Wartość dowodowa opinii biegłego w procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa

Grzegorz Leszczyński

Wartość dowodowa opinii biegłego w

procesie o stwierdzenie nieważności

małżeństwa

Ius Matrimoniale 9 (15), 137-150

I u s M a t r i m o n i a l e 9

(

K s. G r z e g o r z L e sz c z y ń s k i

Wartość dowodowa opinii biegłego w procesie

o stwierdzenie nieważności małżeństwa

K anon 1680 K odeksu praw a kanonicznego z 1983 roku stwierdza, iż w sprawach dotyczących im potencji lub braku zgody spowodowanej chorobą umysłową, sędzia powinien skorzystać z pomocy jednego lub kilku biegłych. M oże tego nie nie uczynić jeśli z okoliczności sprawy wyraźnie wynika, że opinia biegłego byłaby bezużyteczna. W pozosta­ łych sprawach należy zachować przepis kan. 1574, który z kolei stwier­ dza, że „z pom ocy biegłych należy skorzystać, ilekroć na podstawie n a­ kazu praw a lub sędziego jest konieczne ich przesłuchanie i opinia, oparte na doświadczeniu lub wiedzy, dla potw ierdzenia jakiegoś faktu lub poznania prawdziwej natury jakiejś rzeczy”.

Należy zatem przyjąć, że opinia biegłego jest niezbędna w sprawach małżeńskich, prowadzonych z tytułu niemocy płciowej lub choroby psychicznej strony, jednak m oże się ona okazać użyteczna również w innych rodzajach spraw dotyczących struktury wewnętrznej człowie­ ka. M am y tu na uwadze przede wszystkim różnego rodzaju zaburzenia sfery osobowościowej człowieka, które czynią osobę niezdolną do p o d ­ jęcia istotnych obowiązków małżeńskich. Należy do nich zaliczyć cho­ ciażby nerwice, psychozy, anom alie psycho-seksualne czy też dość czę­ sto pojaw iającą się w orzecznictwie trybunałów kościelnych niedojrza­ łość psycho-em ocjonalną1.

W niniejszym artykule pragniem y zastanowić się nad wartością do­ wodową opinii biegłego w procesie o stwierdzenie nieważności m ał­ żeństwa. In teresującą wydaje się być odpow iedź na pytanie: na ile opi­ nia biegłego jest zobow iązująca dla sędziego wydającego wyrok, jeśli w ogóle jest, i czy sędzia m oże nie wziąć pod uwagę opinii biegłego je ­

' Z ob. G. L e s z c z y ń s k i , L a prova p e n ia le com e uno dei fo n d a m en ta li m ezzi di prova

śli, dla przykładu, zdaje się byż ona w sprzeczności z wnioskiem wypły­ wającym z innych środków dowodowych sprawy?

1. Osoba biegłego

Z godnie z kan. 1575 KPK, do sędziego należy nom inacja biegłego. W procesie sądowym możem y m ieć do czynienia z różnymi katego ria­ mi biegłych. M ogą występować ci, którzy są powoływani przez sędzie­ go, po wysłuchaniu stron lub ci, którzy są powoływani przez sędziego na w niosek stron. Sędzia m a prawo też dopuścić relacje zrobione przed rozpoczęciem procesu przez innych biegłych2.

Co do ilości biegłych Kodeks Prawa Kanonicznego, w kan. 1680 stwierdza, iż sędzia pow inien skorzystać z pom ocy jednego lub kilku biegłych, co w praktyce oznacza, że decyzja co do ilości powoływanych w procesie biegłych zależny od sędziego.

W pewnych okolicznościach opinia biegłego może zdawać się bezu­ żyteczna. Taka sytuacja m oże zaistnieć wtedy, gdy sędzia na podstawie zgrom adzonego m ateriału dowodowego wyrobił już w sobie tzw. pew­ ność m oralną co do nieważności lub ważności danego małżeństwa. W arto jed n ak zauważyć, iż naw et w sytuacji oczywistości faktów opinia biegłego m oże okazać się użyteczna, gdyż dzięki kom petencji biegłego m oże ukazać fakty w zupełnie innej barwie, niezauważalnej wcześniej dla sędziego. D latego rezygnacja z opinii biegłego naw et w sytuacji oczywistej zdaniem sędziego, nie wydaje się być wskazana. W arto jed ­ nak zauważyć, iż b rak opinii biegłego, nawet w sprawach prowadzonych z tytułu niemocy płciowej czy choroby psychicznej, nie powoduje nie­ ważności wyroku, gdyż system prawny takiej sankcji nie przewiduje3.

