• Nie Znaleziono Wyników

Muzeum Reformacji Polskiej w Mikołajkach : historia powstania oraz zbiory

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Muzeum Reformacji Polskiej w Mikołajkach : historia powstania oraz zbiory"

Copied!
49
0
0

Pełen tekst

(1)

Krysiak, Dominik

Muzeum Reformacji Polskiej w

Mikołajkach : historia powstania

oraz zbiory

Komunikaty Mazursko-Warmińskie 2, 187-234

(2)

Dom inik Krysiak

M uzeum R eform acji Polskiej w M ikołajkach.

H istoria pow stania oraz zbiory

Kościół i parafia ewangelicka w Mikołajkach

1’icrwsze informacje dotyczące Mikołajek pochodzą z 1444 r. Dowiadujemy się z nich o nadaniu °br ziemskich na prawie magdeburskim1. Dokument ów został wystawiony przez wielkiego mistrza pKonu Krzyżackiego Konrada von Erlichshausena (1441-1449). Na jego mocy nobil Wawrzyniec (Laurentius Prussius) otrzymał 15 łanów ziemi (około 269 ha) w okolicach wsi kościelnej Mi- °*ajki2. Nazwa osady wywodzi się od św. Mikołaja, według wierzeń patrona żeglarzy oraz przejść Wodnych. Przez wieki nazwa ewoluowała, zmieniając brzmienie i pisownię - od Sand Niclas, Ni­ klas, Nicolaus, Sancti Nicolai, Niclasdorľ, Nicelsdorľ, Niclausdorf, Nikolaiken, aż po obecne Miko* aJ4 zachowując jednak swą etymologię’. Po wojnie trzynastoletniej zmienił się status wsi - ze słu­ żebnej na czynszową; obejmowała wówczas obszar 55 łanów. Prawdopodobne jest również wydanie J^zywilcju dotyczącego założenia dwóch karczem, jak pisze Max Toeppcn: „tuż przy moście we wsi

■ Nicolai”. Autor powołuje się przy tym na dokumenty z 1516 r., potwierdzające ten fakt4. Chodzi 0drugie nadanie przez komtura ryńskiego Rudolfa von Tippelskirchena na prawie chełmińskim wraz z2 morgami łąk dla niejakiego Nogaja, posiadającego karczmę już wcześniej. Podobne nadanie tegoż . 0lt1|ura dla Bartka Krugera występuje też w 1515 r.5 W 1555 r. odnowiony zostal przywilej dla Mi- K°lajek, klóre obejmowały wtedy już 64 łany, z czego sołtys i pastor otrzymali po cztery*.

Organizacja sieci parafialnej na terenie prokuratorii ryńskiej nic jest udokumentowana żródto- ^ do końca XV w. Pierwsze informacje dotyczące kaplicy p.w. św. Wawrzyńca w Rynie pocho­ dzą dopiero z 1493 r. W tym okresie powstała również parafia w Okartowic, w sklad której weszła kaplica w Orzyszu. Bardzo prawdopodobne wydaje się istnienie kaplicy przed reformacją także ^ Mikołajkach, czego może dowodzić patronat św. Mikołaja7.

, ''o sekularyzacji państwa zakonnego w 1525 r. struktura administracji kościelnej w starostwie tynskim była już w pełni ukształtowana. Oprócz Rynu, najwcześniej powstały parafie w Okarto- Wlc. Orzyszu i najpewniej przed 1529 r. w Mikołajkach. Do tej ostatniej należały ponadto wsie:

1 Zob. G. Dialuński, Przemiany spoleczno-ludnokiowe polmlniowo-nwhmlnich obszarów Prus Krzyżackich i Książę- cych Wo I56H roku), Olsztyn 200ľ, s. 128.

2 G, Dialuński, Osadnictwo rejonu Wielkich Jezior Mazurskich o il X IV do iwcząlku X V III wieku - starostov leckie (gi-i lyńsk(gi-ie, Olsztyn 1996, s. 36.

3 Urnen· masurische llcimut, 7мт hunderljíihringcn Bestehen ά\ι Kreises Sembw$, red. K. Tcinplin, Scnsburg 1926, s. 211. M. Tocppcn, Historia Mazur. Przwzynek do dziejów krainy i kultury pruskiej, pr/elctíyla M. Szymańska-Jasińska, oprn· c°wal i wstępem poprzedził G. Jasiński, Olsztyn 1998, s. 145.

5 G. Uialuński, Osadnicím, ss. 75-76. ® Ibidem, s. 69.

7 Ibidem, ss. 76-78. Komunikaty

(3)

188 D o m in ik K rysiak

Prawdowo, Talty, Woźnice, Sady, Zełwągi, Paszcze Wielkie, Cudnochy, Dybowo, Imilec, Śinict- ki oraz I/nota*. Budowę drewnianego kościoła w Mikołajkach, który zostal wzniesiony w miejscu wcześniejszej kaplicy, ukończono prawdopodobnie w 1535 r.9 Pierwszym znanym z imienia księ­ dzem, sprawującym posługę od 5 października 1535 r., był Stanislaus - „Bischof Speratus parochus orbis divi Nicolai”1". Kolejnym proboszczem, który objął swój urząd prawdopodobnie w 1550 r., byl Jacob Willamovius". Podpisał on w 1567 r. tzw. wyznanie wiary w Prusach12 (Corpus doctrinac Prutcnicum)13. Według Karla Templina sprawował urząd do 1589 r.14 W X V II w., parafia mikołaj­ ska powiększyła się o kolejne osady: Wesołowo, Nowina, Dybowo, Łuknajno, Grabnik, Kulinowo, Luckneiner Spitze (Picntkowo) i w 1631 r. liczyła 372,5 łanu15.

Kolejne lata ciężko doświadczyły parafię i mieszkańców Mikołajek. W czasie wojny Rze­ czypospolitej ze Szwecją w 1656 r., kiedy pastorem był Albert Pomian Pcsarovius1'1, wieś została częściowo zrujnowana. Zniszczeniu uległ m.in. kościół, który odbudowano w postaci drewniano- ceglanej dopiero w latach 1686-168817. Za czasów kolejnego proboszcza Andrcasa Kowalewskie­ go18 na skutek niezwykle srogiej zimy, głodu i epidemii dżumy zmarło w 1709 r. około dziewię- ciuset mieszkańców Mikołajek, w tym żona i siedmioro dzieci pastora1’, on sani w związku z tym otr/.ymał przydomek „pruskiego Hioba”2“.

8 Ibidem, ss. 133-134.

9 Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie (dalej: ODZW), J. Śniadecki, Karta ewidencyjna zabytków architek­ tury i budownictwa. Nr 3595, Rejestr zabytku Λ-409 z dnia 3 V III 1983 r.

10 Unsere nasurische I kim ał, s. 212.

11 Pierwszy dokument parafialny z podpisem pastora pochodzi г 1552 r. Jego reprint znajduje się w zbiorach Muzeum Reformacki Polskiej w Mikołajkach (dalej: MRPM).

12 Tzw. wyznanie wiary w Prusach (Corpus doctrinac Prutcnicum) zostało opracowane w Hrunszwiku przez duchow­

nych Mörlina i Chemnitza.

13 Unsere masurische Ileimal, s. 212.

14 Na tablicy prezentującej nazwiska i daty sprawowania urzędu przez pastorów paralii, która znajduje się w Muzeum Reformacji Polskiej w Mikołajkach, przy nazwisku Jacob Willamovius widnieją daty: 1572-1574. Podano je za l·'. Mo· ellercm, Altpreu isches evangelisches ľfarrerbuch von Jer Reformulian his zur Vertreibung im Jahre 1945, Bd. I : Dk Kirchspiele und ihre Stellenbeseizung, Mamburg 1968, s. 103 (tam też wykaz wszystkich pastorów i diakonów parafii

ewangelickiej w Mikołajkach). Jcdnafe,większość źródeł (zob. przyp. nr 4 i 5) podaje lata 1550-1589 jako okres spra­ wowania urzędu przez Jacobusa Willamoriusa.

I5G. Uialuński,Osadnictwo,ss. 181-183.

16 Albert Pomian Pcsarovius, 1594-2 V I 1696, diakon parafii w Mikołajkach do 1625 r., a od 1626 r. proboszcz. Spra­ wował urząd aż do śmierci, czyli przez siedemdziesiąt lat. Jego portret, namalowany w dowód wdzięczności parafian z* długoletnią służbę, znajduje się w kościele p.w. Świętej Trójcy w Mikołajkach i jest jednym z najstarszych portretów przed- stawiających pastorów, które zaczęły pojawiać się w kościołach ewangelickich w XVII w. Namalowany techniką olejną u8 płótnie w 1696 r., według szkoły królewieckiej. Zob. E. Celińska, K. Wróblewska, Nad ikonografią polskich pastorów ew“11' gelickich, Komunikaty Mazursko-Warmińskie (dalej: KMW), 1969, nr 4, ss. 489-493.

17 ODZW, J. Śniadecki, Karta ewidencyjna.

18 Andreas Kowalewski, pastor w latach 1693-1725. Jego portret namalowany w 1725 r„ znajduje się w koście­ le ewangelickim w Mikołajkach wraz z tablicą pamiątkową ufundowaną przez jego syna Celestyna Kowalewskiego (1700-1771, profesor prawa i rektor uniwersytetu w Królewcu - W. Chojnacki, 1 dziejów drukarstwa polskiego w Kn>' lewcu, KMW, 1961, nr I , ss. ЗI -32), na której widnieje napis: „Czytelniku łaskawy skiń tu oczy twoje / Na pruskiego Hioba, który ciężkie znoje / 1 jadowite strzały znosił w tym tarasie/ Jużci prawda, laur zwycięstwa nosi w tym to cW sic / Jednak krwawy to bój był, lecz błogo takiemu / Który tu ustępując wrogowi swoicmu / Statecznie jako skala przy Jezusie stoi". Portret wykonano techniką olejną na płótnie, według szkoły królewieckiej - E. Celińska, K. Wróblewska· op. cit., ss. 498-501.

19 I·’. Czudck, Od reformacji do współczesności. Życie parafii ewangelicko-augsburskiej Świętej Trójcy »· M ik o ła jk a c h ·

Olsztyn [b.r. w.], s. 14.

(4)

Nowy rozdział w historii Mikołajek otwiera rok 1726, kiedy wieś uzyskała od króla pruskiego tyderyka Wilhelma I prawa miejskie. Patent dzielił miasto na trzy okręgi: Targ (der Markt), Ko- ^Сс (der Koniec) i Kozłowo (der Koslau). Burmistrzem liczącego osiemset pięćdziesiąt mieszkań- c®w miasta został Kopctsch21. Wkrótce Mikołajki w całości strawiły nękające je pożary22. Wojna pru- Ko-rosyjska lat 1756-1763 również nie oszczędziła miasta, podobnie jak szalejące burze i wichury, "' skutek których w 1767 r, ponownie ucierpiał kościół. Jednak z biegiem lat parafia i sam kościół roz- wM y się, zamontowano nowe dzwony, zakupione jeszcze przez Andrcasa Kowalewskiego, ołtarz, na wieży, przeprowadzono niezbędne remonty23. W 1799 r. miasto wzbogaciło się o nowy bu- Упск szkoły24, który był dużo większy od poprzedniego i tym samym lepiej przystosowany do po- !^eb rosnącej liczby uczniów, o czym pisał z zadowoleniem ówczesny pastor Mikołajek Johann Fric­ íc h Giżycki25.

