A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA OECONOMICA 93, 1989
--- --- — — — ■■■... — — __ — ... .. , _____ .
Krystyna Kietllńska*
F U N DACJA JAKO ŹRÓDŁO FINANSOWANIA USŁUG SPOŁE CZNYCH
Reforma w sferze usług społecznych, zapoczątkowana w 1982 r., miała na celu m. In. poszukiwanie m e t o d racjonalizacji gospodarki w
tej dziedzinie.
Jedną z możliwości jest wy korzystanie pozabudżetowych źródeł finansowania. Obok środków przedsiębiorstw, organizacji społecznych I ludności oraz funduszów celowych zaliczono do nich fundacje.
Fundacja, jako iródło finansowania pojawiła się w Po lsce nleda* 1
w n o , bo w 1984 r .
Aby odpowiedzieć na pytanie, Jaką rolę m o g ą odegrać fundacje w finansowaniu usług społecznych w n a s z y m kraju, należy wyjaśnić k i l -ka kwestii» pojęcie fundacji, Ich specyfikę, rodzaje oraz funkcje, jakie mają do spełnienia.
Fundacja jest pojęciem, które m oże być roz patrywane z różnych punktów widzenia (prawnego, społecznego, e k o n o m i c z n e g o ) , dlatego stworzenie uniwersalnej definicji nie jest możliwe. M o żna natomiast przyjąć, że istotą fundacji jest to, iż "majątek przeznaczony przez fundatora na określone cele społeczne I gospodarcze staje się a u t o -nomi czną instytucją posiadającą osobowość prawną, a.zarząd fundacji realizuje te cele przy pomocy majątku i na pod stawie statutu"2 .
Z a tem na j i s t otni e jszymi elementami fundacji są<
1) cel społecznie użyteczny zawarty w zleceniu fundatora I d o -zwolony przez władzę państwową;
Dr, adiunkt w Zakładzie Finansowania Sfery Niematerialnej K a -tedry Finansów U n i w e r s y t e t u Łódzkiego.
1 Ustawa z 6.04.1984 r. o fundacjach, "Dziennik Ustaw" 1984, nr 21, poz. 97.
2 8 . Ć w i e r z, Fundacje dawniej I dziś, "Polityka Społeczna" 1984, nr 5-6.
2) środki m a t e rialne (majątek) przeznaczono na jego r e a l i z a c j ą " o
3) zdolność do samodzielnego I trwałego działania .
Przedstawione elementy, składające się na istotę fundacji, wska-zują na ich specyfikę w p o r ó w n a n i u z innymi źródłami finansowani*.
Specyficzne cechy fundacji m o ż n a ująć następująco«
- każda z nich jest a dministrowana przez specjalnie w tym c e -lu powołany zarząd fundacji, który kieruje jej działalnością i r e -prezentuje Ją na
zewnątrz]-- w mom e n c i e za I ega 1 1zowani a (wpis do rejestru) każda fundacja
щ
staje się samodzielną instytucją posiadającą osobowość prawnąf - fundatorem m o ż e być zarówno osoba fizyczna, jak ) prawna w po-staci p r z edsiębiorstwa prywatnego, spółdzielczego czy państwowego)
- każda fundacja posiada własne dochody, ząleżne od woli fun-dat o r a ; m oże to być majątek, zysk, dywidenda, dochód z pracy Itp.;
z fundacji' śą finansowane zadania w zakresie działalności ś c i -śle związanej z pr o d u k c j ą (badania naukowe, postęp techniczny) o- raz w zakresie działalności socjaIno-kulturaInej (oświata, k u l t u -ra, ochrona zdrowia, sport Itp.);
- zakres zadań finansowanych przez p o szczególne fundacje z a l e -ży od rodzaju i p oziomu środków, Jakie fundator zaoferował;
- dochody fundacji m o g ą być wydatkowane wyłącznie na cele o - kreślone w statucie.