2 M. J. A rro b a C o n d e d o k o n u je następujących podziaiów w kategorii biegłych: biegły są­ dowy (powoływany przez Sędziego za zgodą stro n lub na ich prośbę, lub k tórego op in ia jest dopuszczana przez Sędziego, zgodnie z kan. 1575 KPK) i pozasądow y (pow oływ any przez strony, bez interw encji Sędziego); konieczny (wówczas, gdy n o rm a o kreśla konieczność in ter­ w encji biegłego) i dobrow olny (jest w olą stro n pow ołanie biegłego); publiczny (jeśli otrzym u­ je p ro śb ę do sp o rząd zen ia o sporządzenie opinii) i prywatny (jeśli czyni to bez żadnej fo rm al­ nej prośby) (por. M. J. A r r o b a C o n d e , D ińtto processuale canonico, R o m a 1993, s. 389).

3 W arto zauważyć, iż b ra k opinii biegłego nie tylko nie pow oduje na mocy p raw a niew aż­ ności w yroku, ale nie stanow i też podstaw y, dla której możliwe byłoby w niesienie skargi o n iew ażność wyroku. W ydaje się, że ta d ru g a hip o teza byłaby możliwa jed y n ie w tedy, gdyby b ra k opinii biegłego spow odow ał b rak w ystarczających dow odów dla p o d trzy m an ia uzasad ­ n ienia p rzedstaw ionego przez S ędziego w w yroku (por. I. Z u a n a z z i, II ra p p o rto tra

giu-K odeks nie wskazuje na żadne k o n k retn e cechy czy właściwości, jakie powinny charakteryzow ać osobę biegłego. Jest jed n ak rzeczą oczywistą, iż właściwością najważniejszą, którą winien brać pod uwa­ gę sędzia w dobo rze biegłego, jest jego przygotow anie techniczno- -naukow e4. Biegły bowiem m a wydać opinię w kwestii bardzo precy­ zyjnej dotyczącej sfery posiadanej przez niego wiedzy, co do której z racji oczywistych sędzia nie je st kom petentny. N iem niej istotna jest uczciwość biegłego i jego bezstronność5. N iektórzy autorzy wskazują p o n ad to na konieczność znajom ości ze strony biegłego term inologii kanonicznej, tak aby wydana przez niego opinia była użyteczna dla procesu kanonicznego6. Są jed n ak i tacy, którzy tw ierdzą, iż takow a znajom ość przeszkadza w wydaniu obiektywnej opinii. W ażne jest natom iast, aby biegły wydając swoja opinię uw zględniał zasady an ­ tropologii chrześcijańskiej oraz nauczanie Kościoła w m aterii m ał­ żeństwa.

W spom inając o konieczności uwzględnienia przez biegłego chrze­ ścijańskiej wizji m ałżeństw a i człowieka wypada zwrócić uwagę już na wstępie naszych rozważań na niebezpieczeństwo, na jakie narażony jest biegły prezentujący odm ienną od chrześcijańskiej wizję człowieka i m ałżeństw a. W iedza bowiem, do której odwołuje się, nie zawsze p o ­ siada znam iona spójności z chrześcijańską wizją osoby, a przede wszystkim m ałżeństwa. Nie zawsze bowiem deklaracje o charakterze naukowym p otrafią pogodzić laicki sposób widzenia człowieka z tym, który charakterystyczny jest dla K ościoła7. Problem bowiem pojawia się wtedy, gdy biegły opierając swoją relacje na czysto naukowej i laic­ kiej wiedzy niezdolny jest do głębszego spojrzenia na m ałżeństwo, ja ­ ko instytucję nie tylko o charakterze ludzkim, ale przede wszystkim nadprzyrodzonym . O pinia biegłego pozbawiona takiej perspektywy może być niezwykle fachowa pod względem naukowym, niemniej je d ­ dice e p e rito seco n d o la g iu risp ru d en za della R o ta R o m an a , w: G h e r r o -Z u a n a z z i,Pe-

lizie e periti nel processo m atrim oniale canonico, T orino 1993, s. 181).

4 Por. G. V e r s a 1 d i, L ’oggettività delleprove in cam p o p sich ico , B rescia 1981, s. 193. 5 Ja k pisze, d la przykładu, B. G ianesin: „Periti devono essere so p ra ttu tto probi, cioé ecce- lenti p e r o n està, scienza, esp erien z a e sana d o ttrin a , senza p reco n cetti, anche incosci, nel ri- g u ard o dei fatto d a esam inare: devono riferire dati certi di scienza e non sem plici opinioni, ipotesi e te o rie n o n so ste n u te da positivi validi a rg o m en ti” (B. G i a n e s i n, Perizia e capaci­

té consensuale nel m atrim onio canonico, Padova 1989, s. 102).

