a ite a s p e k t y r z e c z y w isto śc i ż y c ia Ż y d ó w w Z ie m i I z r a e l i w d ia sp o rz e . A u to r z y i w y d a w c y d o k ła d a li s ta r a ń , a b y je g o w iz e r u n e k b y ł j a k n a jb a r d z ie j w ia r y g o d n y , a z a r a z e m o sa d z o n y w r e a lia c h sta r o ż y tn e g o ś w ia t a w y k r a c z a ją c y c h p o z a w y łą c z n ie ż y d o w sk ie u w a r u n k o w a n ia i o g ra n ic z e n ia . N a to m p ie r w s z y s e k c ji p ie r w s z e j s k ł a d a się 10 ro z d z ia łó w . N a s t ę p u ją o n e p o p r z e d m o w ie i w p ro w a d z e n iu o g ó ln y m p r z e d ­ s t a w ia ją c y c h z a r y s h is to r ii p o w s ta w a n ia K o m p e n d ió w o r a z w y ja ś n ia ją c y c h c e le d z ie ła , a n a s t ę p n ie w p ro w a d z e n iu d o c z ę śc i p ie r w s z e j o r a z w y k a z ie s k r ó ­ tó w i m a p , k tó r e o p r a c o w a ł sły n n y iz r a e ls k i a r c h e o lo g A . A v i- Y o n a h. R o z d z ia ł p ie r w s z y (s. 1— 77), z a ty t u ło w a n y Ź r ó d ł a , z o sta ł n a p is a n y p r z e z c z te re c h a u to r ó w ; s k ł a d a się n a n ie g o p ię ć p a r a g r a f ó w i a p e n d y k s. W p ie r ­ w sz y m p a r a g r a f ie S . S a f r a i p r z e d s ta w ia ź r ó d ła h e b r a js k ie i a r a m e js k ie , c z y li M isz n ę , B a r a it ę , T o se ftę , T a lm u d i M id r a sz e . S p o r o u w a g i p o ś w ię c a p r o b le m a ty c e ic h d a to w a n ia o r a z n a t u r z e P r a w a u stn e g o , o m a w ia ją c je w e ­ d le trz e c h k r y te r ió w : tr e ś ć (h a la c h a h i h a g g a d a h ), sto su n k u d o P is m a (m i- d r a s z i r o z m a ite t r a d y c je p r z e k a z a n e b e z z w ią z k u z t e k s te m P ism a ) o r a z c h r o n o lo g ii (d w a g łó w n e o k r e s y w f o r m a c ji P r a w a u s tn e g o : t a n n a ic k i i a m o - ra ic k i). C a ł ą tę o b sz e r n ą i ró ż n o ro d n ą lite r a tu r ę m o ż n a z p o ż y tk ie m w y k o ­ r z y st y w a ć ja k o źró d ło i n fo r m a c ji h isto ry c z n y c h , c h o c ia ż s t a w ia o n a h is t o r y k a w o b e c m n ó stw a t r u d n o ś c i i p o w in ie n on z n ie j u m ie ję t n ie k o r z y sta ć . G r e c k ie i ła c iń sk ie ź r ó d ła lite r a c k ie o m ó w ił M . S t e r n . Z a c z ą ł od p r e z e n ta c ji h isto ­ ry k ó w ż y d o w sk ic h p isz ą c y c h p o g r e c k u (F ilo n A le k s a n d r y js k i, J ó z e f F la - w iu sz ), a n a s t ę p n ie p r z e sz e d ł d o a u to r ó w g r e c k ic h i ła c iń sk ic h (M ik o ła j z D a ­ m a sz k u , S t r a b o P to le m e u sz , P lin iu s z S t a r s z y , T a c y t, S w e to n iu sz i D io C a s s iu s ). N ie k tó r z y z ty c h h isto r y k ó w i ich d z ie ła s ą m a ło z n a n e b a d a c z o m o k r e s u m ię d z y te sta m e n to w e g o i d o b rz e , że w K o m p e n d i a c h z n a la z ły w ła śc iw e im m ie js c e . A u to r e m sz k ic u o N o w y m T e s t a m e n c ie ja k o ź r ó d le h isto ry c z n y m je s t M . d e J o n g e. K s ię g i N T t r a k t u je on ja k o d z ieło n a p is a n e p r z e z c h r z e ś c ija n i d la c h r z e ś c ija n , m a ją c e n a w z g lę d z ie z a g a d n ie n ia i n t e r e s u ją c e w sp ó ln o tę c h r z e ś c ija ń s k ą . J a k k o lw ie k s ą o n e m o cn o z a k o r z e n io n e w św ie c ie ż y d o w sk im , o d z w ie r c ie d la ją je d n a k p o g ł ę b ia ją c y się ro z d ź w ię k m ię d z y c o r a z b a r d z ie j z w a śn io n y m i w sp ó ln o ta m i r e lig ijn y m i i n ie z a w sz e d o s t a r c z a ją w ia d o m o śc i „ z p ie r w s z e j r ę k i ” . C o się ty c z y E w a n g e lii i D z ie jó w A p o sto lsk ic h , n a jw ię k s z e t r u d n o ś c i n a s t r ę c z a ich d a to w a n ie o r a z m o ż liw o ść h isto ry c z n e j r e k o n s tr u k c ji p o sz c z e g ó ln y c h ep iz o d ó w , j a k np. o k o licz n o śc i p o jm a n ia , m ę k i, s ą d u i śm ie r c i J e z u s a . W p r z y p a d k u C o r p u s P a u lin u m z a sa d n ic z e z n a c z e n ie m a p r o b le m a u ­ te n ty c z n o śc i p o sz c z e g ó ln y c h p ism . C z w a r ty p a r a g r a f , k t ó r y n a p is a ł M . S t e r n , d o ty c z y z a c h o w a n y c h p a p ir u s ó w , z k tó r y c h sz c z e g ó ln e z n a c z e n ie m a ją z n a ­ le z is k a d o k o n a n e w E g ip c ie (ta k ż e o s t r a k a ). P e w n ą ro lę s p e ł n ia ją te ż o d k r y ­ c ia w P a le s ty n ie o r a z p a p ir u s o w e z a p is y o d z w ie r c ie d la ją c e n a p ię c ia i k o n fli­ k t y w z h e lle n iz o w a n e j A le k s a n d r ii i Im p e r iu m R z y m sk im . T e k s t y z A le k s a n ­ d r ii z a w ie r a ją , c h o c ia ż n a o g ó ł m ilc z y się w n ich n a t e m a t Ż y d ó w , p e w n e e le m e n ty a n ty se m ic k ie , co o d z w ie r c ie d la d e k a d e n c ję t a m t e js z e j w sp ó ln o ty ż y d o w s k ie j, k t ó r a p r z e ż y w a ła r o z k w it w I I I / I I w . p r z e d C h r. P i ą t y p a r a g r a f , k tó r e g o a u to r e m j e s t M . A v i - Y o n a h, o m a w ia ź r ó d ła arc h e o lo g ic z n e . Z w ię ­ źle p r e z e n tu je d z ie je i n a jw a ż n ie js z e s ta n o w is k a a r c h e o lo g ii n a te r e n ie I z r a e la d o p o c z ą tk u la t 70., n a jis t o t n ie js z e r e z u lt a t y d o k o n a n y c h o d k ry ć , z n a le z isk a p r z y d a t n e d la p e łn ie js z e g o n a ś w ie t le n ia h is to r ii Ż y d ó w w c z a sa c h h e lle n i­ sty c z n y c h i rz y m sk ic h o r a z ź r ó d ła e p ig r a fic z n e i n u m iz m a ty c z n e . N a s t ę p u je a p e n d y k s d o ty c z ą c y c h r o n o lo g ii o k r e s u o d n o m in a c ji H e r o d a n a k r ó la J u d e i (40 r. p r z e d C h r.) do k o ń c a r z ą d ó w p r o k u r a t o r a F e lik s a (54 lu b 56 r. p o C h r.). 0 p e r io d y z a c ji te g o o k r e s u n a p is a n o b a r d z o w ie le , z a ś M . S t e r n p o r z ą d k u je 1 sy n t e ty z u je c a ły te n d o ro b e k . S k u p i a u w a g ę n a r z ą d a c h H e r o d a , p o ś w ię ­ c a j ą c sp o r o m ie js c a u s ta le n iu d a t y u s ta n o w ie n ia go k r ó le m i p r z e ję c ia w ła ­ d z y w J e r o z o lim ie o r a z d a t y je g o śm ie rc i, a ta k ż e o so b ie P iła t a , k o n c e n tr u ­ j ą c się n a o k r e śle n iu c z a su z a k o ń c z e n ia je g o m is ji ja k o n a m ie s tn ik a J u d e i o r a z n a s t ę p s tw ie w y d a r z e ń z a c z a só w G a iu s a K a lig u li, F e li k s a i F e s t u s a .