Z przedstawionej listy specyficznych cech fundacji wynika, że nie m o ż n a jednoznacznie uznać Jej za iródło fInansowanla. P r z e m a -wia za tym m. In. fakt, iż m a m y tu do czynienia z wieloma różnymi podmiotami, które pełnią rolę fundatora. M ogą to być zarówno jed-nostki gospodarki uspołecznionej, nie uspołecznionej, jak i
indy-4
widualni obywatele.
Ponadto każda z fundacji, obok sum z adeklarowanych przez f u n d a -tora, m o ż e gromadzić środki pochodzące z Innych iródeł, np. od ludności w drodze organ izowani a aukcji, kwest itp.
P o wstaje w ten sposób trudność jednoznacznego u s t alenia m i e j -sca p ochodzenia środków wszyst k i c h fundacji jako całości ł każdej fundacji rozpatrywan^j pojedynczo.
Fundacje służą realizacji o kreślonych zadań zarówno s p o ł e c z
-3
Por.« K. O g r o d z k i. Zagadnienie fundacyjne w Pań s t w i e Polskim, "Praca i Opieka Społeczna* 1935, z. 2, s. 191.
nych, jak I go sp odarczych. Zakres tych zadań wy ni ka z hi storycznego rozwoju fundacji.
Fun dac je rozwi nę ły się w Stan ac h Z j e d noczonych na p oczątku o- becnego stulecia. Szybki rozwój p r z emysłu spowodował po wstanie w i e l -kich kapitałów, kt óre nie zawsze były uzy skane drogą legalną. Część tych k a p itałów zacząto prz ez naczać na cele ogólnosp oł ec zn e, aby w ten sposób usp okoić op inią publiczną I poz yskać o dpowiednie w p ł y -wy. Można powiedzieć, że p o d s t a w o w y m m o t y w e m tworzeń i a>fundacji b y -ła wówczas chęć zdobycia popularności w społecze ńs tw ie (motyw p o -zaekonomiczny). Głównymi kieru nk am i w y k o r z y s tan i a środków były: o- świata, ochrona zdrowia, opieka społeczna, kultura.
W miar ę rozwoju gospodarki ameryk ań sk ie j zmieni aj ą się motywy, a wraz z nimi I zakres zadań realizowanych przez fundacje.
Kryzy sy go sp odarcze I związane z nimi trudności zbytu towarów pow od uj ą w y k o r z y s t a n i e fundacji jako jednego ze sp os obów reklamy pr odukowanych przez fundatora wyrobów. W tym p r z ypadku fundacje w d a l s z y m ciągu finansują cele ogólnos po łe cz ne . Obok tego coraz c z ę -ściej używa się fundacji do po pierania (promowania) myśli nau kowo- -technicznej I bada ń naukowych. Oa je to m o ż l l w o ś ć u n o w o c z eśniania p r o d ukowanych wyrobów, a w ko nsekwencji zw yc ię st wo w walc e k o n k u r e n -cyjnej i wzrost zysków. Z a t e m aktua ln ie do mi nują m o t y w y e k o n o m i -czne powst aw an ia fundacji, a Środki są w y k o r z y s t y w a n e nie tylko na finansowanie zadań społecznych, ale - jak już stwi erdzono I g o s -podarczych, takich jak badania nau kowe, postęp techniczny, Itp. Nie
są to oc zy wi śc ie jedyne zadania reali zo wa ne prz ez fundacje, ale d o -min u j ą one zarówno w Sta na ch Zjedn oc zo ny ch , jak i w europe j s k i c h k raj ac h kapitali st yc zn yc h.
Na leży jednak pamiętać, że fundacje - znajdu ją ce się w d y s p o z y -cji zarówno osób fizycznych, jak i Instytucji prywa tn yc h, s p ó ł -dz ielczych czy państw o w y c h - różnią się m i ę d z y sobą pod w z g l ę d e m źródeł I f„orm uzyski w a n i a dochodów, rod za ju i zakresu zadań oraz roli, jaką m a j ą do spełnienia. Dla t e g o m o ż n a roz patrywać je z r ó ż -nych punktów widzenia.