6 Por. I. Z u a n a z z i,11 raporto..., dz. cyt., s. 174.

7 Por. M. Z. S t e p u 1 a k, Osobowy wymiar m ałżeństwa kanonicznego ja k o p u n k t odniesie­

nak nieużyteczna dla sędziego, gdyż nie uwzględniająca chrześcijań­ skiej wizji m ałżeństw a8.

2. Forma opinii sporządzanej przez biegłego

Spoglądając na opinię biegłego z punktu w idzenia form alnego nale­ ży zaznaczyć, iż jej stru k tu ra w inna przedstaw iać się w sposób n astępu ­ jący: imię i nazwisko i tytuł naukowy biegłego, nazwisko sędziego, określenie przedm iotu opinii, data i przysięga; ukazanie faktów i wskazanie m etody; dyskusja zawierająca motywację; wnioski dotyczą­ ce konkretnego przypadku9.

O pinia biegłego, k tó ra zawsze winna być wyrażona na piśmie, musi zawierać motywację przedstaw ionych wniosków. Wymaga tego zresztą Prawodawca, który w kan. 1578 § 2 KPK stwierdza, iż biegli „powinni jasno wskazać, na podstaw ie jakich dokum entów lub innych odpo ­ wiednich sposobów upewnili się o tożsamości osób, rzeczy lub miejsc, jak ą m etodą i w jaki sposób postępow ali w wykonywaniu zleconego im zadania i na jakich argum entach opierają przede wszystkim swoje wnioski”.

Kodeks praw a kanonicznego nie określa w sposób precyzyjny śro d­ ków, jakim i powinien posługiwać się biegły. Jurysprudencja natom iast, jako ten najważniejszy uznaje bezpośrednie badanie sam ego podm io­ tu. W skazuje przy tym jednocześnie, iż biegły winien zawsze odnieść się do wszystkich innych elem entów sprawy, takich jak zeznania świad­ ków czy dokum enty, na których opiera swoją o pinię10.

A naliza słownictwa, jakim posługuje się biegły w form ułow aniu swojej opinii, pozw ala zauważyć, że jest ono zasadniczo różne od tego, jakim posłujem y się w mowie potocznej. W związku z tym, biegły musi być świadomy, że form ułow ane myśli winny być zrozum iale nie tylko dla niego sam ego, ale przede wszystkim dla sędziego, który nieko­ niecznie musi znać dogłębnie słownictwo czysto techniczne ch arakte­ rystyczne dla danej dziedziny wiedzy. Co więcej, nie tylko sędzia powi­ nien zrozum ieć dokładnie opinię biegłego, ale w inna być ona czytelna

8 Por. J a n P a w e i II, A llo cu zio n e al Tribunale della R ota R o m a n a del 5 febbraio 1987, „A cta A p o sto lica e S ed is”, 79 (1987), ss. 1453-1459.

9 Por. B. G i a n e s i n, Petizia..., dz. cyt., ss. 114-115. 10 Tam że, ss. 110-111.

i zrozum iała również dla stron w procesie. Zatem , jest rzeczą istotną, aby biegły używając term inologii czysto naukowej zaopatrzył swoją opinię w konieczne objaśnienia term inów, tak aby była ona zrozum iała również dla osób pozbawionych przygotowania naukowego w danej dziedzinie11.

W arto w tym miejscu zauważyć, że biegły wyrażając swoją opinię w odniesieniu do zdolności osoby do ważnego zawarcia m ałżeństwa powinien również poznać w sposób wystarczający term inologię kano­ niczną. W przeciwnym bowiem razie istnieje niebezpieczeństwo p o ­ m ieszania znaczenia term inów używanych przez sędziego i biegłego. Problem w głównej m ierze polega na tym, że term inologia stosowana przez praw o kanoniczne nie zawsze pokrywa się z tą, która jest charak­ terystyczna dla takich dziedzin nauki, jak psychiatria czy psychologia12.

3. Przedmiot opinii biegłego

Przedm iot opinii, o której sporządzenie prosi sędzia biegłego, wi­ nien być przede wszystkim w zakresie kom petencji biegłego. Pytania postaw ione przez sędziego biegłem u nie mogą żądać od niego wydania osądu praw nego co do zdolności podm iotu, jak w przypadku kan. 1095, p. 3 KPK, winny natom iast dotyczyć struktury psycho-fizycznej człowieka, ze szczególnym uwzględnieniem jego sfery intelektualnej i wolitywnej.