D r u g i ro z d z ia ł k s ią ż k i (s. 78— 116), p ió r a M . A v i - Y o n a h a , j e s t p o ś w ię ­ c o n y g e o g r a fii h isto r y c z n e j P a le s ty n y . P o d p o ję c ie m g e o g r a fii h isto ry c z n e j r o z u m ie się u s ta le n ia d o ty c z ą c e z w ią z k ó w m ię d z y g e o g r a fią i to p o g r a f ią , c z y li p o ło ż e n ie m i u k sz ta łt o w a n ie m k r a ju , a je g o d e m o g r a fią i d z ie ja m i. N ie z m ie n ­ n e u w a r u n k o w a n ia g e o g r a fic z n e w y d a tn ie w p ły w a ją n a p r z e b ie g w y d a r z e ń i z a c h o w a n ia lu d z i n ie z a le ż n ie o d e p o k i h isto ry c z n e j. A u to r r o z p o z n a je d w a fu n d a m e n t a ln e u w a r u n k o w a n ia w y n ik a ją c e z u m ie jsc o w ie n ia P a le sty n y . C h o ­ d z i o j e j p o ło ż e n ie m ię d z y d w o m a w ie lk im i p o tę g a m i, u sy tu o w a n y m i n a p r z e ­ c iw le g ły c h k r a ń c a c h tzw . Ż y z n eg o P ó łk s ię ż y c a (E g ip t i M e z o p o ta m ia ) o r a z 0 s k u t k i p o lity c z n e j p ró ż n i, j a k a w y t w a r z a ła się w te d y , k ie d y w ty c h w io ­ d ą c y c h r e g io n a c h b r a k o w a ło d o m in u ją c e j s iły p o lity c z n e j. S u m a r y c z n ie o m a ­ w ia o k r e s p e r sk i, h e lle n isty c z n y (P to lo m e u sz e i S e le u c y d z i), h a s m o n e jsk i, r z ą ­ d y H e r o d a i je g o d y n a s t ii, p o d z ia ły te r y t o r ia ln e w c z a sa c h J e z u s a , a ta k ż e n a jis t o t n ie js z e k w e stie z z a k r e su d e m o g r a fii, k o m u n ik a c ji i t r a n s p o r tu o r a z p ó ź n ie jsz e p r z e o b r a ż e n ia te r y to r ia ln e . R o z d z ia ł tr z e c i (s. 117— 183) d o ty c z y je d n e g o z b a r d z ie j z a n ie d b a n y c h z a ­ g a d n ie ń w stu d ia c h n a d ju d a iz m e m i w c z e sn y m c h r z e śc ija ń stw e m , a m ia ­ n o w ic ie z ja w is k a ż y d o w s k ie j d ia s p o r y . A u to r M . S t e r n w y c h o d z i od u s t a ­ le ń o d n o śn ie d o p o p u la c ji i g e o g r a fic z n e g o r o z p r o sz e n ia Ż y d ó w , a n a stę p n ie o m a w ia n a jw a ż n ie jsz e a s p e k t y i n a t u r ę ż y c ia ż y d o w sk ie g o w E g ip c ie , C y - r e n a jc e , S y r i i i F e n ic ji, A z ji M n ie jsz e j i r e jo n ie B o s fo r u , G r e c ji, I t a lii, B a b i ­ lo n ii o r a z w K r ó le s t w ie P a r t ó w . W a p e n d y k s ie p o d e jm u je s p r a w ę w y p ę d z a n ia Ż y d ó w z R z y m u z a c z a só w K la u d iu s z a (zob. D z 18, 2). K o n t y n u a c ję te g o n u r t u r o z w a ż a ń s ta n o w i ro z d z ia ł c z w a r ty (s. 184— 215), z a ty t u ło w a n y R e l a c j e m i ę d z y d i a s p o r ą a Z i e m i ą I z r a e l a . A u to r S . S a f r a i, e k s p o n u ją c w ie lo w ą tk o w o ść i zło ż o n o ść p o w ią z a ń , w s k a z u je n a c e n tr a ln y c h a ­ r a k t e r Z ie m i I z r a e la w ś w ia d o m o ś c i ż y d o w sk ie j, z w ią z a n e j z p o z y c ją J e r o z o ­ lim y i I z r a e la w ju d a iz m ie . N a s ile n ie i c h a r a k t e r p o w ią z a ń z a le ż a ły o d j a ­ k o śc i i c h a r a k t e r u k o n k r e t n e j d ia s p o r y . G e n e r a ln ie je d n a k z w ią z k i Ż y d ó w z z ie m ią p r z o d k ó w b y ły siln e i p o d tr z y m y w a n e n a r o z m a ite sp o so b y , p o m i­ m o z a g r o ż e ń te g o o k r e s u i s p e c y fik i, j a k a c e c h o w a ła ju d a iz m h elle n isty c z n y . W y r a ż a ły się on e w r e g u la r n y m o b c h o d z e n iu ś w ią t i in te n sy w n y m ru c h u p ie lg r z y m k o w y m d o M ia s t a Ś w ię te g o , a ta k ż e w in n y c h d z ie d z in a c h ż y c ia , n a co w s k a z u ją z w ła sz c z a ź r ó d ła ra b in ic z n e . N o w e a k c e n ty z a is t n ia ły p o d k o ­ n ie c I w . p o C h r., w r a z z r e o r ie n t a c ją ju d a iz m u p o d ję t ą p r z e z ra b in ó w . P ią t y r o z d z ia ł k s ią ż k i o m a w ia r z ą d y H e r o d a i d y n a s t ii h e r o d ia ń s k ie j (s. 216— 307). Ż y d o w sk i h is t o r y k M . S t e r n , a u to r k ilk u w c z e śn ie jsz y c h z a ­ m ie sz c z o n y c h w to m ie p r z y c z y n k ó w , p r z e d s ta w ia w a lk ę m ię d z y H e r o d e m a A n ty g o n e m , p ie r w s z y o k r e s r z ą d ó w H e r o d a z a A n to n iu sz a , a p o te m za p r y n c y p a tu A u g u s t a , a d m in is t r a c y jn y u s t r ó j k r ó le s tw a H e r o d a , u sta w ic z n e n a p ię c ia i k o n flik t y n a je g o d w o rz e, w z a je m n e s to su n k i H e r o d a z n a r o d e m ż y d o w sk im , n ie p o k o je p o śm ie r c i w ła d c y , r z ą d y A r c h e la u s a . H e r o d a A n t y p a s a 1 F ilip a , o r a z A g r y p p y I i A g r y p p y II. W a p e n d y k s ie r o z w a ż a sły n n ą s p r a w ę d a r ó w A n to n iu sz a d la K le o p a tr y .