Na początku X IX w. nastąpiły zmiany administracyjne, na mocy których Mikołajki weszły "I sklad rejencji gąbińskiej i powiatu mrągowskiego. Natomiast w wyniku planu reorganizacji sieci Parafialnej, opracowanego w latach 1843-1846, parafia mikołajska została podporządkowana dic- c3 nirągowskicj26. Jak wynika ze spisu przeprowadzonego w 1832 r., miasto liczyło wówczas:

5 Włók27, z czego 5 należało do parafii ewangelickiej, 178 domów i 1948 mieszkańców211. Drcw- j la,ly kościół parafialny był już za ciasny dla wzrastającej liczby parafian, a brak remontów powo-

?wal, że jego dalsze użytkowanie stało się niebezpieczne, w związku z czym nabożeństwa prze- ni«iono do budynku gospodarczego. Za proboszcza Gottlieba Skupcha (1829-1835) rozpoczęła zbiórka funduszy na budowę nowej świątyni. W 1840 r. rozebrano zabudowania starej i przy- 'ЧРіопо do budowy nowej, którą oddano do użytku w 1842 r.29 Urząd proboszcza sprawował wów- c^s Carl Johann Brzoska (1835-1861). Kościół został zaprojektowany w stylu klasycystycznym, kasetonowym sklepieniem i drewnianymi emporami wewnątrz. W latach 1879-1880 dobudowa- n° wieżę zegarową, która została poświęcona 26 września 1880 r.w

Mikołajki w drugiej połowic XIX w. nadal przeżywały rozwój. W 1864 r. liczyły 2276 miesz­ kó w , w tym 2204 wyznania ewangelickiego, 30 katolickiego i 43 Żydów31. Mieszkańcy trudnili S|V głównie handlem, rybołówstwem, hodowlą i coraz częścicj.od początków XX w. turystyką. Był to s, w którym zauważono korzyści płynące z położenia miejscowości otoczonej jeziorami, po któ- tych zaczęły kursować parowce wycieczkowe. Rozwój komunikacji, w tym uzyskanie połączenia kole­ jowego1^ znacząco przyczynił się do promocji miasta, które zaczęto nazywać „mazurską Wenecją”33,

? ' Unseremasurische Heima!, s. 242.

. Pierwszy duży pożar miał miejsce w 1729 r., kolejny w 1749 г., wlcdy (o spłonęła m.in. plebania, która zoslala odbu­

z e n a w 1755 r.

E. Celińska, K. Wróblewska, op. cii., s. 499. Autorki podają również nazwisko „samouka-malarza” Liszewskiego, któ- ^ m a lo w ał wnętrze kościoła.

. kolejną, oddzielną szkolę miejską oddano do użytku w 1833 r., zwiększono do trzech liczbę etatów nauczycielskich. ~ Johann Friedrich Giżycki, proboszcz paralii w Mikołajkach w latach 1783 -1808.

f® O- Jasiński, Zmiany w sieci parafialnej Kościoła ewangelickiego na Mazurach w XIX wieku, KM W, 2001. nr 3, ss. 365 368. I włóka - 30 morgów s 7,66 ha. Nowy pmski system miar obowiązywał od 1817 r.

Unsen· masurische Heimat, s. 291.

I lámoch, Chronik und Statistik der evangelischen Kirche in den Provinzen Ost- und Westpreu en, Ncindcnburg 30 Ibidem.

J U'iserr masurische Heimat, s. 294.

tvi ·; ° ^ c/xn'e kolejowe na linii Mrągowo - Mikołajki - Orzysz zostało uruchomione 2 X 19 11 r. - A. Piątkowski, Kolej 1tylnia wlatuch IS42-1880. Z dziejów trans/wrlu kolejowego na Pomorzu Wschodnim, Olsztyn 1996, s. 173.

(5)

Cala parafia, do której należały m.in. osady: Baranowo, Dybowo, Paszcze, Lubiewo, Luknajno, Sady, Nowe Sady, Tałty, Wierzba, Woźnice, łącznie 51 miejscowości, leśniczówek i innych punktów, w 1897 r. liczyła około 7,5 tys. osób, w tym 2350 zamieszkałych w samych Mikołajkach*4. W 1907 r- liczba la wynosiła 4911 osób, w tym 2284 mieszkańców miasta·'5. W 1926 r. było 5021 parafian, w tyn1 2480 w Mikołajkach14. Warto zauważyć, że mniej więcej połowa ludności znała język polski, dlate­ go również od duchownych wymagano znajomości tego języka. Obowiązek ten dotyczył 131 d u c h o w ­

nych pracujących w mazurskich parafiach, w których było powyżej 50 osób mówiących po polsku’7· Ostatnim proboszczem przed 11 wojną światową był Paul Czckay’*, który objął urząd w 1933 r.Jł W styczniu 1945 r., oprócz ks. Friedricha Rzadkiego z Olsztyna, był on jedynym księdzem ewan­ gelickim na Mazurach40. Jednak i on wyjechał niebawem wraz z częścią parafian do Niemiec- W 1946 r. kościół ewangelicko-augsburski p.w. Świętej Trójcy w Mikołajkach otrzymał nowe­ go duchownego, którym zostal ks. Władysław Pilch4'. Okres powojenny był bardzo trudnym mo­ mentem w historii miasta i jego mieszkańców, tak jak

i

całego regionu. Ludność

autochtoniczna

w latach 1945-1949 została poddana weryfikacji narodowej oraz akcji ankietyzacji i paszportyza- cji trwającej w okresie 1950-195442. Nastąpił proces masowej emigracji rodzimej ludności ma­ zurskiej do Niemiec, zwłaszcza po 1956 r.41 Zjawisko to doskonale ilustruje liczba konfirmantów w parafii, która 13 maja 1951 r. wynosiła 106, a 29 czerwca 1986 r. tylko 15 osób44. Trudna

sytu­

acja materialna i nieporozumienia między ludnością miejscową a napływową potęgowały chęć wy­ jazdu za Odrę. Proboszcz byl świadkiem wyjazdu ponad 3500 swoich parafian. W odniesieniu d° całych Mazur liczby te wynosiły 80 tys. osób wyznania ewangelickiego w 1947 r. i około 10 tys· pod koniec lat osiemdziesiątych45. Szczególnie ostro problem ten wystąpił na terenie powiatu mri* gowskiego, do którego należały również Mikołajki, ponieważ zamieszkiwała tu największa liczba ewangelików w województwie olsztyńskim, szacowana I sierpnia 1947 r. na 28 583 osoby46. I*0 przejściu ks. Władysława Pilchowskiego w 1985 r. na emeryturę, parafia była zarządzana przez ad­ ministratorów - ks. Krzysztofa Reja47, którego właściwą placówką był Pisz4", a następnie ks. Pi°'

190 D o m in ik K rysiak

34 P/arr-Almamich f ir die Provinz Ostpreußen, hrgs. Schirmann, Hirsch, Königsberg 1897, ь. 61. 35 Pfarr-Almanuch f ir die Provin: Ostpreußen, hrgs. Schirmann, Hirsch, Königsberg 1907, s, 67. 36 ľfa rr-АІттшсІіf ir dk’ Evangelische Kirchenprovin: Ostpreußen, Königsberg 1926, s. 74.

37 (i. Jasiński, Duchowieństwo mazurskie и· I I połowie XIX wieku, w: Zagadnieniu narodowościom· ic Prusach Wschid' niclt w X IX і XX wieku, red, J. Jasiński, Olsztyn 1993, ss. 62-63. Tu o tym zagadnieniu dane liczbowe.

38 Paul Czekay, ur. 11 III 1900 r. w Sterlawkach, zni. 29 IV 1968 r. w Leverkusen, ordynowany 30 X 1922 r., probos#2 parafii w Mikołajach w lalach 1933-1945.

39 Verzeichnis uller evangelischen Kirchengemeinden und Geistlichen der Provinz Ostpreußen nach dem Stande vom I· Januar 1945, Königsberg 1945, s. 36.

40 Л. Snkson, Mazurzy·,społecznośćpogranicza, Poznań 1990, s. 83.

41 Władysław Pilch-Pilchowski, ur. 16 X 1913 r. w Cieszynie, ordynowany 15 V 1947 r, w Olsztynie i skierowany1,0 Mikołajek, gdzie byl proboszczem parafii ewangelicko-augsburskiej od 29IV 1950 r. do 1985 r., latach 1956-1959 kons«' nior diecezji mazurskiej, twórca Muzeum Reformacji Polskiej w Mikołajkach,

42 Л. Sukson, Społeczność ewangelicka na Warmii I Mazurach w lalach 1945-1990, w: Ewangelicy na Warmii І Ш гІ1' rach. Dzieje i współczesność, pod. red. E. Kruka, Olsztyn 2001, s. 75.

43 Ibidem.

44 MRPM, Spis konfirmantów z. roku 1951 i 1986. 45 Л. Sakson, Mazurzy, s. 204.

46 Ibidem, s. 69.

47 Ks. Krzysztof Rej, ur. 25I I 1952 r., ordynowany 26 X II1976 r., proboszcz parafii ewangelicko-augsburskiej w Piszu. 48 Władze naczelne kościoła ewangelicko-augsburskiego w PRL Diecezja mazurska, Kulcndar/. F.wangclicki, R· ^ 1986, Warszawa 1985, s, 306.