W spraw ach prowadzonych z tytułów zawartych w kan. 1095, p. 1-3 KPK, jest rzeczą niezwykle istotną, aby biegły w sporządzonej opinii odpow iedział na trzy fundam entalne pytania13. Po pierwsze: czy dana osoba w m om encie zaw ierania m ałżeństw a była dotknięta zaburze­ niem czy też chorobą, o której mowa w danym przypadku. Po drugie: jaka jest natu ra, pochodzenie i ciężkość choroby czy też zaburzenia,

11 Por. J. M. S c r r a n o R u i z, L a perizia nelle cause canoniche di nullità m atrim oniale, w: G h e r r o -Z u a n a z z i, Perizie..., dz. cyt., s. 86.

12 Por. A. S t a n k i w i c z, La valutazione della perizia nelle cause m atrim oniali p er incapa-

cità psichica, „M o n ito r E cclesiasticus” 117 (1993), ss. 265-268.

13 Ja k czytam y w jed n ej z sentencji co ram D avino: „P erito ru m vero est Iudicem edocere: a) d e existentia psychicae p e rtu rb a tio n is, a p u d p a rte m q u ae incapax p red icatu r, te m p o re m atrim onii; b) d e n a tu ra , origine, grav itate istiusm odi p ertu rb atio n is; c) de influxu p e rtu rb a ­ tionis in pro cessu d e lib eratio n is ad m a trim o n iu m ” (coram D a v i n o ,2 8 kwietnia 1977, „Sa­ crae R o m a n a e R o ta e D ecisiones seu S e n te n tia e ” (dalej S R R D ), 69 (1977), s. 234).

0 którym mowa. Po trzecie: jaki jest ew entualny wpływ choroby lub za­ burzenia na zdolności poznawczo-wolitywne danej osoby w kontekście wyrażania przez nią konsensu małżeńskiego.

Odpow iedź na pierwsze pytanie nie zawsze jest prosta. W większo­ ści przypadków, bowiem, biegły musi opierać swoją analizę struktury wewnętrznej osoby na faktach i słowach wypowiadanych na zewnątrz, stanowiących charakterystykę myślenia i zachowań danej osoby. Nie zawsze biegły m a możliwość kontaktu z daną osobą, a jeśli naw et nie zawsze jest o na na tyle dyspozycyjna, aby swoim zaangażowaniem u ła­ twić biegłem u ujaw nienie jej rzeczywistego stanu w m om encie zawie­ rania m ałżeństw a. Jest rzeczą ważną, aby biegły w swojej opinii nie ograniczył się jedynie do podania symptomów choroby czy zaburzenia osobowości, albo do p odania jedynie ich fachowej nazwy, ale przedsta­ wił sędziem u pogłębioną analizę tejże choroby czy zaburzenia o cha­ rakterze psychicznym14.

Odpowiedź na drugie pytanie winna uwzględniać odniesienia czaso­ we, tzn. dotyczyć przede wszystkim okresu, w którym podm iot zawierał związek małżeński. D la sędziego bowiem nie jest tak istotny obecny stan psychiczny podm iotu, ile przede wszystkim stan, w jakim podm iot wyrażał zgodę m ałżeńską. Biegły winien zatem charakteryzując naturę 1 stopień choroby czy zaburzenia wyrazić jasną i precyzyjną opinię co do wpływu, jaki mogły one mieć na sferę intelektualną i wolitywną p od ­ m iotu w m om encie zawierania przez niego małżeństwa. Ścisłe określe­ nie historyczne jest bardzo istotne, gdyż osoba dla przykładu niedojrza­ ła em ocjonalnie w m om encie zawierania przez nią małżeństwa, w chwi­ li występowania w trybunale, po wielu latach od zawarcia małżeństwa, m oże być osobą zupełnie norm alną i dojrzałą. Większość chorób czy zaburzeń charakteryzuje się dynamiką rozwoju, w związku z tym b a r­ dzo ważne jest określenie stopnia zaburzenia czy niedojrzałości em o­ cjonalnej danej osoby w m om encie zawierania przez nią m ałżeństw a15.