S p o d p ió r a M . S t e r n a w y sz e d ł ta k ż e n a s t ę p n y , sz ó s t y ro z d z ia ł, pośw ie.co- n y d z ie jo m J u d e i ja k o r z y m sk ie j p r o w in c ji (s. 308— 376). A u to r o p is u je je j u sta n o w ie n ie i p o c z ą tk i, s t a t u s z a r z ą d c ó w i ich r e la c je z w ła d z a m i c e n t r a l­ n y m i o r a z z rz ą d z o n y m i, u s t r ó j w o jsk o w y , s y st e m p o d a t k o w y i ju r y s d y k c y j­ n y , p o d z ia ł a d m in is t r a c y jn y p r o w in c ji i s t a t u s Je r o z o lim y , a ta k ż e w sp ó łp r a c ę i n a p ię c ia z a rz ą d ó w p ie r w sz y c h n a m ie stn ik ó w . S p o r o m ie js c a z a jm u ją in fo r ­ m a c je d o ty c z ą c e P o n c ju s z a P iła t a . N a s t ę p u je o p is r z ą d ó w G a ju s a K a li g u li i d e k a d e n c ji w ła d z y p r o k u r a t o r ó w rz y m sk ic h . W d o łą c z o n y m a p e n d y k s ie ro z w a ż a się k w e stię s p is u z a r z ą d z o n e g o p r z e z K w ir y n iu s z a (p o r. Ł k 2, 1— 2), o r a z k o n flik t u m ię d z y S a m a r y t a n a m i a Ż y d a m i, t a k j a k p r z e d s t a w ia ją g o J ó z e f F la w iu s z i T a c y t. R o z d z ia ł s ió d m y (s. 377— 419), a u t o r s t w a S . S a f r a i, p o r u s z a z a g a d n ie ­ n ie s a m o r z ą d u ż y d o w sk ie g o . A u to r o m a w ia o b o p ó ln e o d d z ia ły w a n ia n a s ie b ie

r z ą d ó w p o g a n i a u to n o m ię ż y d o w sk ą , p o w s ta n ie i s k ła d S a n h e d r y n u , g łó w n e siły , ja k ie w n im fu n k c jo n o w a ły , o r a z je g o z a d a n ia i u p r a w n ie n ia z a ró w n o w s f e r z e w e w n ę tr z n e j, j a k i w z a k r e sie p r z y w ó d z tw a d u c h o w eg o . O p isu je ró w n ie ż is to t ę u r z ę d u N a jw y ż s z e g o K a p ł a n a o r a z f u n d a m e n t a ln e a s p e k t y a u ­ to n o m ii ż y d o w sk ie j, o c a lo n e p o z b u r z e n iu Ś w ią t y n i w 70 r. p o C h r. C h o d z i z w ła sz c z a o in st y tu c ję p a t r ia r c h a t u , k t ó r a z a b e z p ie c z y ła p r z e tr w a n ie ż y d o w ­ s k ie j t o ż sa m o śc i w la t a c h j e j śm ie r te ln e g o z a g r o ż e n ia . R o z d z ia ł k o ń c z ą sp o ­ s tr z e ż e n ia n a t e m a t z a r z ą d z a n ia m ia s t a m i, w k tó r y c h o b o w ią z y w a ło z a ró w n o o b ce, j a k i w ła sn e , ż y d o w sk ie p r a w o d a w stw o . D o p e łn ie n ie m ty c h r o z w a ż a ń je s t r o z d z ia ł ó sm y (s. 420— 463), w k tó r y m S . A p p l e b a u m o m a w ia p r a w n y s t a t u s ż y d o w sk ic h sp o łe c z n o śc i w d i a ­ sp o r z e . W ła d ze Im p e r iu m R z y m sk ie g o p o d w ie lo m a w z g lę d a m i sz a n o w a ły i to le r o w a ły s t a n u k sz ta łt o w a n y w p o p rz e d n im o k re sie , czy li za w ła d c ó w h elle n isty c z n y c h . J e d n a k c z a s a m i d o d a w a n o n o w e w y m a g a n ia i u p r a w n ie n ia . A u to r p r z e d s t a w ia s y t u a c ję w E g ip c ie , w p a ń st w ie S e le u c y d ó w i w m ia s t a c h h e lle n isty c z n y c h z a c z a só w rz y m sk ic h . P o r u s z a r o z m a ite a s p e k t y ż y c ia s p o ­ łe cz n e g o i o r g a n iz a c ji p o lity c z n e j, r z u c a ją c św ia tło n a d u c h o w o -sp o łe c z n y k o n te k s t p ó ź n o b ib lijn e g o ju d a iz m u o r a z p o c z ą tk i ju d a iz m u r a b in ic z n e g o i c h r z e ś c ija ń st w a .