Z pun kt u wi dz en ia osoby fu ndatora ( k r y t e r i u m podmi ot ow e) f u n d a -cje m o ż n a pod zielić na»
- instytucjonalne, czyli takie, któ r y c h f u n d a t o r e m jest przedsię-biorstwo, spółka akcyjna, org an izacja społec zn a itp.;
- prywatne, któ r y c h fundatorem jest indywidu al ny obywatel ( o s o -b a fizyczna).
2 punktu widzenia przedmiotu finansowanej działalności rozróżnia sie fundacje:
-'na działalność gospodarczą ( fInansowanie postępu
naukowo-tech-. \
nicznego, badań naukowych Itp.);
- na usługi społeczne ( ť inansowanfe oświaty, ochrony zdrowia, kultury, sportu itp.).
Od strony zadań, jakie m a j a do spełnienia może m y wyróżnić fun-dacje:
upa mi ęt ni aj ąc e naj częściej prywatne, maj ą c e na celu z a c h o w a -nie pamięci o fundatorze;
*
- upo ws ze chniające - częściej wystę pu ją ce jako instytucjonalne, związane z finansowaniem celu społecznego dla rek la my własnej d z i a
-łalność i ;
- akt yw iz uj ąc e - zazwyczaj instytucjonalne, pr omujące działania w dziedzin ie post ęp u technicznego I ekonomicznego, da ją ce fundato-rowi dod at ko we korzyści ekonomiczne.
2 punktu widzenia czasu trwania fundacji, wyróżniamy fundacje: - jednorazowe, które są głównie świadczeniami prywatnymi o r ó ż -n y m zakresie;
permanentne, zarówno pry watne jak i Instytucjonalne, o z r ó ż n i -c o w a n y m -czasie trwania.
P rzyto cz on e rodzaje fundacji wskazują, że m o g ą one prz yb ie ra ć różną postać. 2ależy to m. In. od funkcji, jakie m a j ą do spełnienia.
Za pomocą fundacji m ogą być re al izowane funkcje p o z a e k o n o m i c z -ne I ekonomicz-ne.
Funk cj e p o zaekonomiczne wyn ikają z ok re ślonych p o z a e k o n o m i c z -nych m o t y w ó w sk ła ni ających fundatora do zaangaż ow an ia części
swoich środków p ieniężnych na określ on y ceł. Do m o t y w ó w tych n a l e ży zaliczyć, jak już wcześ ni ej wsp om ni an o, chęć zdo bycia p o p u l a r n o ś -ci, upami ęt ni en ie Itp. Obe c n i e funkcje p o zaekonomiczne są r e a l i z o -wane przede w s z y s t k i m przez fundacje prywatne.
Fun dacje Ins tytucjonalne w s półcześnie kierują sie główn ie m o t y -wami ekonomicznymi. N a l e ż ą do n ich m. In.: dążenie do un owocześnie- ni a pr odukowanych wyrobów, chęć zdobycia now yc h ryn ków zbytu, z w y -c ięstw o w wal-ce k o n k u r e n -c y j n e j , a w efek-cie zwięk sz en ie zysków. W y -wo łu je to ko ns ekwencje w postaci pod ejmowania fundacji, które r e a -lizują funkcje ekonomiczne.
W wielu krajach kapi t a l i s t y c z n y c h im. In. w RFN, USA) wpr ow
dzono przepisy prawne, które stwarzają dodatkowe zachęty typu e k o n o -m icznego do podejmo wa ni a fundacji.
Stanowią one, że ta część zysku, którą pr ze zn acza się na fund a-cje nie jest wli cz an a do podstawy o p o d a t k o w a n i a 4 .