(6)

M u z e u m R e fo rm a cji P olsk iej w M ik o ła jk a c h

191

[ra Mcndrocha44 z Mrągowa30. Dopiero 22 lipca 1990 r. zoslal skierowany do służby w Mikołaj­ ach, decyzją Konsystor/a Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej, *s· Franciszek Czudck51. Głównym zadaniem nowego duszpasterza stało się odbudowanie parafii względem materialnym, jak i duchowym. Zapleczem finansowym dla inwestycji była budowa u°niu Gościnnego, oddanego do użytku 23 czerwca 1991 r.52 Umożliwiło to przeprowadzenie gc- ncriilnego remontu kościoła w 1994 r., budowę Domu Opieki „Arka”, a gdy i ten został ukończo- ПУ w 1995 r., ks. Czudek postanowił zająć się filialną kaplicą w Ukcie53. Tam również powstał dom °picki i wsparcia dla osób uzależnionych i niepełnosprawnych. W ostatnich latach oddano nową S|cdzibę Muzeum Reformacji Polskiej oraz Środowiskowy Dom Samopomocy, którego otwarcie n,,ało miejsce 26 października 2006 r. Ks. Franciszek Czudck oraz jego żona Janina otrzymali w 2006 r, nagrodę Optimus I lominum 2006 w dziedzinie „Pomoc społeczna”. Ponadto proboszcz P!lrafii mikołajskiej jest honorowym obywatelem miasta i laureatem nagrody im. św. Brata Alber-

a osiągnięcia na płaszczyźnie kulturowej, społecznej i ekumenicznej54. Geneza i powstanie Muzeum Reformacji Polskiej

. Nieodłączną częścią parafii ewangelicko-augsburskiej p.w. Świętej Trójcy w Mikołajkach jest Uzemn Reformacji Polskiej. Ma ono wymiar unikatowy w skali kraju, a jego powstanie i działal­ n e wniosło nieoceniony wkład w zachowanie pomników piśmiennictwa i drukarstwa polskojęzy- c*ncgo na Mazurach przed 1945 r. Przedstawienie historii muzeum i charakterystyka jego zbio- r.°W’ były trudne ze względu na niezwykle ubogi material badawczy. Opracowania naukowe jc- У|,ІС fragmentarycznie wzmiankują o istnieniu takiego ośrodka. Nieocenionym materiałem źródło­ wy111 okazały się prywatne zbiory prof. Janusza Jasińskiego z Olsztyna, który w 1987 r. został po­ słany pr/ez wojewodę suwalskiego Kazimierza Jabłońskiego w skład Rady Muzeum Okręgowego Suwałkach oraz Muzeum Reformacji Polskiej w Mikołajkach55. Równic istotne dla opracowania eHatu stały się akta Wydziału do spraw Wyznań Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Olsz- Упіс, znajdujące się w Archiwum Państwowym w Olsztynie,, Należy dodać, że nawet na stronie in- ^etowej Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w którego ewidencji znajduje się mu- гсЧ zamieszczono jedynie adres placówki, i to z błędami5*. Bardzo ważny dla badań okazał się po- nad'o maszynopis pracy Henryka Rygiera pt. Monografia M ik o ła je k , który znajduje się w zbiorach

^ Ks. Piotr Mendroch, ur. 7 IV 1953 r.. ordynowany 10 XII 1978 r.

u. ® Władze naczelne kościoła ewangelicko-augsburskiego w RP. Diecezja Mazurska., w: Kalendarz ľ.wnngclicki, R. С

11992, Warszawa 1991, s. 161.

v. ' Ks. Franciszek Czudck, ur. I II 1942 r. w Skoczowie, ordynowany w kościele w Sorkwitach przez ks. bp. Janusza 'ryńskiego.

® *'· Czudek, op. cit., s. 27.

Wywiad z ks. F. Czudkicm z 5 X I2006 r., w zbiorach autora.

4 Rada Miasta Mikołajki na posiedzeniu 30 X II2005 r. podjęła uchwalę o nadaniu honorowego obywatelstwa miasta

i tiu Czudkow' · w u/nun'u zasług za działalność ekumeniczną, utworzenie i prowadzenie domów opieffi w Mikołajkach . Clc> prowadzenie Muzeum Reformacji Polskiej, promocję miasta oraz działalność charytatywną na rzecz mieszkańców

Ł' la' gminy.

. Archiwum Janusza Jasińskiego (dalej: AJJ), Pismo wojewody suwalskiego z 28 V 1987 r. do doc. dr. hub. Janusza Ja­ skiego.

J slr°nie internetowej Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego <www. kultura, gov. pl> podano

wojewódz-Podlaskie, a powinno być warmińsko-mazurskie.

. ' Praca Henryka Rygiem została napisana prawdopodobnie na początku lat dziewięćdziesiątych. Maszynopis nic jest

(7)

dyrektora Centrum Kultury „Kłobuk” w Mikołajkach Bogdana Kurty. Autor wspomnianej pr*1' су 25 lutego 1989 r. przeprowadzi) wywiad z ks. Pilchowskim, dotyczący początków działalno·

ści muzeum.

Powstanie Muzeum Reformacji Polskiej w Mikołajkach było związane z długoletnią służba

ks. Władysława Pilcha-Pilchowskiego, który zwrócił uwagę na kwestię mazurską podczas roznW wy w 1936 r. z ks. doktorem Juliuszem Burschem, biskupem Kościoła Ewangelicko-Augsburskieß0 w Polsce5*. Jednym z wydarzeń, które niewątpliwie wpłynęło na powstanie muzeum, było odnaleźć nie przez pierwszego po wojnie burmistrza Mikołajek Wacława Góralskiego dokumentów i książek w piwnicach dawnego sądu54. Jak dowiadujemy się z wywiadu Henryka Rygicra, burmistrz p°* dzielił się tą informacją z ks. Władysławem Pilchem, który po zapoznaniu się zc znaleziskiem stwierdził, że są to księgi metrykalne Urzędu Stanu Cywilnego w Mikołajkach (64 tomy w jç/У' ku niemieckim) oraz podręczniki szkolne60. Pastor uzyskał zgodę burmistrza na wzięcie znalezisk

3

w depozyt oraz jego przestudiowanie. W ten sposób rozpoczął długoletni proces gromadzenia ,Я* bylków piśmiennictwa”, które niejednokrotnie odnajdował na śmietnikach, w papierach przeznaczo­

nych na makulaturę lub otrzymywał od ludzi sprzyjających jego działalności. W miarę powiększa* nia zbiorów, podjął starania u władz państwowych, jak również ewangelickich, o usankcjonowani działalności muzeum61. Wysiłki księdza spotęgowała dodatkowo kwestia zamiany kościołów, wy* suwana przez społeczność katolicką62, powstanie w kościele muzeum pod zwierzchnictwem Mi' nisterstwa Kultury i Sztuki miało te zamierzenia uniemożliwić63. Jednak parafia rzym skokatolicki

1

w Mikołajkach i Kuria Biskupia Diecezji Warmińskiej w Olsztynie wystosowały odpowiedni wnioski w tej sprawie, datowane kolejno na I grudnia 1969 r. i 24 listopada 1970 r., które zosta­

ły pozytywnie zaopiniowane przez władze państwowe64. Ks. Józef Łapiński, proboszcz tejże pa' rafii, 9 lutego 1972 r., przesłał pismo również do Konsystorza Kościoła Ew angelicko-Augsbur*

skiego w PRL. Motywował potrzebę zamiany kościołów wzrostem liczby parafian do około 5 tys- a tym samym większymi możliwościami finansowymi w utrzymaniu dużej świątyni, co z pewności odciążyłoby materialnie mniejszą społeczność ewangelicką65. Konsystorz Kościoła Ewangelicko* -Augsburskiego w PRL na posiedzeniu 17 lutego 1972 r. wyraził wstępnie zgodę na zamianę k°*

ściołów, polecając podjęcie rozmów w tej sprawie seniorowi diecezji mazurskiej oraz przedstawień' lom parafii mikołajskiej66. Ks. Pilch swoje stanowisko wyraził jeszcze przed pismem Konsystor

?-3

192 D o m in ik K ry siak

58 AJJ, Ks. W. Pilchowski, O konieczności utworzenia historycznej placówki muzealnej od strony reformacji polsktö tv Mikołajkach, przytacza słowa ks. dr. Juliusza (lurschego: „Tam za kordonem w Prusach żyją Mazurzy Polacy, będziesZ walczył o ich polskie prawa językowe”.

59II. Rygicr, Monografia Mikołajek. 60 Ibidem.

61 F. Czudek, op. cit., s. 19.

62 Należy zauważyć, że w Mikołajkach nic dochodziło po wojnie do drastycznych i dramatycznych konłliktów na tle n9' rodowościowo-rcligijnym m.in. dlatego, iż katolikom, znajdującym się wówczas w mniejszości, ewangelicy odstąpili bp'1' cę o powierzchni użytkowej 127,11 m:, znajdującą się przy ul. Kajki 27.

63 Wywiad autora z ks. Franciszkiem Czudkiem, z 5 XI 2006 r., w zbiorach autora.

64 Archiwum Państwowe w Olsztynie, Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej (dalej: ЛРО, PWRN), Wydział spraw Wyznań, sygn. 444/55, k. 38, Pismo wicedyrektora Urzędu do spraw Wyznań A. Markera z 30 VI 1972 r. do PWR“ Wydział do spraw Wyznań w Olsztynie.

65 ЛРО, PWRN, Wydział do spraw Wyznań, sygn. 444/55, k. 32, Pismo ks. J. Lipińskiego do Konsystorza Kościół Hwangelicko-Augsburskicgo w PRL z 9 II 1972 r.

66 APO, PWRN, Wydział do spraw Wyznań, sygn. 444/55, k. 34, Pismo wiceprezesa Konsystorza Kościoła F.wangd|C'

(8)

M u z eu m R e fo rm a cji P olskiej w M ik o łajk a ch 193

0 PWRN w Olsztynie, zdecydowanie odrzucając propozycję parafii rzymskokatolickiej, jedno­

l i ć zaznaczył, że podporządkuje się jedynie zarządzeniom państwowym, choć uważał, że nie 1113 takich przepisów, które wymuszałyby zamianę kościołów67.

Ks. Pilch z czasem umieścił w kościele gabloty, w których wystawia książki, reprinty do­ kumentów i edyktów królów pruskich, a większość w języku polskim6*1. W zbiorach księdza ZnaJdowały się wprawdzie książki i dokumenty w języku niemieckim, jednak wspomnienia z cza- wojny, kiedy to 13 kwietnia 1940 r. został aresztowany i wywieziony na prace przymusowe 00 Ul Rzeszy za to, że nic podpisał tzw. listy niemieckiej narodowości, dystansowały księdza od pieszczenia ich w muzeum64. Należy zaznaczyć, że również ówczesny stosunek władz PRL do bestii mazurskiej nic sprzyjał ich eksponowaniu. Zbiory prezentowały przede wszystkim rozwój P'ímiennictwa religijnego, w pewnej mierze także świeckiego, na przestrzeni wieków, przeznaczo­ n o dla polsko-cwangelickiej ludności Mazur70.

Niezmiernie ważnym wydarzeniem dla powstania muzeum było nawiązanie kontaktu z dyrck- ,Urcm Muzeum Narodowego w Warszawie prof. Stanisławem Lorentzem, który poradził, a także P°Parł wniosek ks. Pilchowskiego zgłoszenia muzeum w Ministerstwie Kultury i Sztuki71. Nie bez Raczenia był fakt, że prof. Lorentz był protestantem. Zabiegi te odniosły skutek w 1973 r., gdy mi- jî'stcrstwo zaakceptowało i przychylnie rozpatrzyło podanie pastora72. W ten sposób Muzeum Re­ formacji Polskiej formalnie powstało i zostało zarejstrowane. Ks. Pilch w tym samym roku w po- an'u do Wydziału do spraw Wyznań PWRN w Olsztynie wystąpił o przyznanie budynków byłej Parafii przy ul. I Maja 23 i 24 na potrzeby zaplecza muzealnego. Pisał o konieczności zachowania »dorobku kulturowego ziemi mazurskiej" i „polsko-ewangelickiego piśmiennictwa”, czemu miało s użyć utworzone w kościele przy ul. I Maja 26 Mauzeum Mazurskie im. ks. bp. doktora Juliusza wschego73. Z kolejnych pism ks. Pilchowskiego (na początku lat osiemdemdzicsiątych zmienił na*wisko z Pilch na Pilchowski) dowiadujemy się, że wpływ na powstanie muzeum miała sytuacja w kraju i na arenie międzynarodowej w okresie powojennym. Można przez to rozumieć ówcze-

* 4 Polr/.cbę udokumentowania historyczno-społcczno-kulturowej przynależności „Ziem Odzy­ skanych" do Polski, o czym pisał sam twórca. Miał on zamiar stworzyć ośrodek, który swym gęgiem objąłby Mazury, Warmię, całe Pomorze, Górny i Dolny Śląsk. Muzeum miało przedsta­ wiać życie, dzieje i kulturę polską na tych ziemiach poprzez aspekty „historyczne, dokumentalne,

*>7 ΛΡΟ, PWRN, Wydział do spraw Wyznań, sygn. 444/55, k. 33, Pismo ks. W. Pilcha z 21 II 1972 r. do PWRN Wy- lal do spraw Wyznań w Olsztynie.