P r z e d o s t a t n i r o z d z ia ł w k sią ż c e p ió r a te g o sa m e g o a u to r a d o ty c z y o r g a n i­ z a c ji w sp ó ln o t ż y d o w sk ic h w d ia sp o r z e (s. 464— 503). P r e z e n tu je s k ła d e tn ic z n y , p o lity c z n y i r e lig ijn y ó w c z e sn y c h m ia s t h elle n isty c z n y c h , e k s p o n u ją c z w ła ­ sz c z a te p r z y p a d k i, k ie d y j e s t m o w a o istn ie n iu z b io ro w o śc i n a z y w a n e j h o i l o u d a i o i (Ż y d zi). P isz e o z a k r e sie lo k a ln e j a u to n o m ii, j a k ą sp o łe c z n o śc i ż y ­ d o w sk ie c ie sz y ły się w ró ż n y ch r e jo n a c h Im p e r iu m R z y m sk ie g o . W ażn e m ie j­ sc e z a jm u ją in fo r m a c je o ż y c iu r e lig ijn y m i k u lc ie , c z y li o sy n a g o g a c h , a ta k ż e 0 r z e m io śle i in n y c h z a ję c ia c h Ż y d ó w o r a z ich p o z y c ji sp o łe c z n e j i ż y c iu w e- w n ą tr z w sp ó ln o to w y m . T a c zę ść ro z w a ż a ń m a d u że z n a c z e n ie d la p r a w id ło ­ w e g o z r o z u m ie n ia ju d a iz m u h e lle n isty c z n e g o , k tó r e g o o w o ce m b y ła S e p t u a ­ g in t a , o r a z d la n a ś w ie t le n ia p o c z ą tk ó w e k s p a n s ji c h r z e ś c ija ń st w a p o z a Z ie m ią Ś w ię t ą , g d y A p o sto ło w ie n a t r a f ia li n a z d a w n a o s ia d łe i d o b rz e z o r g a n iz o ­ w a n e w sp ó ln o ty ż y d o w sk ie . Isto tn e s ą u w a g i p o d e jm u ją c e p r o b le m , c z y ó w ­ c z e śn i Ż y d z i m ie li j a k iś c e n tr a ln y a u to r y t e t i o r g a n iz a c ję o r a z ja k i b y ł c h a r a k t e r n a w ią z y w a n ia i p o d tr z y m y w a n ia k o n ta k tó w o r a z w e w n ą trz ż y d o w - s k ie j w sp ó łp r a c y . K s ią ż k ę z a m y k a ro z d z ia ł d z ie s ią t y (s. 504— 560), n a p is a n y p r z e z d w ó c h a u to r ó w i p o św ię c o n y ż y d o w sk ie m u i p o g a ń sk ie m u p r a w u c y w iln e m u . P i e r ­ w sz a część, k t ó r ą o p r a c o w a ł Z. W. F a l k , d o ty c z y ż y d o w sk ie g o p r a w a c y ­ w iln e g o i ro d z in n e g o , d z ie d z ic z e n ia , w ła sn o śc i, k o n tr a k tó w i sz k ó d p r y w a t ­ n y ch . A le Ż y d z i m ie s z k a li w św ie c ie h e lle n isty c z n y m i m u sie li się sto so w a ć t a k ż e do p r a w o d a w s t w a u sta lo n e g o p rz e z w ła d z e p a ń stw o w ą . D r u g a c z ę ść r o z w a ż a ń , k t ó r ą n a p is a ł H . J . W o l f f , m a n a w z g lę d z ie h e lle n isty c z n e p r a w o c y w iln e . O m a w ia m ie js c e je d n o s tk i w sp o łe c z e ń stw ie o r a z k w e stie d z ie d z i­ c z e n ia , w ła sn o śc i i z o b o w ią z a ń , k o n tr a k t ó w i szk ó d . O b y d w a r o d z a je p r a w o ­ d a w s t w a n ie z a w sz e b y ły ze s o b ą zb ieżn e, z a ś Ż y d z i s ta w a li w te d y p r z e d k o n ie c z n o śc ią o k r e ś le n ia w ła s n e j lo ja ln o śc i.

P ie r w s z y to m K o m p e n d ió w m a w ie le z a le t. B o g a t y i ró ż n o ro d n y m a te ­ r i a ł in fo r m a c y jn y z o sta ł o p r a c o w a n y i p o d a n y b a r d z o p r z e jr z y ś c ie i w d o b r z e w y w a ż o n y c h p r o p o r c ja c h . G o d n a p o c h w a ły j e s t z w ię z ło ść p o d a w a n y c h in fo r ­ m a c ji. O g ro m n y w a lo r sta n o w i s ta r a n n ie d o b r a n a b ib lio g r a f ia p r z e d m io to w a , z a m ie sz c z o n a p o k a ż d y m ro z d z ia le . M im o to r o d z ą się p e w n e p y ta n ia . O b sz e r­ n ą k s ią ż k ę n a p is a ło sie d m iu a u to r ó w , z k tó r y c h ty lk o d w ó ch (M . d e J o n g e 1 H . J . W o lff) r e p r e z e n tu je str o n ę n ie ż y d o w sk ą . Ic h t e k s t y p o ja w i a ją się n a s. 37— 42 o r a z 534— 560, c z y li z a jm u ją n ie z n a c z n ą c zę ść lic z ą c e g o 560 str o n ic d z ie ła . J e s t to sta n o w c z o z b y t m a ło j a k n a p r z e d się w z ię c ie m ię d z y r e lig ijn e . W la t a c h o p r a c o w y w a n ia K o m p e n d ió w str o n a c h r z e ś c ija ń s k a d y sp o n o w a ła w ie lo m a lic z ą c y m i się z n a w c a m i o k r e su m ię d z y te sta m e n to w e g o i ich u d z ia ł