W ś ród ekonom ic zn yc h funkcji fundacji m o ż n a m. in. wymlenići obronną przezn ac za ni e części zys kó w na fundacje w celu u c i e -czki przed n a d m i e r n y m opodatkowaniem;
- reklamową - finansowanie w drodze fundacji takich rod za jó w działalności, które poz wa la ją na po pu la ryzację własnej produkcji I zwiększenie pop yt u na nią;
- kreatywną - pr om ow an ie za pomocą fundacji myśli technicznej, dzięki której moż l i w y jest rozwój własnej działalności;
- zasilania - wspom ag an ie rozwoju usług społecznych.
Dzięki możliwości realizacji w y m ienionych funkcji fundacje st a-nowią dość po ws ze ch ne źródło finansowania usł ug społe cz ny ch w kra-jach kapita li st yc zn yc h. W latach si edemdziesiątych np. udział fun-dacji w finansowaniu Instytucji kultur y i sztuki w S tanach Z j e d n o -czonych wynosił prawie 35* . W kraja ch Euro p y Zachodn ie j fundacje nie odg ry wa ją tak istotnej roli. W większości k r a j ó w st an ow ią one jedynie IX w y datków na kulturę. Wyjątek stanowi Holandia, gdzie u- dział fundacji jest większ y i wynosi pon ad 6 X®.
W kr aja ch soc ja li stycznych do nie da wna fundacje nie odgryw ał y żadnej roli. W Po ls ce fundacje zlikwido wa no w 1952 r . 7 , uznając, że utraciły one znaczenie, ponieważ cele, k t ó r y m służy ły będą teraz realizowane przez państwo.
Na skutek sugestii zawartych w propoz y c j a c h reformy w sferze u- sług spo łecznych® w 1984 r. reaktyw ow an o w Po lsce fundacje®.
4 Por.: J. W. G a r d n e r, Privat e Initiative for the Pub li c Good, [w:j A merican s Volu nt ar y Spirit, The F u n d a t i o n Ce nt er New
Уогк 1983, s. 255 I in. ’
5 Por.: J. M. M o n t l a s , Public Support for the Pe r f o r m i n g Arts in W e s t e r n Europe and the U n i t e d States: H i s t o r y and Ana lysis P O N P O - Wor k i n g Paper - 45, s. 26.
6 Ibidem.
Dekret z 24. 04 .1 95 2 r. o zni es ieniu fundacji, "Dzien ni k Us taw* 1952, nr 25, poz. 172.
8 Por. S t . G o l i n o w s k a , K. T y m o w s k a , Kierunki reformy go sp oda rc ze j w sferze usł ug społecznych, [w:] Usługi s p o ł e -czne, red. A. Łukasze wi cz , PWE, W a r s z a w a 1984, s. 48.
Ust aw a o fundacjach formułuje zakres podmio to wy I przedmiot owy oraz wymogi formalne, jakie m u szą być spełnione w celu wp isania fun-dacji do rejestru.
F u n d a t o r e m (podmiotem) może być osoba fizyczna bądź prawna, m a j ą c a siedzibę w kr aju lub za granicą. Oznacza to, że nie m a o g r a -niczeń podmiot ow yc h 1 fundacje może założyć zarówno osoba p rywat-na, jak i prz ed si ębiorstwo państwowe, spółdzielcze bądi prywatne, krajo we lub zagraniczne. ,
Zakres przedmi ot ow y fundacji Jest określony jako realizacja ce-4 lów społecznie lub gos po darczo uzasadnionych, zgodnych z p o d s t a -wowymi Interesami PRL. W szczególności dotyczy ochr on y zdrowia, rozwoju nauki I gospodarki, oświaty i wychowania, kultur y i sztuki, opieki społecznej, ochrony środowiska i zabytków.
Z przeds ta wi on ej listy wynika, że fundator m oże dokonać wyboru działalności naj bardziej m u odpowiadającej, pod w a r u n k i e m z g o d n o -ści jego dz iałania z interesami nasz eg o kraju.
Prezentowane sformułowania pozwal aj ą stwierdzić, że ustawa dość szeroko, ale jednocześnie m a ł o prec yz yj ni e wyz na cz a zakres p r z e d -m i o t o w y I po dm io to wy fundacji w Polsce.