14 Ja k stw ierdza J. M. S e rra n o Ruiz: „Ci so n o i casi in cui u n a diagnosi si lascia tro p p o so­ la, com e se un n o m e b astasse ad identificare u n a m a la ttia о un d isordine di p e rso n alità, per- fino nella loro gravita о n ell’esa tto inizio d ella loro p re se n z a in un soggetto. Mi se m b ra ehe qu esto ra p p re se n ti un v en ire m eno degli esp e rti alla saggia n o rm a m edica d e ü ’accu rata at- ten zio n e al caso singolo; ed u n a c erta ricad u ta in u n a specie di assolutism o ehe se è censura- bile nei giudizi, a m agior rag io n e sem bra e stra n e o ai profesionisti ehe si m uovono sul piano em p iric o ” (J. M. S e r r a η о R u i z, Perizia..., dz. cyt., ss. 83-84).

15 Рог. P. A. В ο η n e t, IIgiudice e la perizia, w: L ’im m aturità psico-affettiva nella giiiiispru-

F undam entalnym zadaniem biegłego jest odpowiedź na trzecie py­ tanie dotyczące wpływu choroby czy zaburzenia na zdolności poznaw- czo-wolitywne podm iotu. Idzie o określenie zależności istniejącej po ­ między chorobą czy zaburzeniem sfery em ocjonalnej podm iotu, a wy­ rażaną przez niego zgodą m ałżeńską w kontekście podejmowanych obowiązków małżeńskich. Biegły winien w swojej opinii udzielić je d ­ noznacznej odpowiedzi, czy istniejące w podm iocie, dla przykładu, za­ burzenie sfery em ocjonalnej, m ogło mieć ograniczający czy wręcz d e­ strukcyjny wpływ na zdolności poznawcze, krytyczne, wolitywne p od ­ m iotu czy też nie.

W przypadku zaburzeń osobowości biegły, analizując konkretny przypadek nie m oże ograniczyć się jedynie do analizy struktury psy­ chicznej jednego ze współm ałżonków. M oże się bowiem zdarzyć, że dana osoba będzie niezdolną do stw orzenia wspólnoty życia nie w sen­ sie absolutnym , a jedynie względnym, to znaczy z tą konkretną osobą. W związku z tym analiza struktury psychicznej tylko jednego z m ałżon­ ków mogłaby okazać się błęd na i nie dać prawdziwego obrazu istnieją­ cego zaburzenia.

4. Rozróżnienie pomiędzy m unus iudicandi i munus consulendi

R ozróżnienie pom iędzy „m unus iudicandi” i „munus consulendi”, czyli pom iędzy rolą, jaką odgrywa w procesie kanonicznym odpow ied­ nio sędzia i biegły, jest rozróżnieniem niezwykle istotnym dla jasnego sprecyzowania zachodzącej pom iędzy nimi współpracy. Jakkolwiek bowiem, analizując strukturę logiczną sentencji wydawanej przez sę­ dziego i opinii biegłego, m ogłoby wydawać się, że są one podobne, gdyż obie ukierunkow ane na wydanie osądu, to jed nak m imo takiej zbieżności istnieje pom iędzy nimi dość istotna różnica. Dotyczy ona zarówno przedm iotu, jak i celu, a przede wszystkim koniecznej do za­ stosowania m etodologii.

Z adanie sędziego polega przede wszystkim na dokonaniu osądu co do ważności zawartego m ałżeństwa. Biegły natom iast zobowiązany jest jedynie do wydania opinii dotyczącej struktury psycho-fizycznej podm iotu w m om encie zaw ierania przez niego małżeństwa. Z akres osądu dokonywanego przez sędziego jest zatem o wiele szerszy od te­ go, którego dokonuje biegły. Biegły wskazuje na istniejącą chorobę lub zaburzenie, wypowiada swoją opinię co do ich natężenia, n ato ­

miast nie zabiera giosu w sprawie oceny ważności lub nieważności za­ w artego przez podm iot m ałżeństwa. Sędzia natom iast, biorąc pod uwagę całą złożoność m ałżeństwa, w oparciu o opinię biegłego, rozwa­ ża czy podm iot dotknięty taką a nie inną chorobą lub zaburzeniem był w stanie ważnie zawrzeć m ałżeństw o16.

Należy pam iętać, że sędzia w wydawanym przez siebie wyroku nie musi przytoczyć w sposób wierny wniosków zawartych przez biegłego w wydanej przez niego opinii. W inien je natom iast zinterpretow ać. In ­ terpretacja ta jest jednym z ważniejszych m om entów procesu, gdyż właśnie wtedy pow staje u sędziego owa pew ność m oralna, niezbędna do sprawiedliwego wydania wyroku.