b y łb y j a k n a jb a r d z ie j c e lo w y i p o ż ą d a n y . O d n o si się w ra ż e n ie , że u cz y n io n o z b y t m a ło , a b y s k o r z y s ta ć z ich w ie d z y i k o m p e te n c ji. O c z y w iście , m o ż n a n a tę s p r a w ę s p o jr z e ć in a c z e j, w id z ą c w n ie j c e lo w y z a m y sł w y d a w c ó w i r e ­ d a k t o r ó w se r ii, k tó r y m z a le ż a ło n a ty m , a b y ż y d o w sk ie tło N o w e g o T e s t a m e n ­ t u b y ło p r z e d sta w io n e p r z e z sa m y c h Ż y d ó w . P r z y c z y n e k n a t e m a t N T ja k o ź r ó d ła h isto ry c z n e g o , p ió r a M . d e Jo n g e g o , n a le ż y d o n a js ła b s z y c h w to m ie. A u to r siln ie e k s p o n u je t e n d e n c je a p o lo g e ty c z n e i p o le m ic z n e , r z e c z y w iśc ie o b e c n e w p iśm ie n n ic tw ie w c z e sn o c h r z e śc ija ń sk im , a le c z y n i to z a cen ę z b y t m o c n e g o o s ła b ia n ia je g o w a r to ś c i h isto ry c z n y c h . Z d r u g ie j s tr o n y u c z e n i ż y ­ d o w sc y p r z e ja w ia ją t e n d e n c ję d o p r z e c e n ia n ia h isto r y c z n e j w ia r y g o d n o śc i p is m r a b in ic z n y c h d la p o z n a n ia r e a lió w P a le s ty n y z p r z e ło m u e r y p r z e d ­ c h r z e ś c ija ń s k ie j i c h r z e ś c ija ń s k ie j. Z a s tr z e ż e n ia te o s ł a b i a ją w a r to ś ć t e j s k ą d ­ in ą d p o ż y te c z n e j i p o trz e b n e j p u b lik a c ji.

S . S A F R A I , M . S T E R N (ed.), D . F L U S S E R , W. C. v a n U N N I K (co o p er.), T h e J e w i s h P e o p l e in t h e F i r s t C e n t u r y . H i s t o r i c a l G e o g r a p h y , P o l i t i c a l H i­ s t o r y , S o c i a l , C u l t u r a l a n d R e lig io n L i f e a n d I n s t i t u t i o n s , C R IN T — S e c t. I, V ol. 1, S e c o n d P r in tin g , V a n G o r c u m — F o r t r e s s P r e s s, 1987, s. V — X o r a z s. 561— 1282. O ile p ie r w s z y to m p ie r w s z e j s e k c ji C R I N T m ia ł n a w z g lę d z ie p o lity c z n e i p r a w n e a s p e k t y ż y c ia ż y d o w sk ie g o n a p r z e ło m ie e p o k , o ty le to m d r u g i o p is u je je g o s tr u k t u r ę s p o łe c z n ą i e k o n o m ic z n ą o r a z in st y tu c je k u lt u r a ln e i r e ­ lig ijn e . N a to m s k ł a d a się c z te r n a śc ie ro z d z ia łó w , n u m e ro w a n y c h , t a k ja k p a ­ g in a c ja , z u w z g lę d n ie n ie m to m u p ie rw sz e g o . O b o k a u to ró w , k tó r y c h n a z w is k a w id n ia ły w c z e śn ie j (S. A p p le b a u m , S . S a f r a i , M . S te rn ), w y s t ę p u je p ię c iu k o ­ le jn y c h s p e c ja lis t ó w (D. F lu s s e r , G . F o e r s te r , M . D . H e r r, G . M u ss ie s i C h . R a ­ b in). R o z d z ia ł je d e n a s ty (s. 561— 630), p ió r a M . S t e r n a , o m a w ia r o z m a ite w a r s t w y ż y d o w sk ie g o sp o łe c z e ń stw a , ze sz c z e g ó ln y m u w z g lę d n ie n ie m in s t y tu ­ c ji k a p ła ń s t w a . A u to r c h a r a k t e r y z u je o k r e s h e lle n isty c z n y c h i h a s m o n e jsk ic h r z ą d ó w w S y r o - P a le s ty n ie , l a t a r z ą d ó w H e r o d a i p r o k u r a t o r ó w rz y m sk ic h o r a z o k o lic z n o śc i i k lim a t p o w s ta ń w o ln o śc io w y c h p o d w o d z ą M e n a c h e m a G a lile jc z y k a i S z y m o n a b a r G io r a . N a ty m tle o m a w ia s t a n k a p ł a ń s k i i z r ó ­ ż n ic o w a n ia w je g o o b rę b ie , p o z y c ję le w itó w , a r c y k a p ła n ó w , e lity sp o z a ś r o ­ d o w is k a k a p ła ń s k ie g o , m ę d r c ó w , a w r e sz c ie p r o z e litó w i n ie w o ln ik ó w . D a je to d o b r y o b r a z sp o łe c z n o śc i ż y d o w s k ie j p o d k o n ie c o k r e s u D r u g ie j Ś w ią t y n i.