Pr z e d m i o t e m finansowanej prze z fundacje działalności m o g ą być, jak Już niejednok ro tn ie wsp om n i ano, zarówno zadani* gospodarcze, jak I społeczne. Jednak wymogi formalne ustawy wskazują, że zakres tych zadań zależy m. In. od ustale ń ze strony organó w administracji państwowej, któ re udz ie la ją zezwoleń. Wła d z e te, kie rując się wzglę-dami poľltyki go sp od ar cz ej i społecznej nasz eg o państwa, mogą za-wężać lub roz sz er za ć ten zakres. Biorąc to pod uwagę oraz u- wzg lędniając sp ecyfikę fundacji i funkcje jakie spełniają, nie możn a się spodziewać, że ich zakres pr ze dmiotowy będ zie s z czegól-nie szeroki. Należy oczekiwać, że b ędą one uzupeł n i a j ą c ą formą fi-nan so wania zadań sp ec jalnych i ni etypowych, takich jaki k s z t a ł c e -nie rzadkich umi ej ętności, podejmow an ie sp ecjalnych bad ań n a u k o -wych, pro wa dzenie działalności ekspe ry me nt al ne j, pr omowanie I p o -pie ranie działalności ar tystycznej Itp."*^
P o d m i o t e m fundacji, czyli fundatorem, w myśl ustawy może być 0 - soba fizyczna i każ da jednostka gospodarująca, n iezależnie od formy własności Jaką reprezentuje.
10 Por.i G o l i n o w s k a , T y m o w s k a , Kierunki re -formy go spodarczej...
Jeśli chodzi o fundacje prywatne, zakładane przez indywidualnych obywateli, to ich zakres formalnie nie m oże być o graniczony i z a
-leżeć będzie m. In. od stopnia żamożnoŚcl społec ze ńs tw a oraz od różnych czynn ik ów pozaekono mic zn yc h wp ły wających na dec yz je fund a-tora (np. poczu ci e więzi społecznej, zdobycie po pu la rności, z a p e w -nienie parnięcI pr zys zł yc h pokoleń itp.). Fu nd acje pr yw at ne z a z w y -czaj ma ją charakter upamię tn ia ją cy I re alizują głównie funkcją zasllania.
Niec o Inaczej wygląd a sprawa z fundacjami, które okreś lo no m i a -n e m instytucjonalnych. Fundatorami m ogą tu być przede ws z y s t k i m
jednostki gospodarki nie us po łe cz ni on ej , oraz Jednostki g o s p o -darki uspołecznionej. Zaa ng ażowanie środków pie ni ężnych tych p o d -m i o t ó w w fundacje będzie przede w s z y s t k i m zależeć od ustalenia od-pow ie dn ic h prz episów prawnych, które stworzą mot y w a c j e do p o d e j -mow a n i a działań w tym zakresie. Wz o r u j ą c stą na doś wi ad czeniach kraj ó w kapitalistycznych m o żna skonstruować odpowiedni sy st em p o -datkowy, który zachęciłby p r zedsiębiorców do pr zeznaczania części zysków na fundacje.
Mimo, iż m o t y w y eko no mi cz ne dom in uj ą przy podejmowaniu* decyzji 0 fundacjach, to każdy z fundatorów chce przez nią zreal iz ow ać In-ne funkcje. W przyp ad ku gospodarki nie uspołec zn io ne j moż n a o c z e k i -wać chęci realizacji przede w s z y s t k i m funkcji obronnej I rek l a m o -wej. Natomiast gospod ar ka usp oł eczniona mog ł a b y przez fundacje r e a -lizować funkcję kr eatywną (pro mo wa ni e m y ś I I technicznej I postęp u ekon omicznego) oraz reklamową. Moż l i w o ś ć realizacji tych I Innych funkcji fundacji będzie uza le żn io na od odp ow iednio skon st ru ow an eg o systemu finansowego.