5. Wartość dowodowa poszczególnych form opinii biegłego

Nie ulega wątpliwości, że największą wartość dowodową w procesie spośród różnych opinii wystawianych przez biegłych posiada opinia bie­ głego wyznaczonego przez sędziego, czy to „ex officio” czy też „ad in­

stantiam partis”. Jak m ożna bowiem zauważyć u różnych autorów 17 opi­

nia biegłego sądowego pozostaje środkiem dowodowym najbardziej obiektywnym, a przez to posiadającym najwyższą wartość w odniesieniu do kształtowania w sum ieniu sędziego tzw. pewności m oralnej. Wynika to, jak się z wydaje, przede wszystkim z faktu braku jakiegokolwiek po ­ wiązania biegłego ze stroną w procesie, który z jednej strony może wska­ zywać na większy obiektywizm oceny sytuacji i faktów, choć z drugiej strony, o czym już pisaliśmy, może nie zapewnić dogłębnej i opartej na wielu latach znajomości oceny na przykład biegłego prywatnego18.

O pin ia biegłego w jurysprudencji czasam i porów nyw ana jest do zeznań składanych przez świadków. Mówi się naw et o paralelizm ie

16 W jed n ej z sentencji co ram M attioli czytamy: „... ad p erito s sp e c ta t ex factis iisdem , non distincte consideratis, sed u n a sim ul sum ptis,... diagnosim p ro fe rre , item m orbi origi­ nem , insuper eiu sd em m orbi consectaria.... ad lu d icem p e rtin e t d efin ire u tru m co n co rd ia in­ te r p erito ru m se n te n tia s adsit: u tru m ipsi ad artis suae p ra e c e p ta pro cesserin t: u tru m ra tio ­ nes de sua se n te n tia c o h a e re n te r d ed erin t: u tru m e o ru m conclusio logice ex praem issis p ro ­ cedat: et, in casu d iscordiae in te r p erito s, Iudicis est illam ex variis se n ten tiis am plecti, q u ae m agis cum ratiocinii legibus c o n g ru it” (coram M a t t i o l i , 20 grudnia 1965, „ S R R D ” 57 (1965), ss. 960-961).

17 Рог. Р. А. В о n n e t, Il giiidice..., dz. cyt., s. 62; E. G r a z i a n i, G iurisprudenza della

S. R om ana R ota in tem a di valutazione delle prove, „D iritto E cclesiastico ” 52 (1941), s. 156.

występującym pom iędzy tymi dwom a środkam i dowodowymi, o k re ­ ślając biegłego jako “testis tecnicus”19 lub “testis qualificatus”20. Wy­ daje się, że porów nanie takie jest możliwe ze względu na wyjątkową trudność określenia specyfiki każdego ze wskazanych środków dow o­ dowych, zwłaszcza jeśli mam y do czynienia z figurą biegłego p ozasą­ dow ego21.

Biegły pozasądowy, a więc wykonujący swoje zadanie bez upow aż­ nienia sędziego, powoływany jest przez strony. D okonuje on, w o p ar­ ciu o zdobytą wiedzę i doświadczenie, fachowej ekspertyzy podm iotu i faktów, by następnie umożliwić jej załączenie do akt sprawy. W ten sam sposób są traktow ani również lekarze, którzy na przykład, w o kre­ sie poprzedzającym wniesienie sprawy do trybunału, otaczali opieką lekarską jed n ą ze stron, a których diagnoza czy też opinia staje się do­ w odem w procesie. Ich opinia otrzym uje w procesie wartość zwykłego zeznania świadka. Jest rzeczą oczywistą, że należy później do sędziego dokonanie oceny wiarygodności i wartości przedstawionej przez nich ekspertyzy i opinii22.

Z pew nością nie byłoby właściwe nadanie opiniom wystawianym przez biegłych pozasądowych takiej samy mocy dowodowej, jak ą p o ­ siadają opinie biegłych sądowych lub jaką nadaje się zeznaniom złożo­ nym w trybunale przez świadka kwalifikowanego. Z drugiej jed nak strony należy zauważyć, że sędzia i tym ekspertyzom m oże nadać okre­ śloną w artość dowodową. Biorąc bowiem pod uwagę ścisłą relację, ja ­ ka m ogła zaistnieć pom iędzy biegłym pozasądowym i stroną w p roce­ sie, zwłaszcza w okresie poprzedzającym wniesienie skargi powodowej do trybunału, jego opinia m oże stać się dla sędziego wyjątkowo w arto­ ściowa, czasem naw et bardziej od tej wyrażonej przez biegłego sądo­ wego, zwłaszcza gdy ten ostatni nie m iał na przykład możliwości skon­ taktow ania się z pozw aną czy pozwanym23.