P a le s t y ń s k ie ży c ie e k o n o m ic z n e o p is a ł w ro z d z ia le d w u n a s ty m (s. 631— 700) S . A p p l e b a u m . W p ra w d z ie b u jn ie r o z w ija ła się e k o n o m ia ż y d o w sk a , le c z k w itł ró w n ie ż s e k t o r n ie ż y d o w sk i. U m o ż liw ia ło to w ie lo r a k ą w y m ia n ę , a le b y w a ło te ż p r z y c z y n ą n a p ię ć i k o n flik tó w . R o z d z ia ł o t w ie r a ją s p o s t r z e ż e ­ n ia n a t e m a t r o z w o ju r o ln ic t w a w P a le s ty n ie o d c z a só w A le k s a n d r a W iel­ k ie g o d o p r z y b y c ia R z y m ia n , p o c z y m n a s t ę p u je o p is k lim a tu i u k s z ta łt o w a ­ n ia k r a ju . D a le j m ó w i się o ó w c z e sn y c h m o d e la c h z a m ie sz k iw a n ia (w sie , o s a ­ d y , m ia s te c z k a , m ia s t a ), k ie r u n k a c h r o z w o ju r o ln ic tw a , s y t u a c ji ż y d o w sk ic h r o ln ik ó w i b e z ro b o c iu , e k o n o m ic z n y c h p o su n ię c ia c h H e r o d a , k ie r u n k a c h i n a ­ tu rz e h a n d lu (im p o r t i e k sp o r t), p r o d u k c ji i w y m ia n ie d ó b r, o p o d ło ż u r e ­ w o lu c ji sp o łe c z n e j i p o w s ta ń p r z e c iw R z y m o w i, a w re sz c ie o z m ia n a c h s y ­ t u a c ji e k o n o m ic z n e j, ja k ie n a s t ą p ił y p o r. 70. Ś w ia d e c tw a , k tó r y m i d y s p o ­ n u je m y , n ie p o z o s t a w ia ją w ą tp liw o śc i, że p o ło ż e n ie Ż y d ó w u le g ło w te d y g w a ł­ t o w n e m u p o g o rsz e n iu , p r z y c z y n ia ją c się d o w y b u c h u n o w e g o p o w s ta n ia W 132 r. p o C h r. K o le jn y ro z d z ia ł p ió r a S . A p p l e b a u m a (s. 701— 727) o m a w ia s p o łe ­ c zn y i e k o n o m ic z n y s t a t u s Ż y d ó w d ia s p o r y . P e łn e ro z e z n a n ie w t y m p r z e d ­ m io c ie je s t t r u d n ie js z e n iż w p r z y p a d k u ju d a iz m u p a le s ty ń s k ie g o . W y tw o ­ rz e n ie o b ie k ty w n e g o o b r a z u u t r u d n ia ją r o z m a ite z m ia n y w p o ło ż e n iu Ż y d ó w sz c z e g ó ln ie d r a sty c z n e z a r z ą d ó w T r a ja n a . N a le ż y p a m ię t a ć , że w ię k sz o ść

m ia r o d a jn y c h ż y d o w sk ic h ź r ó d e ł je s t d o ść p ó ź n e g o p o c h o d z e n ia i z a w sz e i s t n ie je p y t a n ie , czy i n a ile o d z w ie r c ie d la ją on e f a k ty c z n y w c z e ś n ie js z y s ta n rz e c z y . P o c z y n iw sz y te z a str z e ż e n ia , a u to r p r z e d s ta w ia n a jw a ż n ie js z e e le m e n ­ t y s k ł a d a ją c e się n a w iz e ru n e k ż y c ia Ż y d ó w w ró ż n y c h r e jo n a c h Im p e r iu m R z y m sk ie g o . C z t e r n a st y ro z d z ia ł (s. 728— 792), n a p is a n y p r z e z S . S a f r a i, p o r u s z a s p r a w y d o m u i ro d z in y . A u to r z a p o z n a je c z y te ln ik ó w z w y g lą d e m ż y d o w sk ic h d o m o stw te g o o k r e s u (p o d w ó rze , dom , w y p o sa ż e n ie d o m u ), o d t w a r z a ją c to n a ty le , n a ile p o z w a la ją ś w ia d e c tw a lite r a c k ie i a r c h e o lo g ic z n e , o r a z p o ś w ię ­ c a n ie co m i e js c a sp o so b o w i o d ż y w ia n ia się. P o te m p r z e c h o d z i do p r o b le m a ­ t y k i ro d z in y , o m a w ia ją c o b rz ę d y z a rę c z y n i z a w ie r a n ia m a łż e ń stw a , p r a w a i o b o w ią z k i k o b ie ty z a m ę ż n e j, z w y c z a je i o b rz ę d y z w ią z a n e z o k r e s e m c ią ż y i u r o d z e n ia d z ie c k a , o p is u je w ie k n ie m o w lę c y , d z ie c iń stw o i d o r a s t a n ie w d o ­ m u ro d z in n y m , a t a k ż e o b rz ę d o w o ść z w ią z a n ą ze ś m ie r c ią , p o c h ó w k ie m i ż a ­ ło b ą p o z m a rły m . T e k s t k o ń c z ą r o z w a ż a n ia n a t e m a t s ta n u w d o w ie ń stw a , m a łż e ń s t w a le w ir a c k ie g o i ro zw o d u . R o z d z ia ł p ię tn a s ty w p r o w a d z a k i lk a ro z d z ia łó w p o św ię c o n y c h p o sz c z e ­ g ó ln y m d z ie d z in o m i p r z e ja w o m ż y c ia r e lig ijn e g o . N a p is a n y p r z e z S . S a f r a i n o si t y t u ł R e l i g i a w ż y c i u c o d z ie n n y m (s. 793— 833). I s to t n ą c e c h ą ó w c z e sn eg o ż y c ia ż y d o w sk ie g o b y ło ś c is łe p r z e s tr z e g a n ie P r a w a B o ż e g o , u trw a lo n e g o w T o rz e i p r z e k a z y w a n e g o w T r a d y c ji u s tn e j. Ż y c ie ż y d o w sk ie b y ło n a z n a ­ czo n e p r a c ą w d n i p o w sz e d n ie o r a z d n ia m i ś w ią te c z n e j r a d o ś c i i sz a b a ta m i. A u to r o p is u je z e w n ę tr z n e p r z e ja w y p o w sz e c h n e j św ia d o m o śc i r e lig ijn e j, ja k m e z u z a , c ic it, t e f ilin o r a z ż y d o w sk ie ż y c ie m o d lite w n e , w y r a ż a ją c e się w o d ­ m a w ia n iu S z cm a i co d z ie n n y c h m o d litw , d z ię k c z y n ie n ia c h i z w y c z a ja c h r e li­ g ijn y c h p r z y p o siłk a c h . S p e c ja ln e m ie js c e z a jm o w a ło św ię to w a n ie s z a b a tu i u s ta lo n y c h ś w ią t, j a k ś w ię t a N o w iu , P a s c h y , P ię ć d z ie sią tn ic y , N o w e g o R o k u , D n ia P r z e b ła g a n ia i Ś w ię t a N a m io tó w . D o n io słą s tr o n ą r e lig ijn o ś c i b y ły p o sty o r a z p r z e p is y r e lig ijn e d o ty c z ą c e r o ln ic tw a i c z y sto śc i r y t u a ln e j, z w ła sz c z a k o b ie t. W ro z d z ia le sz e s n a s t y m (s. 834— 864) M . D. H e r r o m a w ia z a g a d n ie n ia k a le n d a r z a , a w ła śc iw ie k a le n d a r z y ż y d o w sk ic h , p o n ie w a ż n ie i s t n ia ł a je d n a t y lk o r a c h u b a c z a su . W y ch o d zi o d s p o so b ó w m ie r z e n ia c z a su w B ib lii, a n a ­ stę p n ie o m a w ia k a le n d a r z , o k t ó r y m m ó w i K s i ę g a J u b i l e u s z y i p is m a g r u p y r e li g i jn e j z n a d M o rz a M a rtw e g o . N a s t ę p u ją r o z w a ż a n ia o d n o śn ie do k a le n d a ­ r z a p r z y ję t e g o w I w . o r a z ro z str z y g n ię ć p o d ję ty c h p rz e z ra b in ó w . R o z d z ia ł z a m y k a ją tr z y a p e n d y k s y : p ie r w s z y d o ty c z y d a ty o b c h o d z e n ia P ię ć d z ie s ią t n i­ cy, d r u g i św ię t a n o w iu K się ż y c o w e g o i p r a w d o p o d o b n ie d w o ja k ie g o N o w e g o R o k u , z a ś trz e c i sp o so b u o k r e ś la n iu d n ia i n ocy .