Od mom e n t u ogłosz en ia ustawy o firtdacjach w Polsce zar ej es tr ow an o 22 fundacje, w tym 7 w dzied zi ni e kultury i sztifci. Są to głównie fundacje prywatne. Należy do nich m. In. w dz ie dz in ie kult ur y F undacja Zofii
1 Ka rola Wende. Jest ona prz ez na cz an a na nag ro dy literackie. D o -chodami jej są odsetki od kapitału, który wynosi 11 tys. franków szwajcarskich. Fun da cj a Im. Ta de us za K u lisiewicza m a na celu p r o -mowanie studentów i m ł o d y c h twórców w zakresie rysunku l g r a f i -ki. Docho dy poc hodzą z m a j ą t k u fundatora I z wpł y w ó w jogo praw a u -torskich. C e l e m Fundacji Im. Janusza G r a b Iańsklego Jest o r g a n i z o -wanie kon kursów na ilustracje książek dla dzieci i młodzi eż y. N a -grody pochodzą z odsetek od kapitału, który wynosi 3300 dolarów.
Jedną z naj starszych fundacji Istniejących w Polsce od 1934 r. jest Fun dacja Jakuba Po to ck ie go
w
ochronie zdrowia, pr ze zn ac zo na głównie na zakup urządzerf i aparatury oraz lekarstw dla pol sk ic h szpitali, a takie na udział w mi ę d zynarodowych konfe r e n c j a c h i s y m -pozjach polskich lekarzy.Naj bardziej znaną fundacją w ochronie zdrowia jest Funda cj a 0- piek! Me d y c z n e j (Wed i ca i Care pundation), prz ez na cz an a zgodnie z n a -zwą na pomoc w wy po sażeniu pol skich placówek ochron y zdrowia.
Pow st ał y także dwie fundacje zadek iąrowane przez instytucje. 0- bie wyst ęp uj ą w kulturze. Jedną Jest Fu nd ac ja Sztuki Dziecka, jej fundator em jest Sp ół dz ie ln ia Prac y Dzi ennikarzy "Varsovia". Fundu sz wynosi 1 , 2 min zł i pochodzi z dyw idend spółdzielni, a jego u z u -pełnienie jft-st dokonywane w drodze organi zowani a zbiórek i akcji. Dru gą fundacją jest Fun da cj a Och ro ny Zabytków, której fundat or em jest PAX. Źródłem są zyski z działalności gospodarczej (produkcja irodków do ochrony drewna, wyroby chemii go spodarczej Itp. przy Zakład ac h W yro b u D r e w n a ).
Krótki okres działania ustawy o fundacjach nie daje możliwości oceny tego zjawiska. Charakterystyczne jest przede w s z y s t k i m to, że powstające fundacje są w większości pry wa tn e i m a j ą charakter upamiętniający. Fu nd acje Instytucjonalne odgr yw ają w tej chwlti r o
-lę znikomą. Moż n a oczekiwać, że ich wzrost nastąpi wówczas, gdy z o -staną sko ns truowane okreił om * akty prawne, które «tworzą m o t ywacje eko nomiczne do po dejmowania fundacji przez p r z e d s i ę b 1 o r stwa zarówno prywatne, jak i parfstwowe,
Kr ys tyna Kiel Iirtska
FUNDATl O N AS A SOURCE OF FI N A N C I N G SOCIAL SERVICES
Social services m a y be financed from m any sources. Financial r e -sources from the budget are a dominant source of their financing. They are sup pl em en te d by resources pr ov id ed by enterprises, so -cial organ i za 1 1ons and the individuals, in 1984, a new source o' financing ap pe ared in Pola n d - a foundation.
The article discusses specific charac te ri st ic s of foundations, their kind* and functions which they are to fulfill. On the basis of these deliberations, the authoress has m a d e an attempt to deter-mi ne whi ch entities and in what conditions will be interested In establis hi ng foundations and what m a y be the scope of their a c t i -vity. On this basis, there has been defined the role, which ma y be played by foundations in financing social services.