19 Por. co ram F i o r e, 6lipca 1961, „ S R R D ”, 53 (1961), s. 352. 20 Por. E. G r a z i a n i, G iurisprudenza..., dz. cyt., ss. 158-160.

21 J a k czytam y w jed n ej z sentencji co ram W ynen: „M edici igitur, qui infirm um a n te a cu­ rav eru n t, su n t solum teste s excutiendi de sta tu m en tis infirm i, quem pro p riis oculis viderunt; isti g e n e ra lite r non su n t apti, u t veros p e rito s agant, quia scilicet tim en d u m est, ne, u tp o te vocati ab infirm i fam iliaribus, in d an d o suo v oto non sint o m nino liberi a p artiu m stu d io ” (co ra m W y n e n, 1marca 1930, „ S R R D ” 22 (1930), ss. 135-136.

22 Por. I. Z u a n a z z i, II raporto..., dz. cyt., ss. 156-157.

23 Por. J. M. S e r r a n o, L a pericia psicologica realizada solam ente sobre los autos de la

causa: legitimacón, realizacióny valoraciôn canonica, w: Curso de derecho m atrim onial y pro- cesal canonico para profesionales dei fo ro , X, S alam anca 1992, ss. 525-528.

N iezależnie od podobieństw , jakie m ogą charakteryzow ać figury biegłego pozasądow ego i świadka w procesie należy zauważyć różnice, jakie niewątpliwie wyodrębniają jed n ą od drugiej. Świadkowie b o ­ wiem, składając w procesie zeznanie, opierają je przede wszystkim na tym, co mogli zauważyć lub usłyszeć przy pom ocy własnych zmysłów. Biegli natom iast, przedstaw iając swoją opinię opierają ją na wiedzy naukowej i doświadczeniu, jakie posiadają w danej dziedzinie24.

W odróżnieniu od biegłego pozasądow ego, biegły prywatny, będący nową figurą w obecnie obowiązującym K odeksie praw a kanonicznego, charakteryzuje się jeszcze ściślejszym kontaktem ze stroną w procesie. Jego funkcja bowiem nie ogranicza się jedynie do wydania profesjo­ nalnej opinii o stronie w procesie, ale umożliwia m u wydanie opinii odnoszącej się do całokształtu zgrom adzonych w procesie elem entów dowodowych. W ten sposób biegły prywatny angażuje się w całościową dyskusję nad zdolnością podm iotu do ważnego wyrażenia zgody m ał­ żeńskiej. Jego opinia, z pewnością, jeśli tylko zostanie uznana przez sędziego za wartościową, m oże stanowić ważny środek dowodowy w procesie o stw ierdzenie nieważności m ałżeństw a25.

Specyfika funkcji, jak ą odgrywają w procesie biegli sądowi, określa­ ni przez niektórych jako „testes”, przez innych zaś jako „auxiliares” czy też „consiliares iudiciales”26, wyróżnia ich od we właściwym tego słowa znaczeniu świadków, jak i sam ego sędziego. Jakkolw iek bowiem p o ­ wołani są do tego, by wydać opinię o podm iocie, nie mniej jed n ak de­ cyzja co do wiarygodności i wartości złożonej przez nich opinii należy do sam ego sędziego. P onadto, opinia biegłego sądowego nie jest zwy­ kłym zeznaniem świadka, gdyż opiera się na fachowej wiedzy i do­ świadczeniu naukowym.

24 C harakteryzując różnice zachodzące pom iędzy opinią biegłego i zeznaniem św iadka I. Zu- anazzi zauważa: „Tuttavia i du e istituti sono sono da considerare differenti sotto il profilo sia del contenuto, sia délia funzione. L a d o ttrin a ha indicato alcuni criteri di distinzione, variam ente ri- levanti. R iguardo all’oggetto, si précisa ehe il teste riferisce su a w en im en ti di cui ha avuto espe- rienza sensibile, m en tre il perito diagnostica tendenzialm ente sui fatti svoltisi al di fuori del cam po della sua d iretta apprensione, benché talvolta anche u n h esperto possa avre u n contatto p ersonale con il soggetto e riferisce cosî di dati p ercepiti de visi e de auditu. R iguardo alla strut- tura, si sottolinea com e la testim onianza sia em in en tem en te desrittiva, con prevalenza dell’ele- m ento rap p resen tativ o ’m nem onico, e la perizia, invece, svolga un p arere scientifico secondo le regole e la m etodologia della p ropria a rte ” (I. Z u a n a z z i, I L rapporte*..., dz. cyt., s. 163).