K o le jn y t e k s t S . S a f r a i, c z y li ro z d z ia ł s ie d e m n a s ty (s. 865— 907), j e s t p o św ię c o n y św ią ty n i je r o z o lim s k ie j. O d c z a só w r e fo r m y J o z j a s z a w n ie j s k u ­ p iło się c a łe ży c ie r e lig ijn e Iz r a e litó w . A u to r o p is u je w y g lą d św ią ty n i i je j d z ie d z iń c ó w , p r z e b ie g s łu ż b y k a p ł a ń s k ie j, z a ję c ia le w itó w i s tr a ż n ik ó w ś w ią ­ ty n n y c h o r a z p o słu g ę tzw . m a 'a m o d . P r z e d s t a w ia p e r so n e l ś w ią ty n n y , czy li a r c y k a p ła n a , p r e fe k t a i in n y c h lu d z i z a tr u d n io n y c h w k u lc ie , o r a z w y ja ś n ia p o w o d y , d la k tó r y c h p r z y b y w a li d o św ią ty n i czc ic iele . N ie z a b r a k ło o p isu s k a r b c a ś w ią ty n n e g o i z w ią z a n e g o z n im p e r so n e lu o r a z z a s a d u t r z y m a n ia k o m p le k s u s a k r a ln e g o i z a tr u d n io n y c h w n im lu d z i, a ta k ż e s y st e m u z a o p a ­ t r y w a n ia g o w w o d ę. R o z w a ż a n ia z a m y k a ją u w a g i d o ty c z ą c e co d z ie n n e j słu ż b y , a w ię c c o d z ie n n y c h o f ia r c a ło p a ln y c h , o f ia r s k ła d a n y c h w s z a b a t o r a z z o k a z ji n a jw ię k s z y c h (tzw . p ie lg r z y m ic h ) ś w ią t i D n ia P r z e b ła g a n ia , a ta k ż e o p isu p ie lg r z y m e k i sy n te z y r o li ś w ią ty n i w ż y c iu n a r o d u ż y d o w sk ie g o .

N ie o d łą c z n y m s k ła d n ik ie m ju d a iz m u p o w y g n a n io w e g o , k t ó r y o k rz e p ł n a d o b r e n a p r z e ło m ie e p o k i p r ę ż n ie r o z w ija ł się r ó w n o le g le d o św ią ty n i, b y ła in s t y t u c ja sy n a g o g i. J e j p o św ię c a s w o je r o z w a ż a n ia S . S a f r a i w n a stę p n y m , o s ie m n a s ty m r o z d z ia le (s. 908— 944). M o w a je s t t a m o p o c z ą tk a c h sy n a g o g i, w y ja ś n i a się n a z e w n ic tw o h e b r a js k ie , g r e c k ie i a r a m e js k ie , p o d e jm u je c h a ­

r a k t e r y s t y k ę słu ż b y B o ż e j s p r a w o w a n e j w s y n a g o g a c h , m ó w i się o c z y ta ­ n ia c h P is m a , a d m in i s t r a c ji s y n a g o g a ln e j, lo k a liz a c ji i s tr u k t u r z e s y n a g o g i, a t a k ż e o r o z m a ity c h , w ty m p o z a litu rg ic z n y c h , a s p e k t a c h j e j p r z e z n a c z e n ia .

P i ą t y w k sią ż c e t e k s t S . S a f r a i , sta n o w ią c y r o z d z ia ł d z ie w ię tn a s ty (s. 945— 970), n o si t y t u ł K s z t a ł c e n i e i s t u d i u m T o r y . P o d s ta w ę w y k s z ta łc e n ia Ż y d ó w w I w . sta n o w iła T o r a . A u to r u k a z u je j e j m ie js c e w ż y c iu i m y śli n a r o d u ż y d o w sk ie g o . I n f o r m u je o o b o w ią z k u k s z ta łc e n ia i z a k ł a d a n ia sz k ó ł, co m ia ło s w o je p o c z ą tk i w c z a sa c h E z d r a s z a i N e h e m ia sz a , o s tr u k t u r z e s z k o ln ic tw a i m e to d a c h n a u c z a n ia . P isz e o s tu d iu m T o r y p r a k ty k o w a n y m p r z e z d o r o sły c h w tzw . b e t m id r a s z a c h , sy n a g o g a c h i p o d c z a s s p o t k a ń w m n ie j­ sz y c h g r u p a c h , p o łą c z o n y m ze w sp ó ln y m sp o ż y w a n ie m p o siłk ó w , o r a z p r z y in n y c h o k a z ja c h . R o z d z ia ł d w u d z ie sty j e s t p o św ię c o n y s z tu c e i a r c h it e k tu r z e w P a le s ty n ie (s. 971— 1006). J e d n o i d r u g ie z n a m y g łó w n ie d z ię k i w y k o p a lisk o m , k t ó r e w y ­ d o b y ły n a św ia tło d z ie n n e w ie le z a b y tk ó w w s k a z u ją c y c h z je d n e j str o n y n a b a r d z o o r y g in a ln e c e c h y lo k a ln e j tw ó r c z o śc i a r ty s ty c z n e j, z d r u g ie j n a lic z n e z a p o ż y c z e n ia i o b ce w p ły w y , k tó r e n ie o m in ę ły i te g o r e jo n u B a s e n u M o rz a Ś r ó d z ie m n e g o . K o m p e te n tn ie o m a w ia t e s p r a w y G . F o e r s t e r , z a tr z y m u ją c się n a jp ie r w n a o k r e sie h e lle n isty c z n y m (p o d z ie lo n y m n a p r z e d h a s m o n e js k i i h a sm o n e jsk i), a n a s t ę p n ie o p is u ją c lic z n e b u d o w la n e p r z e d s ię w z ię c ia H e r o d a , z k tó r y c h n a jw a ż n ie jsz y m b y ła c a ło śc io w a r e n o w a c ja ś w ią ty n i je r o z o lim s k ie j o r a z w ie lk ie b u d o w le w Je r o z o lim ie , C e z a re i, S e b a s t e i in n y c h m ia s t a c h . O so b n ą g r u p ę z a b y tk ó w s ta n o w ią n e k r o p o lia i g r o b o w c e z e p o k i h e lle n isty c z ­ n e j i o k r e su w c z e sn o rz y m sk ie g o . N a ich p r z y k ła d z ie m o ż n a p r z e śle d z ić z m ia ­ n y w m e n ta ln o śc i Ż y d ó w , j a k ie d o k o n a ły się w I I w . p o C h r. ja k o r e a k c ja n a k lę s k ę p o w s ta n ia p r z e c iw R z y m ia n o m .