® H Rygicr, op. cit.

f,9 Λ PO, PWRN, Wydział do spraw Wyznań, sygn. 444/20, k. 472, Odpis życiorysu ks. Władysława Pilcha, datowany w Mrągowie 8 V III1950 r.

70 W. Chojnacki, Bibliografia polskich druków ewangelickich ziem zachodnich I północnych IS30-I9.W, Warszawa IJ'>6, s. 7

71 H. Rygicr, op. cit. 721-. Czudck, op. cit., s. 19.

73 APO, PWRN. Wydział do spraw Wyznań, sygn. 444/54, k. 217, Pismo ks. W. Pilcha z 19 X 1973 r. do PWRN Wy­ lał do Spraw ^уудд,·, w Olsztynie. Jest to podanie o przyznanie budynków należących przed 1945 r. do parafii

ewangelie-3 Pay ul. I Maja 23 (działka nr 165-168), popizednio mieściła się w tu szkoła ewangelicka, i przy ul. I Maja 24 (działka nr ' "I -95/1 ) była to ponadtr/ystulctnia dawna plebania. Ks. Pilch uzyskał odpowiedź odmowną, której uzasadnienie znajdu- ς Sp W no,a,cc służbowej z 26 X 1973 r. - APO, PWRN, Wydział do spraw Wyznań, sygn. 444/54, k. 218. Przewodniczą-

У ‘ RN w Mr.|gowie i naczelnik Urzędu Gminy i Miasta Mikołajki zaopiniowali negatywnie wniosek księdza, gdyż budyn- ' ,c były zamieszkiwane łącznic przez dziesięć rodzin (59 osób) i zostały wyremontowane na koszt miasta, które nic miało

(9)

ikonograficzne, topograficzne, statystyczne, martyrologicznc i muzykalno-wokalne”, a poprzez p0' wszechne udostępnienie zbiorów - dotarcie do szerokiego kręgu odbiorców74.

Władze państwowe dość przychylnie odnosiły się do koncepcji powołania tego typu instytucji·

na co wskazuje pismo kierownika Samodzielnego Referatu do spraw Wyznań w Olsztynie Lcopol- da Topczewskiego do ministra Kazimierza Kąkola z 10 listopada 1975 r. Poruszona w nim został·1 sprawa przeniesienia zbiorów z kościoła w Mikołajkach do organizowanego Muzeum Ziemi М№ gowskiej w Mrągowie. Uzasadniano to zarządzeniem wojewody olsztyńskiego z 27 sierpnia 1975 f· 0 włączeniu spraw dotyczących dziejów reformacji na Mazurach do programu muzeum mrągoW- skiego. Leopold Topczewski pisał o konieczności uzyskania od władz Kościoła Ewangelicko-Au- gsburskiego poparcia dla tej koncepcji m.in. ze względu na „ilustrowanie podstaw politycznych Reformacji na Mazurach i stosunki ludnościowe”, co było zawarte w programie muzeum75. Jednak zbiory pozostały w Mikołajkach i nadal były eksponowane w kościele ewangelickim.

Początek lat osiemdziesiątych okazał się dla koncepcji powstania muzeum niezwykle istotny· W grudniu 1980 r. doszło do porozumienia z Muzeum Okręgowym w Suwałkach, na mocy którego Muzeum Reformacji Polskiej w Mikołajkach stało się jego oddziałem, a tym samym uzyskało stu* tus prawny i szanse na wsparcie finansowe państwa711. Kierownikiem oddziału został ks. Pilchow­ ski. Na jego wniosek nawiązano kontakty ze środowiskiem naukowym w całym kraju. W konfe­ rencji, która odbyła się 30-31 lipea 1983 r., udział w zięli m.in. doc. dr hab. Zbigniew Nowak (PAN Gdańsk), doc. dr hab. Halina Chamcrska (Uniwersytet Warszawski), doc. dr hab. Janusz Jasiński (PAN Olsztyn), dr hab. Grzegorz Walczak (Uniwersytet Warszawski). Podczas posiedzenia Rutiy Naukowej dyskutowano o nazwie muzeum77, konieczności utworzenia etatów dla w ykw alifiko ­ wanych pracowników, zakresie tematycznym zbiorów i programie badawczym711. Wyznaczono również termin kolejnego zjazdu na 20 września 1983 r., na którym mial zostać opracowany memo­ riał do władz państwowych w sprawie działalności instytucji79. Przewodniczącym konferencji na­ ukowej został doc. dr hab. Janusz Jasiński. Opracowano wówczas tekst memoriału dotyczący stann 1 potrzeb muzem oraz powołano tzw. Grupę Inicjatywną11". Głównym problemem były warunki lokalowe, gdyż bogate, liczące około trzystu pozycji oryginalnych zbiory mieściły się w koście­ le, częściowo rozłożone na ławkach, umieszczone w gablotach, szafach, niewłaściwie eksponow- ne i zabezpieczone. Wysunięto koncepcję stworzenia ośrodka badawczego nad reformacją, któ­ ry mógłby stanowić zaplecze dla wyższych uczelni z wydziałami historii, ale także spełniającego funkcje dydaktyczne i społeczne111. Niezwykle ważne było ujęcie perspektywiczne

funkcjono-194 D o m in ik K rysiak

74 AJJ, ks. W. Pilchowski, O koniecznoki utworzenia historycznej placówki muzealnej od strony reformacji jhiIsM IV Mikołajkach. Ks. Pilchowski podał równic?, liczbę osób zwiedzających muzeum w 1979 r., klóra wyniosła około 5 tys·' a w 1980 r. około 7 lys.

75 APO, PWRN, Wydział do spraw Wyznań, sygn. 444/113, b.k.

76 AJJ, J. Jasiński, Uwagi o Muzeum Reformacji Polskiej w Mikołajkach, s. 3. Dokument datowany na 16 V III 1983 f-77 Doc. dr liab. Halina Chamcrska zaproponowała zmianę nazwy na „Muzeum Protestanckie", natomiast przeciwny te11"1 byl doc. dr hab. Janusz Jasiński, który postulował pozostanie przy wcześniejszej nazwie i nadanie placówce bardziej regio­ nalnego charakteru.

78 AJJ, I. Dzierwa, Protokół z. posiedzenia Rady Naukowej zwołanej w dniu 30 i 31 VII 1983 r. w Muzeum Refom0' cji Polskiej w Mikołajkach.

79 AJJ, W. Pilchowski, Zaproszenie na posiedzenie Rady Naukowej (datowane na 10 V III 1983 r.).

80 W skład Grupy Inicjatywnej weszli: doc. dr hab. Janusz Jasiński (przewodniczący), doc. dr hab. Zbigniew Nowsk (wiceprzewodniczący), ks. Władysław Pilchowski (członek zwyczajny).

81 AJJ, J. Jasiński, Uwagi o Muzeum Reformacji Polskiej w Mikołajkach (datowane na 16 V III1983 r.), oraz opraco*'3' nie II. Cliamerskicj z sierpnia 1983 r.

(10)

^ania muzeum oraz ustalenie dwóch zebrań Rady Naukowej w ciągu roku*2. Grupa Incjatywna ! stycznia 1984 r. spotkała się z wiceministrem kultury i sztuki Edwardem Gołębiowskim oraz WlLcdyrektoreni ds. muzealnictwa doktorem Franciszkiem Midurą, którzy wysunęli koncepcję usa- j^ödziclnicnia jednostki i podporządkowanie jej bezpośrednio ministerstwu i władzom wojewódz- 'j11· Ponadto ustalono, iż zakres programowy powinien obejmować wszystkie regiony kraju i być odpowiednio poszerzany. W tym celu ks. Władysław Pilchowski miał otrzymać niezbędne rcfc- rcncjc ważne w kraju i za granicą oraz środki finansowe. Pracami badawczymi powinny zająć się 0s°by odpowiednio wykwalifikowane, dla których zostaną utworzone etaty, a także powołana na "jniosek Grupy Inicjatywnej Rada Naukowa*'. Ministerstwo zobowiązało się pokryć 50% kosz- °w związanych z konserwacją zbiorów i koniecznymi remontami oraz adaptacją pomieszczeń na Potrzeby muzeum"4. Powołana przez wojewodę suwalskiego Rada Naukowo-Muzealna otrzymała Kompetencje w zakresie opiniowania i wnioskowania w sprawach dotyczących rozwoju, działalno- 4 prowadzonych prac badawczych i ich publikacji oraz kwestii organizacyjnych. Między Radą a Pilchowskim dochodziło jednak do różnic zdań dotyczących celów i zadań, jakie miało realizo- ^ Muzeum Reformacji Polskiej. Wynikały one z tego, iż pastor nic chciał w przyszłej siedzibie, miał być budynek dawnej szkoły, uwzględniać w ekspozycji materiałów o treści religijnej С/-У sakralnej, co według członków Rady samo w sobie było sprzeczne z charakterem instytucji115, 'dzisiejszego punktu widzenia postawa pastora wydaje się niezrozumiała, wszak umieszczenie P°jęcia „reformacja" w nazwie muzeum oznaczającego ruch religijny, niosło ze sobą tego typu tre* j^1· Jeśliby jednak instytucja została icli pozbawiona, to w zbiorach pozostałoby niewiele ekspona- Uvv· Jak wskazuje bowiem zamieszczony w dalszej części inwentarz zbiorów muzeum, większość Z|lich dotyczy religii i Kościoła1*6.

. Problemy związane z powstaniem i celami muzeum są skomplikowane pod wieloma względa- n"· Chodzi przede wszystkim o stanowisko i zamierzenia samego twórcy, jak również o postawę sNowiska naukowego i władz państwowych. Wydawać by się mogło, że wszyscy sprzyjali ist- ,łlęniu (ego ty p u placówki, jednakże każdy inaczej postrzegał jej funkcjonowanie oraz ideę, któ- rcJ miała służyć.

Aż do 1988 r. zbiory mieściły się w kościele, kiedy to rozwiązano umowę prawną z filią Mu- fcuni Okręgowego w Suwałkach. W 1991 r. władze miasta przekazały na potrzeby muzeum część U(lynku dawnej szkoły przy ul. Kolejowej. Muzeum sąsiadowało z domem kultury i biblioteką j^jską; tę siedzibę zajmowało przez kilka następnych lat*7. Pracownikiem muzeum była córka s· 1'ilchowskiego Irena Dzierwa, która pełniła równocześnie funkcję organisty w kościele**.

Mu-. ^ AJJ, AMu-. Wieczorek, Protokół z konferencji naukowej w sprawie Mu/Mu-.cum Reformacji Polskiej w Mikołajkach odby- CJ 20IX 1983 r.