T e m a te m c z ę sty c h d e b a t i p o le m ik j e s t k w e s tia s y t u a c ji ję z y k o w e j w P a ­ le sty n ie n a p r z e ło m ie e r y p r z e d c h r z e ś c ija ń s k ie j i c h r z e ś c ija ń sk ie j. R o z d z ia ł d w u d z ie sty p ie r w s z y (s. 1007— 1039), k t ó r y n a p is a ł C h . R a b i n , z n a k o m ity s p e c ja lis t a w t e j d z ie d z in ie , o b sz e rn ie o m a w ia d w a ó w c z e sn e ję z y k i w ie lo ję ­ z y c z n e j P a le s ty n y — h e b r a js k i i a r a m e js k i. S y t u a c ja b y ła b a r d z o zło ż o n a, z w a ż y w sz y n a p o w sz e c h n ą d w u ję z y c z n o ść lu d n o śc i ż y d o w sk ie j i p r o b le m tzw . lin g u a fr a n c a , c z y li ję z y k a , k t ó r y b y ł w te d y w p o w sz e c h n y m u ż y c iu , a c z ­ k o lw ie k n ie m u s ia ł to b y ć ro d z im y ję z y k ro zm ó w có w . A u to r p o d a je p o d ro z ­ w a g ę ró żn e tr u d n e k w e s tie m e to d o lo g ic z n e , w y lic z a n a jw a ż n ie js z e św ia d e c tw a e p ig r a fic z n e , p r z e d s ta w ia d z ie je i e w o lu c ję ję z y k a h e b r a js k ie g o i a r a m e js k ie - go o r a z z a s t a n a w ia się n a d s p r a w ą ję z y k a m ó w io n e g o w P a le s ty n ie w I w . S t o i n a sta n o w isk u , że w c z a s a c h N o w e g o T e s t a m e n tu h e b r a js k i n a d a l b y ł „ ję z y k ie m s iln y m i d o m in u ją c y m ” , n a t o m ia s t z a c h o w a n e o p isy w y d a r z e ń z te g o o k r e s u o d z w ie r c ie d la ją e ta p o k ilk a d z ie s ią t la t p ó ź n ie jsz y , k ie d y p ie r ­ w sz e ń stw o z y s k a ł a r a m e js k i, z a ś h e b r a js k i p r z e s ta ł b y ć ję z y k ie m m ó w io n y m . P r o b le m y te s ą o ty le w a ż n e , że d o ty c z ą r o z str z y g n ię c ia , ja k im ję z y k ie m czy ja k im i ję z y k a m i p o s łu g iw a ł się J e z u s .

N ie z b ę d n y m d o p e łn ie n ie m ty c h r o z w a ż a ń j e s t n a stę p n y , d w u d z ie s ty d r u g i ro z d z ia ł J ę z y k g r e c k i w P a l e s t y n i e i w d i a s p o r z e (s. 1040— 1064), k t ó r y n a p is a ł G . M u s s i e s. M a te r ia łe m ź r ó d ło w y m s ą in s k r y p c je n a k a m ie n ia c h i g r a f ­ fiti, m o n e ty , p a p ir u s y , o s t r a k a , p e r g a m in y , d z ie ła lite r a c k ie , z a p o ż y c z e n ia słó w g r e c k ic h w h e b r a js k im i a r a m e js k im , u ż y w a n e p rz e z Ż y d ó w g r e c k ie im io n a o r a z r o z m a ite in n e ś w ia d e c tw a u ż y w a n ia g r e k i p r z e z Ż y d ó w . N a t e j p o d s t a ­ w ie a u to r fo r m u łu je w n io sk i, z a u w a ż a ją c m . in., ż e w s y tu a c ja c h , k ie d y Ż y d z i r o z m a w ia li z G r e k a m i lu b R z y m ia n a m i n ie m a ż a d n y c h w z m ia n e k o t łu m a ­ c z e n ia c h . C a ło ść d a n y c h , k t ó r y m i d y sp o n u je m y , s u g e r u je , że g r e k a b y ła d r u ­ g im ję z y k ie m w ię k sz o śc i ó w c z e sn e j lu d n o śc i ż y d o w sk ic h .

P r z e d o sta tn i, d w u d z ie sty trz e c i ro z d z ia ł, a u to r s tw a D . F 1 u s s e r a , m a n a w z g lę d z ie p ie r w ia s t e k p o g a ń s k i w P a le s ty n ie (s. 1065— 1100). J u d a i z m n ie b y ł je d y n ą r e lig ią w ó w c z e sn e j Z ie m i Ś w ię t e j. Z a m ie s z k iw a li j ą ró w n ie ż p o ­ g a n ie , bo w e p o c e h e lle n isty c z n e j z w ię k sz y ł się n a p ły w g r e c k ic h i r z y m sk ic h