КЗ AJJ, Notatka. Akces do Rady Naukowej zgłosili: doc. dr hab. I talina Chamcrska (Uniwersytet Warszawski), dyr. mgr /8'itunt Filipowicz (Muzeum Okręgowe w Suwałkach), doc. dr hab. Janusz Jasiński (PAN Olsztyn), prof, dr hab. Marce-°sman (Poznań), doc. dr hab. Władysław Kupiszcwski (Uniwersytet Warszawski), doc. dr hab. Janusz Mallck (Uniwer- . cl Mikołqja Kopernika w Toruniu), doc. dr hab. Zbigniew Nowak (PAN Gdańsk), prof, dr Czesław Pilichowski (dyrck- Głównej Komisji Badania Zbrodni I litlerowskich w Polsce), prof, dr Jan Szczepański (poseł na Sejm PRL), prof, dr hab. a"j^/ lazbir (PAN Warszawa).

AJJ, Notatka Grupy Inicjatywnej ze spotkania 111 19X4 r. w Ministerstwie Kultury i Sztuki w Warszawie. AJJ, Pismo J. Jasińskiego z 181 19X8 r. do dyrektora Muzeum Okręgowego w Suwałkach Zygmunta Filipowicza, oh, S,anowis,!0 ks. Pilchowskicgo w tej sprawie, zdaniem ks. Franciszka Czudka, mogło wynikać z żywionej przez niego

*У przed posądzeniem o propagandę religijną.

f f. Czudck, op. cii., s. 23. 11,1 Ibidem, s. 19.

(11)

zeum Reformacji po raz kolejny zmieniło siedzibę w 2002 r., kiedy po remoncie i przebudowie od' dano do użytku budynek znajdujący się przy kościele na pl. Kościelnym 5, gdzie znajduje się dzisiaj. Stałe lokum dla muzeum, przeznaczone wyłącznic na jego potrzeby, było wynikiem sW; rań i zaangażowania ks. Franciszka Czudka, który dzięki swoim kontaktom i zabiegom w Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej zdobył środki finansowe na jego powstanie.

Obecnie Muzeum Reformacji Polskiej w Mikołajkach jest jednostką autonomiczną w strukturach Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce, zarejestrowaną w Ministerstwie Kulttry i D zie d zic­

twa Narodowego. Jest czynne codziennie w okresie sezonu turystycznego, gdy do Mikołajek przy*

jeżdżą najwięcej byłycli rodowitych mieszkańców miasta, którzy przez lata emigrowali do Niemiec- Poza sezonem muzeum można zwiedzić po wcześniejszym umówieniu się, praktycznie jest to moż­ liwe również każdego dnia. Zwiedzający mogą wpisać się do kroniki i podzielić się wrażeniami p° obejrzeniu eksponatów. Wpisy dokonywane przez zwiedzających w większości wyrażają wdzięcz­ ność za istnienie muzeum oraz propagowanie historii reformacji i Mazur.

Zasoby Muzeum Reformacji Polskiej

Podstawę ekspozycji muzeum stanowią druki polsko-cwangclickic z Mazur i Śląska (główni Śląska Cieszyńskiego) oraz zbiory związane z historią parafii i Kościoła E w angelicko-A ugsbur­

skiego. Tematycznie wiążą się z liturgią ewangelicką, gdyż są to głównie: Biblie, postylle*4, kan" cjonały90, katechizmy, agendy91 i kalendarze. Znajdują się tu również pracc dotyczące historii re­ formacji, problematyki społeczno-wychowawczej i kulturalnej. Część z nich to pozycje w ję z y k 11

niemieckim, a w przypadku Biblii - w kilku innych językach, m.in. angielskim, greckim, hebraj­ skim, rosyjskim, szwedzkim. Chronologicznie zakres druków znajdujących się w muzeum obejm11' je okres od X V II do XX w., dlatego stanowią one doskonałą bazę do badań nad rozwojem polsko­ języcznego piśmiennictwa ewangelickiego.

W celu lepszego poznania zamieszczonego w dalszej części pracy inwentarza zasobów Mu; zeum Reformacji Polskiej w Mikołajkach przedstawiam krótki rys historyczny dziejów publikacji dla polsko-ewangelickiej ludności Mazur i Śląska.

Prusy Książęce były głównym ośrodkiem naukowo-kulturowym reformacji, stanowiącym za- piecze dla jej dalszego rozwoju na terenie Polski oraz północno-wschodnich rejonów Morza Bał­ tyckiego. Powstały tu sprzyjające warunki do rozwoju piśmiennictwa polsko-ewangclickicgo, tyfl) bardziej że istniało bardzo duże zapotrzebowanie na tego typu druki, zwłaszcza wśród ludności polskojęzycznej w Prusach Książęcych, zwanej potocznie mazurską. Wynalazek druku przyczy­ nił się do rozpowszechnienia książek na szeroką skalę. Z upływem czasu stawały się one tańsze, a tym samym dostępniejsze dla zwykłego człowieka. Protestantyzm doskonale wykorzystał od­ krycie Gutenberga, do tego stopnia, że głoszono nawet jego opatrznościowe znaczenie dla refor­

196 D o m in ik K rysiak

89 Postylla z lac. post Ula verba - ‘po tych słowach’, jest to zbiór kazań jako wykład tekstu Uiblii, komentarz. P ie r w ­ sze rękopiśmienne postylle powstały w IV w. w Europie, od XVI w. drukowane. Autorami pierwszych postylli w Rzeczy!·0- spolitej byli: Gr/cgor/. Orszak (1556), Eustachy Trepki (1557), Mikołaj Rej (Postylla Pańska), Samuel Dambrowski (I62l)j Adam Gdacjusz ( 1650). Szerzej o polskiej postyllografii zob. J. T. Maciuszko, Ewangelickapostyllografia polska ХУІ wieku. Charakterystyka - analiza porównawcza - recepcja, Warszawa I987 (tam te?, dalsza literatura).

90 Kancjonały - z lac. cantionale - zbiory pieśni religijnych, śpiewniki, wraz z zapisem melodycznym. W Polsce po)*" wiły się w XVI w.

91 Agenda - z łac. ageda - rzecz do wykonania, książka ze zbiorem modlitw i obrzędów kościelnych, jak również pr/C‘ pisy o formie zarządu w Kościele ewangelickim.

(12)

macji« Szybko znalazło (o odbicie w stosunku społeczności ewangelickiej do wiary i sposobu jej "^nawania. Już w X V III w. w Kościele ewangelickim zauważalny był rozwój ruchu pictystycz- *80*. stanowiącego przeciwwagę dla konscrwatywnych-ortodoksyjnych luterán*1. Ruch piety- % zny byl bardziej przystępny dla wiernych, którzy mogli zbierać się w domach na wspólnych JJ'odlitwach, śpiewach i czytaniu Biblii. Było to możliwe właśnie dzięki szerokiej dostępności dru- w\v religijnych. Za przykład może posłużyć śpiewnik Georga Friedricha Rogalla95, Kern A lle r und w-uer Lieder ( 1731 ), po wprowadzeniu zmian nazywany również Preußisches Gesangbuch. Georg y asianski‘ł6 częściowo zredagował zawarte w śpiewniku Rogalla pieśni i zamieścił je w Nowo wy-

anym Kancyonale Pruskim Zowierąjacym iv sobie Wybór Pieśni Starych i Nowych41.

Aby sprostać zapotrzebowaniu rynku na książkę polsko-ewangelicką, masowo zaczęły po­ dawać oficyny wydawnicze'·1*. W Królewcu Jan Henryk Hartung” , po przejęciu drukarni Steltc- 1 Hcussncra oraz księgami Eckarta stworzył największą w regionie firmę wydawniczą100. W la- ,, 11545-1552 drukarnie królewieckie wydawały na niespotykaną dotąd skalę polsko-cwangclic- Ιΰ katechizmy, kancjonały, postylle oraz przekłady Nowego Testamentu, na użytek obozu refor- ^yjnego również w Rzeczypospolitej. Szczególną rolę na tym polu odegrał przybyły do Królew- CaW 1544 r. Jan Seklucjan101. Wśród jego pionierskich publikacji można wymienić: Wyznanie wia- У chrześcijańskiej, Królewiec 1544; Katechizmu tekst prosty dla prostego ludu, Królewiec 1545;

'hismus to iest nauka naprzedniejsza i potrzebniejsza ku zbawieniu, o wierze krześcijańskiej, ^r°lewiec 1547ій. Piśmiennictwo polskie na Mazurach rozwijało się niezwykle dynamicznie. Do­

J. T. Maciuszko, op. cii., s. 5,

Ko і'!) ^ a^ aľl^ Ľ·! znanymi рг/.ctlstawiciclumi ruchu piclystyczncgo na obszarze Prus byli Heinrich l.ysius oraz Friedrich ^ W. Chojnacki, op. cit., s. 8.

95 Cicofg Friedrich Rogali, ur. 14IV 1701 r. w Królewcu, zm. tamże. 6 V 1733 r., studiował teologię i filozofię, profc- r Uniwersytetu w Królewcu, od 1728 r. dyrektor Seminarium Polskiego przy tej uczelni.

% Georg Wasianski (Jerzy Wasiański), ur. 1692 w Leszczu kolo Dąbrówna na Mazurach, zm. 15IX 1741 r.wNid/.icy, , howny ewangelicki, ukończy) studia teologiczne w Królewcu, w lalach J 721-І731 adiunkt, następnie 1731- 1737 pro-

ΐ ζ Parafii w Stradunach powiał Ľlk, 1737-1741 proboszcz w Nidzicy,

f ^ 0 . Jasiński, Kościół ewangelicki na Mazurach и1 XIX wieku (1817-1914), Olsztyn 2003, s. 280 (tam leż dalsze in- tTnacjc i literatura).

. % Powstały m.in. oficyny wydawnicze: llartunga w Królewcu, Trampa w Brzegu, a w XIX w. w Międzyborzu, n'c· Os^ódzic, Piszu, Sycowie.

I “ Jan llcmyk llarlung, ur. 17 VIII 1699 r. w Erfurcie, zm. 5 V 1756 r. w Lipsku, drukarz, nakładca, księgarz w Kró- I Cu> w 1738 r. uzyskał paleni na wyłączny druk polskich kancjonałów, Biblii a lakże przywilej drukarza nadwornego . ^ l'VCfsyicckicg°, wydawał m.in. Biblię Gdańską ( 1738), kancjonał Jerzego F. Rogalla. Po jego śmierci drukarnię przejął IťA .rcchl Bogumił Härtung, ur. 12 VIII 1747 r. w Królewcu, zm. 29 X I 1797 r., uzyskał przedłużenie ważności przywi­ ał W ojca, oprócz druków religijnych wydawał również książki o Icmatycc świeckiej, w suntic wydal 114 pozycji w języ- P°Idci(ii i 69 w języku litewskim. Kolejnym spadkobiercą zastal Jerzy Fryderyk Härtung, ur. 18 X II1782 r. w Królewcu, ■ tamże 19 |y 1849 r., kontynuował działalność dziadka i ojca, prowadził również drukarnię w Gąbinie. Działalność firmy nutigów zakończył Jan Fryderyk Härtung (1823-1901). Spowodowane to było wydawaniem przez niego publikacji o

tre-I demokratycznych, co wywołało represje zc strony władz. Jan Fryderyk sprzedał majątek i wyjechał do Lipska. 00 J. Szturc, Ewangelicy w Polsce. Słownik biograficzny XVI-XX и:, Bielsko-Biała 1998, s. 116.

'"I Jan Scklucjan, ur. okolo ISI0 г., zm. 1578 r. w Królewcu, pisarz i wydawca książek religijnych, ukończył studia nj 1*ки na wydziale sztuk wyzwolonych, za rozpowszechnianie pism rcTomiacyjnych, m.in. Andrzeja Samuela w Pozna- ’ w 1543 r. wyklęty z Kościoła za herezję, od 1544 r. pracował w Królewcu, w latach 1544-1578 byl probosz-1,1 Msko-ewangiclickicgo kościoła w Królewcu. Autor m.in. Rozmowу o pogrzebie krześcijańskim i papieskim, Królc- . i* J ^47; Rozprawy krótkiej a prostej o niektórych ceremoniach a ustawach kościelnych, Królewiec ок. 1549, Pokus sza-

^kich, Królewiec ok. 1549.

(13)

wodzi tego utworzenie w Ełku pierwszej polskiej drakami już w 1536 r., ponadto społeczność

polsko-ewangelicka była wspierana przez księcia pruskiego Albrechta, który zachęcał do рг?У' jazdu księży z Rzeczypospolitej skłaniających się ku reformacji10·1. W X V II w. inicjatywę pr®5' jęły ośrodki drukarskie w Gdańsku i Toruniu1“4. Na przełomie X VI i X V II w. zaopatrywały onC w wydawnictwa polsko-ewangelickie ludność zamieszkującą Kaszuby, Pomorze Gdańskie, a c7.p ściowo także Mazury i Śląsk. O masowości drukarstwa świadczy również liczba wydań poszczą

gólnych kancjonałów, postyll i Biblii. Proces ten był szczególnie dobrze widoczny po okresie Wio· sny Ludów, kiedy zainteresowanie pastorów ewangelickich drukami religijnymi w języku polskim

wzrosło do tego stopnia, że na I Mazurskiej Konferencji Kaznodziejów w 1852 r. zaproponowano

powołanie Towarzystwa dla Upowszechniania Polskich Biblii i Kancjonałów105. Wpływ na to m'3' ly wysiłki wydawnicze podejmowane przez mazurskich chłopów, m.in.: Jana Jenczio (Jancio)1 · Jana Bądzio, Michała Dorscha (Dorsza), Johanna Schröttcra i Wilhelma Michalczyka, wskazuje cc na potrzeby czytelnicze ludności1"7. Jednak potrzeby te nie szły w parze z możliwościami fina·1' sowymi wsi mazurskiej, żyjącej w przeważającej części w nędzy, w kórej tradycją było przekazy· wanic książek z pokolenia na pokolenie. Publikacje polsko-ewangelickie wydawały królewicck*1 drukarnia l lartunga oraz oficyna Gąsiorowskicgo w Piszu. Wśród ponad stu tytułów, sześćdziesiil1 cztery stanowiły dzieła Amta, Dambrowskiego, Langhanscna, Rambacha, Katechizm Lutra, a takżc utwory pasyjne, kancjonały, Ewangelie itp.l0X Oprócz dzieł o treściach religijnych, w drugiej polo' wie XIX w. zaczęto publikować podręczniki szkolne oraz książki i broszury o tematyce społeczno· politycznej, edukacyjnej, moralizatorskiej. Jednak ich nakłady i liczba tytułów nic były wysokie- ponieważ specyficzną cechą czytelnictwa mazurskiego było znikome zainteresowanie książkąo Ie' matyce świeckiej, która zostala wyparta przez kalendarze o rozbudowanej formie i treści109. Najlc' piej różnice te prezentuje porównanie nakładów wydawniczych Antoniego Gąsiorowskicgo110. BrO' szura antyalkoholowa, którą wydał w tysiącu egzemplarzy, zostala zakupiona pr/ez prawic dwieście osób, natomiast nakłady kalendarzy przed 1871 r. wynosiły kilka tysięcy. Przy czym należy stwicľ" dzić, że potencjalnych odbiorców było zdecydowanie więcej, gdyż w praktyce z jednego egzemplarz korzystało nawet piętnaście osób111. Było to spowodowane oczywiście względami materialnymi.

W XVI w. ludność śląską w wystarczającym stopniu zaopatrywano w dniki protestanckie z tcreiw'v Rzeczypospolitej. Kiedy jednak w X VII w. kontrreformacja osiągała coraz większe sukcesy, pojawił·1 się konieczność tworzenia własnych ośrodków wydawniczych. Wincenty Ogrodziński wysunął tezę, XVII-wieczny rozwój drukarstwa śląskiego w języku polskim był „następstwem osłabnięcia luteráni- zmu w Polsce”112. Jaskółkami na tym polu były druki in.in. Konrada Negiusa z Namysłowa ( 1540-161?) I0J A. Jagucki, Zprzeszłości i teraźniejszości Kościoła ewangelickiego na Mazurach, Kalendarz Ewangelicki, R. l.X^· 1949, s. XI.

ΙΟΊ W. Chojnacki, op. cii., s. 7.

105 G. Jasiński, Mazurzy w drugiej połowie XIX wieku. Kształtowanie sit; świadomości narodowej, Olsztyn 1 ^ ’ ss. 52-55.

106 Zob. G. Jasiński, Jan Jenczio (І797-ІШ ) mazurski gospodarz z Markowskich, KM W, 1992, nr 2, ss. 127-146. 107 G. Jasiński, Kościół ewangelicki, s. 291.

108 G. Jasiński, Mazurzy w drugiej połowic XIX tv., s. 54. Zob. le i inwentarz zbiorów MRPM. 109 G. Jasiński, Mazurzy w drugiej połowie XIX w, s. 55.

110 Antoni Gąsiorowski, ur. 1821 r. w Brodnicy, zm. około 1878 r. prawdopodobnie w Szczytnie, w 1847 r. założył d^' kamię w Brodnicy, a następnie w Szczytnie i Piszu, gdzie prowadził równie* księgarnię, wydawca polsko-niemieckich pis111' „Kurek Mazurski", „Ewangelicki Tygodnik Gminny", „Gospodarz Mazurski", „Prawdziwy Ewangelik Polski" oraz kale'1' darza dla Mazurów „Prawdziwy Prusak”.

111 G. Jasiński, Mazurzy »' drugiej połowie XIX i«, s. 56.

112 W. Ogrodziński, Dzieje piśmiennictwa śliskiego, Katowicc-Wrocław 1946, s. 66.

(14)

к

, teania itolskye, klorech m iał w Golgowicach, a wynszych wsiach ku farze Golkowskey należących, 'I1'"'u' Piskorzowie ( 1576) oraz Jana Liciniusa z Namysłowa Anatomia i Oekonomia człowieka chrze- Jjąńskiega {\592)Ui. Wśród lutcnin śląskich na początku X VII w. największą poczytnościącieszyły Jednak Kancjonał Piotra Artomiusa oraz Postylla Samuela Dambrowskicgo,M. Dopiero nowe publi- Í^Jc. uwspółcześnione, zaczęły zdobywać uznanie wśród polskiej ludności ewangelickiej. Należały do ľ'Ľh Wydane przez Adama Odaciuszal,5w latach 1644-1647 w Toruniu kazania pokutne Ardens Irac I lvi>Hte Ignis tojest kilka kazań pokutnych oraz w Lesznie Post Ula popularis to jest kazania na Ewanie- I e Święte ( 1650/1651 ), Gdacius publikował ponadto w Brzegu i Oleśnicy, co świadczyłoby o istnieniu ani środków drukarskich. Znane prace Jerzego Bocka116 były wydawane tylko w tych dwóch miej- ^owości;ich. Za przykład może posłużyć tłumaczenie Agendy to jest porządku Kościołów Ewangie- Щ :І) Кцщніщ, Oleśnickiego (Oleśnica 1688 i Brzeg I7I5)117. Innym ośrodkiem polsko-cwangiclic- lln "a Śląsku była Byczyna, gdzie w 1622 r. został wydany jeszcze przez tamtejszego pastora Krzysz- olaSussenbaehallh przekład katechizmu Marcina Lutra, tzw. katechizm byczyński119. Po wyczerpaniu , aWadu Jan I Icrbinius120 przystąpił do opracowania kolejnego wydania, które ukazało się w 1660 r.

Kaieizm D. M. L. który na potrzebę Kościoła i Szkoły Byczyńskiej Roku 1622 od Wielebnej Pa- n"Çd księdza Krzysztofa Sissenbacha Pasterza niekiedy i Seniora Byczyńskiego w druk byl poda- Л leraz 8° d o ln e j Młodzi i Prostakom b v o li względem polszczyzny skorygował i znowu wydał Johannes IIcrbinius, tym czasem Rektor Szkoły Ojczyznej Byczyńskiejm . Jeśli chodzi o Biblię, to 'v %ciu byl przekład gdański z 1632 r. oraz jego przedruki z Amsterdamu (1660) i Halle (1722), Zw· Biblia llalska122. Druga połowa X VII w. przyniosła zahamowanie aktywności wydawniczej jj^testaiuów śląskich, a to wskutek przemian politycznych, m.in. pokoju westfalskiego w 1648 r. faktycznie jedyną enklawą reformacji oprócz Wrocławia stały się posiadłości książąt oleśnic- lc'1· Spuściznę po prężnie działających wcześniej ośrodkach w Byczynie, Oleśnicy, Kluczborku

43 S. Rospond, Dzieje polszczyzny, s, 272.

' 14 Zob. inwentarz zasobów MRPM.

45 Adam Gdacius, ur. w 1610 r. w Kluczborku,zm. 18IXI6KK r. w Kluczborku, wykształcenie średnie, byl nauczycielem . 4 r°dziu Spiskim, Bardiowie na Węgr/ech i Llblągu, w latach 1641—1644 kantor i konrektor w Wilnie i Kluczborku, od r' Pas,or w Kluczborku, publikował głównie w Toruniu i Brzegu, m.in. Dyskursy i Kwestyjc w Brzegu w latach 1681 ^«88, zaliczany jest do wybitnych przedstawicieli publicystyki rcligijno-spolcczncj i prozaików dawnej literatury poi·

ІІ6 Jerzy Bock, ur. 12 IV 1621 r. w Komor/e pod Byczyną, zm. 10 XI 1690 r. w Oleśnicy, pisarz, religijny, studiował Siedmiogrodzie i w Królewcu, od 1646 r. byl nauczycielem w Namysłowie, w 1650 r. został pastorem w Oleśnicy, a na· ' îWie archidiakonem, jest autorem: Ajendy abo Porządku Kościołów Ewangelickich Księstwa Oleśnickiego, Oleśnica 1668 Chowane wydanie z Brzegu, 1715 r.). Nauki domej na pamiątki; Wesela- - Adama llilbriga : - - Marią Szarą wàiwq ' '· Oleśnica 1670.

j ·7 W. Ogrodziński, op. cii., s. 71.

48KrzysztofSusscnbaeh,ur.27XII 1599 r. w Byczynie, zin. tamie 9 V I 1631 r., duchowny i pisarz, ukończył uniwer- , « Wc Frankfurcie nad Odrą i w Wittcnbcrdzc, konrektor szkoły w Namysłowie, a od 1619 r. polski pastor w Sycowie, od

r· pastor, a następnie senior w Byczynie.

'9 2. Ilicrowski, S. Rospond, Język i piśmiennictwo na Śląsku, Kalowice-Wroclaw 1948, ss. 13-14.

• Jan Hcrbinius (Kapusta), ur. 12 X 1626 r. w Byczynie, zm. 71111679 r. w Grudziądzu, pisarz religijny, pedagog, teo- 4 . studiował na uniwersytecie w Lejd/.ic w Holandii i Wittcnbcrdzc. założyciel szkoły luterońskicj w Wolowej, autor la- s**cli podręczników logiki wydanych w Oleśnicy w 1663 r., rektor szkoły w Sztokholmie, od 1673 r. kaznodzieja w Wił- wc' П№>і‘ршс wykładowca na uniwersytecie w Królewcu i pastor w Grudziądzu, pisał głównie w języku łacińskim, ale taki.c ■ niskim, obejmując takie dziedziny, jak: teologia, przyroda, geografia, logika i retoryka. Jego dzielą drukowano w Kopcn-

Amsterdamie, Jenie i Gdańsku (Symboluftdei chrisliunae calholica, 1675). ‘ I S. Rospond, Zabytki języka polskiego na Śląsku, WroclawKatowicc 1948, s. 106. ‘22 W. Ogrodziński, op. cit., s. 86.

(15)

i Brzegu przejął zbór w Cieszynie. Dopiero w 1707 r., po podpisaniu konwencji altransztadzkicj^' miasta te ponownie stały się ośrodkami protestantyzmu z główną drukarnią Trampa w Brzegu · Wydała ona m.in. przekład książki Jana Arndta, dokonany przez Jana Kośnego125: Cna mądrość!o jest książeczka r ę c z n a - - w niektóiych krociuchnych Regułach (około 1730). Ośrodek cicszyń^1

w pierwszej połowie X V III w. był polem działania przede wszystkim Jana Muthmanna126 i Sam11' cła L. Zasadiusa127, którzy wnieśli duży wkład w rozwój literatury polsko-cwangelickiej, w ypi^' jąc wpływy języka czeskiego. Byli również prekursorami tzw. szkoły cieszyńskiej, która przez lata zaopatrywała ludność ewangelicką w literaturę religijną. Późniejszym przedstawicielem tej szko· ły był Jan Chrystian Bockshammcr12*, wydawca kancjonału w Brzegu w 1776 r., Postilli Chrt1' ściamkiej to jest Kazania albo wykłady porządne, Brzeg 1772, stanowiącej nowe wydanie Posty' l i Dambrowskiego i licznych innych przekładów129. Śląskie piśmiennictwo od końca X V III w. sk£ piało się głównie na przekładach i zapożyczeniach z twórczości pisarzy niemieckojęzycznych ■ Nasilona w XIX w. polityka germanizacyjna przyczyniła się do zahamowania aktywności pro·0' stantów na polu drukarstwa polskojęzycznego. Względnie dużymi swobodami cieszyli się ewa11' gclicy na Śląsku Cieszyńskim. Pastor bystrzycki Andrzej Paulini w 1819 r. wydał Nauki ewangd'! Chrystusowej, a Karol Kotschy131 napisał dodatek do Katechizmu, stanowiący elementarz do nauk1 języka polskiego ( 1853) oraz polską historię biblijną dla szkół ( I844)132. Znamienna jest tu postąp Teodora Karola llaasego133, pastora cieszyńskiego, który był zagorzałym zwolennikiem germai'1’ 123 Konwencja aliranszladzka zoslala podpisana w 1707 r. przez króla szwedzkiego Karola X II i cesarza Józefa I· ^ jej mocy luteranie uzyskali przywileje w księstwach: brzeskim, legnickim, wołowskim, oleśnickim, ziębickim, we WrodJ'

wiu. Ponownie utworzono konsystorze w Brzegu, Legnicy, Wolowie, przywrócono gimnazjum w lir/egu. Protestanci skali stan posiadania z 1648 r.

124 W. Ogrodziński, op. cit., ss. 82-83.

125 Jan Kośny,ur. 10 V I1676 r. w Byczynie, zin. w 1751 r.,od 1708 r. pisarz religijny, przez czterdzieści ir/.y lula rckl^ szkoły w Byczynie, autor m.in. Budowanie młodzi na fundamencie apostołów i proroków katechizmowe (Brzeg 1727).

126 Jan Mulhmann, ur. 28 V III 1685 r. w Komornic pod Byczyną, zm. 30IX 1747 r. w Pocsncck, studiował w Lip^u' od 10 V III1 708 r. diakon w Wołczynie, od 1709 r. archidiakon w Cieszynie, wyemigrował do Saksonii i w 1740 r. został p3" storcm w Poesneck, autor m.in. Wierność Bogu a Cesarzowi czasu powietrza morowego należąca, Brzeg 1716, Sio reguł & wolu, które każdy Chrześcianin przy początku albo skończeniu każdego tygodnia - - powolno czyta, pilnie uważać a p ^ nie wykonywaćma, prawdopodobnie w Brzegu po 1720 r.

127 Samuel Ludwik Zasadius, ur. około 1695 r. prawdopodobnie w Brzegu, zm. 25 III 1756 r. w Tarnowskich Gór·1^' studiował w Willenberdze, w 1720 r. otrzymał lytul diakona w Cieszynie, pastor w Poclzig i Strausfurcie oraz Tamo\vsk|C Górach, był autorem wydania śląskiego Nowego Testamentu, druk Tramp, Brzeg 1725, ponadto: Droga do Nieba to jest № uka krótką z kulechizmusa. Brzeg 1723, W. Unra Mały Katechizm, Brzeg 1727, Kazania pokutne. Brzeg 1730. . 128 Jan Chrystian Bockshamincr, ur. 22 V 1733 r. w Cieszynie, zm. w 1804 r. w Twardogórze, pisarz religijny, ukończy studia teologiczne w Jenie, od 1764 r. był pastorem i seniorem w Twardogórze, w lalach 1789-1804 redagował pierwsze Ф ' sopismo na Śląsku - „Gazety Śląskie dla Ludu Pospolitego".

129 W. Ogrodziński, op. cit., s. 89. 130 Z. I łicrowski, S. Respond, op. cit., s. 17.

131 Karol Kotschy, ur. 251 1789 r. w Cieszynie, zm. 9 II 1856 r. w Wiśle, pisarz religijny na Śląsku Cieszyńskim. P0’ molog, studiował w Lipsku, od 1810 r. pastor w Ustroniu, założył Ustrońskic Towarzystwo Trzeźwości, autor przekładu № techizmu l.utra, Brzeg 1673 r., wydanego jako Katechizm Doktora Marcina Lutra, Berlin 1833, wraz z kazaniem GurM kapki, ale zdrowe, ponadto: Słowa nabożne. Książeczka o sadach i owocu względem nabywania, wychowania, pożytkowan1(1 z baczeniem osobliwym na /włożenie klimatu Śląska, Berno 1844, pisywał do „Tygodnika Polskiego” w Pszczynie (1845 r·)- Historia biblijna, czyli Dzieje Starego Przymierza, Lwów 1851.

132 W. Ogrodziński, op. cit., s. 103.

133 Teodor Karol Haase, ur. 14 V II1834 r. we Lwowie, zm. 27 III 1909 r. w Cieszynie, superintendent Kościoła E«™"- gclicko-Augsburskicgo na Śląsku Cieszyńskim, studiował teologię w Wiedniu i Getyndze, doktoryzował się w Roslo^’ w 1868 r. otrzymał doktorat honoris causa uniwersytetu w Heidelbergu, senior śląski i proboszcz w Cieszynie, byl poslcn'

(16)

M u z eu m R efo rm acji P olskiej w M ik o łajk a ch 201 a mimo to wydał postylle Grzegorza z Żarnowca (1864) i Mikołaja Reja (I883)1’4. Jednak- e miększe ożywienie na tym polu nastąpiło po wyborze na pastora zboru 25 marca 1866 r. ks. Lc- °Mda Marcina Otto115, o czym świadczy szeroka spoleezno-narodowa działalność księdza, m.in. 'vCzytelni Ludowej1·''’. Oprócz wydawanego w Cieszynie w latach 1867-1875 miesięcznika „Zwia- slun Ewangeliczny”, którego był redaktorem, publikował również kazania: Dlaczego tak wielu po­ dlanych a lak molo wybranych, Cieszyn 1864, Ostatnie słowo, Cieszyn 1866, Słowo pasterskie,

Щ п 1866, a także Książeczkę o małżeństwie, Cieszyn 1872 i Mniejszy katechizm Marcina Lu- ta' Cieszyn 1878 ze specjalnymi objaśnieniami dla ludności śląskiej117. Bardzo ważnym wydaw­ nictwem w drugiej połowic XIX w. był Modlitewnik czyli zbiór modlitw do nabożeństwa domowe- i kościelnego ( 1860) i Kancjonał ( 1865) Jerzego Bogusława I leczki1’*, które na trwałe weszły 0 kanonu książek polsko-cwangel ickich.

Rozwój drukarstwa polsko-ewangclickiego był oczywiście usankcjonowany warunkami poli- ycznymi. We wstępie do pracy Jana Karola Sembrzyckiego K rótki przegląd literatury ewangelie- °'P<>lskiej Mazurów i Szlązaków od i: 1670, Nawsi [1888], rozwój ten został podzielony na trzy K^sy. Pierwszy obejmował XVI w. i pierwszą połowę X V II w., kiedy to występowała bogata pod iryd e m liczby i treści literatura ewangelicka w postaci przekładów na język polski modlitewni- °'v. śpiewników, postyll, Biblii, dzieł polemicznych. Drugi okres, to druga połowa X VII w. i wiek v Ml· Charakteryzował się wzmożonym ruchem wydawniczym w Prusach Królewskich i pewną ' agnacją w Rzeczypospolitej w wyniku działań kontrrcformacyjnych. Oczywiście, takie ujęcie jest У* ogólne z powodu uzyskania przez protestantów w drugiej połowic X V III w. pewnych swobód ^naniowycii. Trzeci okres, to wiek XIX, który Sembrzycki określał jako czas germanizacji pol- Klch ewangelików. Kwestia ta również nie jest jednoznaczna z tego względu, iż w drugiej poło- 'J® XIX w. wystąpił wzmożony ruch na rynku wydawnictw polskojęzycznych. Charakterystyczna a lego okresu jest postawa Kościoła Ewangelicko-Unijnego, który zjednej strony popierał dzia­ d a władz zmierzające do zniemczenia ludności mazurskiej, z drugiej zaś, chcąc zapobiec odcho- 7-cniu wiernych, starał się zapewniać im literaturę w języku polskim1” . Wiek X IX przyniósł

wpro-Parlamentu austriackiego, od 1905 r. doiywolnim członkiem austriackiej Izby Panów, w latach 1855-1869 wydawał ty- Ck . "Neue protestantische Blätter", a następnie „Schlcsische Post", byl niemieckim liberalem przeciwnym polskiemu ni- ., W| narodowemu na Śląsku Cieszyńskim, wydal: Postylle Grzegorza z Żarnowca, Cieszyn 1864, Postylle M. Keja juko

,Ца'»а, Cieszyn 1883.

^ Zob. egzemplarze w inwentarzu zasobów MRPM.

45 Leopold Marcin Otto, ur. 2 X I 1819 r. w Warszawie, zm. 22 IX 1882 r., duchowny, działacz narodowy i spolccz- ik 'Wawca, studiował w Berlinie, od 1X49 r. proboszcz parafii w Warszawie, więzień cytadeli warszawskiej w latach ,. 1 1862, od 1866 r. proboszcz parafii w Cieszynie, twórca, wydawca i pierwszy redaktor „Zwiastuna łiwnngclickicgo" cnvszc wydanie 15 I 1863 r. pt. „Zwiastun Ewangeliczny") T. Stcgncr, Bóg, protestantyzm, Polsku. Biografia pastora e°l>ol<la Man ina Otto (I8I9-I8H2), Gdańsk 2000.

| fT . Stcgncr, op. cit., ss. 67 71. 37 Ibidem, ss. 88-89.

lud ^ег/'У Bogusław llcczko, ur. 1825 r. w Lyibicach pod Cieszynem, zm. 1907 r. w Ligotcc Kameralnej, nauczyciel Ka0wy w Wrócc na Morawach, studiował teologię w Wiedniu, pastor w Gawłowie w Małopolsce, a od 1859 r. w Ligotcc ^^falncj, w lalach 1881 -1890 prezes Ewangelicznego Towarzystwa Oświaty Ludowej w Cieszynie. Kancjonał zostal wy­ ka/ * r w Cieszynie, do 1914 r. miał 16 wydań, llcczko byl autorem m.in.: Pierwiustki, Wiedeń 1849 r. (autorskie j. an,a z 1847 r. i 1848 r.), Katoliclwo i ewangelictwo, czyli droga do poznania prawdy chrześcijańskiej, Cieszyn 1851 (pod ^ “oninicm i. II. Prawdowski), Modlitewnik, czyli zbiór modlitw do naboieňslwii domowego i kościelnego, Cieszyn I860.

• egzemplarze w inwentarzu zbiorów MRPM.

(17)

202 D o m in ik K ry siak

wadzanic do języka polskiego gcrinanizinów, a wiek XX (do 1945 r.) całkowity niemalże żaka* posługiwania się językiem polskim w mowie i piśmie, a także zamykanie działów polskich w dru­ karniach140 oraz niszczenie książek w języku polskim141.

Problem monograficznego opracowania naukowego polskich druków ewangelickich jcs* bardzo złożony. Wśród pierwszych prób rejestracji i opisu tych wydawnictw możemy wyniie' nić następujące pozycje: E. Oloff, Polnische Liedergeschichte von Polnische Kirchen-Gesac gen und demselben Dichtern und Übersetzern, Danzig 1744; S. W. Ringeltaube, Gründliche № chricht von Polnischen Bibeln, von deren mancherley Übersetzungen und Urhelben, Danzig 1744,

H. i.T.K ind\er,E inige Beiträgederevangelich-polnischen Literatur,Cxc\i7bwrg 1864;J.K.Sembr/yi;' ki, Krótki przegląd literatury ewangelicko-polskiej Mazurów i Szlązaków od r. 1670, Nawsi [ 1888]; J. Szeruda, Bibliografia polsko-ewangelicka X IX і X X wieku, Warszawa 1925; W, O gro d ziń sk i.

Dzieje piśmiennictwa śląskiego, Katowicc-Wroeław 1946; R. Bossmann, Altere Polnische G? sangbiicher in Schlesien. Ein Beitrag zur Geschichte des Evangelischen Kirchenliedes, Curitiba 1952. Nie można pominąć pokoleniowego dzieła Estreicherów - Bibliografia polska'41. Jednak Władysław Chojnacki w pracy Bibliografia polskich druków ewangelickich ziem zachodnich i pól' nocnych 1530-1939, Warszawa 1966, wskazuje na dość duże braki we wszystkich wyżej wymic' nionych wydawnictwach, jak również regionalizm opracowań.

Nie istnieje również opracowanie dotyczące zbiorów Muzeum Reformacji Polskiej w Mikołaj" kach, które w swoich zbiorach posiada unikatowe druki. Władysław Chojnacki, zbierając materia· ły do Bibliografii, nic korzystał ze zbiorów ks. Pilchowskicgo, dlatego nic wszystkie pozycje zostały przez niego uwzględnione. Ponadto, od wydania jego pracy w 1966 r. muzeum wzbogaciło się o now® tytuły. Uważam więc za zasadne traktowanie poniższego katalogu za pewnego rodzaju uzupełnienie i rozszerzenie Bibliografii Chojnackiego, w szczególności o druki zc Śląska Cieszyńskiego.

Zasoby muzeum liczą około 300 pozycji oryginalnych, w inwentarzu zaś zamieszczonych jÇsl 255, ponieważ niektóre z nich występują w podwójnych egzemplarzach. Za podstawę i odniesie* nie do opracowania tego inwentarza posłużyły prace Władysława Chojnackiego i Karola Estrcich®' ra. W przypadku różnic pomiędzy opisem zamieszczonym w tych pozycjach a oryginałem przyj?' to zapis z autopsji.

Przy charakterystyce zbiorów muzeum zastosowano następujące kryterium podziału: Biblic ( - w przekładzie Marcina Lutra - w przekładzie gdańskim z 1632 r., tzw. Biblia Gdańska, - Nowy Testament i Ewangelie), śpiewniki; postylle, kazania, modlitewniki; katechizmy, agendy, usta"^ kościelne; pozostałe książki ( - biografie reformatorów, - książki o historii Kościoła i reformacj1· - książki do nauki religii, - słowniki, dzieła filozofów, leksykony - traktaty moralizatorskie i innc* - dzielą literackie, - kalendarze ewangelickie, - Pisma Święte, Ewangelie: wydania w różnych\4'

zykach, - czasopisma urzędowe), dokumenty parafialne; reprinty; pozostałe ekspozycje143. Za pod' stawę do sporządzenia opisów bibliograficznych przyjęto głównie formę opisu stosowaną pr/eZ Karola Estreichera i Władysława Chojnackiego. W pierwszej kolejności podano pozycje, które wy* mieniają Chojnacki i Estreicher, następnie pozostałe druki uszeregowane alfabetycznie, biorąc p0“ uwagę nazwisko autora lub w przypadku dzieła anonimowego - tytuł. Że względu na to, iż podań0

140 W 1934 r. gestapo zamknęło dział polski drukami Iłartunga w Królewcu, zniszczyło te* liczące ponad dwa wieki ar chiwuni drukami.

141 W. Chojnacki, op. cit., s. 8. 142 Ibidem, s. 10.

(18)

tytuły oryginalne, nazwisko autora nic zawsze występuje na początku opisu. Nic udało się ustalić l06ramów wszystkich autorów, dlatego zamieszczone są one w przypisach tylko przy wybranych na2wiskach. Biogramy zostały sporządzone na podstawie: Wincenty Ogrodziński, Dzieje piśmien- ficiwa śląskiego, Katowicc-Wrocław 1946; Tadeusz Oracki, Słownik biograficzny Warmii, Mazur ‘ Powiśla. Od połowy X V w. do 1945 roku, Warszawa 1963; Tadeusz Stegner, Bóg, protestantyzm, °lska. Biografia pastora Leopolda Marcina Otto (1819-1882), Gdańsk 2000; J. K. Sembrzycki,

r°lki przegląd literatury ewangelicko-polskiej Mazurów i Szlązaków od r. 1670, Nawsi [ 1888];

ai> Szturc, Ewangelicy w Polsce. Słownik biograficzny XV1-XX w., Bielsko-Biała 1998; strona in-

Cfnetowa: <www.bautz.de/bbk> (Biographisch-Bibliographisches Kirchcnlcxikon).

Inwentarz zbiorów Muzeum Reformacji Polskiej w M ikołajkach

*■ Biblie, Nowy Testament, Ewangelie1: a) w przekładzie Marcina Lutra2

' · Ü/е Bibel oder die ganze Heilige Schrift, Doctor M artin Luthers Übersetzung, Verlag von Vel- hagen und Klasing, Bielefeld und Leipzig 1872

' Die Bibel oder die ganze Heilige Schrift, Druck und Verlag der v. Canstcinschen Bibelanstalt,

Halle a. d. Saale 1915

• Ö/e Bibel oder die ganze Heilige Schrift, Druck Britische und Auständischc Bibelgesellschaft,

Berlin 1927 .

Die Bibel oder die ganze Heilige Schrift, Druck Privileg, Wilrttembergische Bibelanstalt, Stut­ tgart 1929

5· Oie Bibel oder die ganze Heilige Schrift, Druck Niederlage der National-Bibclgesellschaft von

Schottland, Hamburg 1981

Die Heilige Schrift des Alten und Neuen Testaments verdeutscht von D. M artin Luther. Mit zweihundert und dreissig Bildern von Gustav Dore, Druck und Verlag von Eduard Ilallber- «ler, Stuttgart 1872

' W wykazie uiyto następujących skrólów:

ant, - antykwa nlb. - nicliczbowany ss, - slron (liczbowanych) c67·· - egzemplarz. ok. - około ster. - stereotypowy

8°*· — gotyk okl. - okładka tabl. — tablica

Jjustr. - ilustracje, ilustrowany poz. - pozycja toi. - tożsamy

*· ~ karla red. - redaktor tyt. - tytuł

**· - ksiądz rub. - rubryka

nakł. - naklad s. - strona

przekład dokonany w Wartburgu i Wittcnbcidzc w latach 1521-1522. Za tycia M. Lutra ukazały się 84 wydania orygi- c i 253 przedruki; egzemplarz z 1872 r. zawiera ilustracje Gustawa Dore.

Cytaty

Powiązane dokumenty

[r]

Druga część kwestionariusza dotyczyła przede wszystkim: celów logistycznych, organizacji logistyki w  przedsiębiorstwie, strategii logistycznych stosowanych przez

Istotnym elementem, który również wpływa na ustalanie się wielkości drugiej gospodarki, jest poziom wiedzy obywateli na temat prawa podatkowego oraz to, czy jest ono zrozumiałe

W tym miejscu warto jedynie przytoczyć kilka najważniejszych kwestii: po pierwsze uczestnicy zgodzili się, że retoryka cyfrowa to z jednej strony nowe, najczęściej multimodalne,

W ostatnim rozdziale swojej książki Dariusz Tarasiuk pokusił się o scharakte­ ryzowanie architektury sakralnej znajdującej się na terenie wsi.. w Polu­ biczach wybudowano

Stan zmian środowiskowych wywołanych wysoką dynamiką procesów gospo­ darczych stanowi wystarczającą podstawę do tego, aby podejmować działania zmierzające nie tylko do

ludności b yła p raw ie całk ow icie nie

Sprawozdanie ze Studenckiej Sesji Naukowej na Wydziale Filozofii Chrześciańskiej ATK. Studia Philosophiae Christianae