25 Por. Tam że, s. 159.

26 Por. co ram P i n t o ,2 0 listopada 1969, „ S R R D ”, 61 (1969), s. 1027; co ram F i о r e, 6

6. Ocena wartości opinii ze strony sędziego

W obecnym rozum ieniu prawa sędzia, dokonując oceny opinii przed­ stawionej przez biegłego kieruje się zasadą wolnej interpretacji. W jury­ sprudencji poprzedzającej wydanie obecnego Kodeksu prawa kanonicz­ nego ta zasada właściwie nie istniała. O cena sędziego dotycząca opinii wydanej przez biegłego z reguły ograniczała się jedynie do osoby sam e­ go biegłego, a więc do oceny jego poziomu naukowego i jego uczciwości, a zarazem aspektów formalnych samej opinii. Prawdopodobnie istnieją­ cy wówczas poziom kultury prawnej miał tutaj znaczenie dominujące. Im bowiem był on niższy, tym bardziej sędziowie musieli korzystać z opi­ nii biegłych i co więcej z zasady musieli ją przyjmować taką, jaką była27.

Dziś, pom im o że w niektórych rodzajach spraw opinia biegłych po­ zostaje nadal zasadniczym środkiem dowodowym w procesie o stwier­ dzenie nieważności m ałżeństwa, jej wartość i interpretacja poddana została ocenie sam ego sędziego. Stąd m ożna powiedzieć, że w myśl obecnie obowiązującego praw a w artość dowodowa opinii biegłego nie została określona, zależy ona natom iast od sam ego sędziego, który wi­ nien zawsze brać pod uwagę również inne środki dowodowe i elem en­ ty. Stanowi bowiem kan. 1579 § 1 KPK: „Sędzia powinien uważnie roz­ ważyć nie tylko wnioski biegłych, chociażby zgodne, lecz także pozo­ stałe okoliczności sprawy”.

W takiej sytuacji sędzia m oże naw et w całości odrzucić opinię bie­ głego, jeśli uzna to za stosowne. Taką możliwość przewiduje paragraf 2 cytowanego wyżej kanonu: „Kiedy (sędzia) podaje uzasadnienie decy­ zji, pow inien zaznaczyć, jakie argum enty skłoniły go do przyjęcia lub odrzucenia wniosków biegłych”.

Z asada wolnej interpretacji niesie z sobą konieczność zastosow ania przez sędziego dwóch innych zasad prawnych, a mianowicie zasady

„peritis in arte credendum est” oraz „dictum expertorum non transit in rem iudicatam ”.

Z asada „peritis in arte credendum est” podkreśla, iż sędzia powinien uznać profesjonalizm biegłego w danej dziedzinie oraz uznać wiary­ godność przedstawionych przez niego wniosków28. W ydaje się

zrozu-27 Por. T. G i u s s a n i, Discrezionalità del giudice nella valutazione delle prove, C ittà del V aticano 1977, s. 181.

28 Ja k czytam y w jed n ej z sentencji co ram R osetti: „P atres A u d ito res o b se rv aru n t p eritiis in a rte fidem esse h a b e n d a m in iis q u ae ad e o ru m provinciam p e rtin e t non vero q u ae ad

m iaie, że wartość opinii złożonej przez biegłego jest tym większa, im bardziej zdołał on dostrzec i rozpoznać istnienie jakiejś choroby czy zaburzenia w podm iocie przy pomocy własnych zmysłów29. Wydaje się, iż sędzia nie powinien ignorować opinii biegłego, naw et wówczas gdy wnioski, do których doszedł biegły, nie pokrywają się z innymi dowo­ dam i sprawy. Każda opinia biegłego, ze względu na profesjonalizm jej wykonania, wymaga gorliwej analizy ze strony sędziego30.

W niektórych sprawach m ałżeńskich sędzia m oże wystąpić do kilku biegłych o sporządzenie osobnym opinii dotyczących tej samej kwestii. Jeśli opinie biegłych występujących w procesie są zgodne, zwłaszcza je ­ śli są to osoby o uznanym profesjonalizm ie i kom petencji, w artość zło­ żonych przez nich opinii jest o wiele wyższa niż wtedy, gdy biegli nie zgadzają się w swoich wnioskach31. Jeśli opinie biegłych w procesie nie są zbieżne, zwłaszcza w odniesieniu do występowania choroby lub za­ burzenia w podm iocie, do sędziego należy przyjąć tę opinię biegłego, k tóra wydaje się m u być bardziej przekonującą32.

Z asad a „peritis in arte credendum est”, jakkolw iek podkreśla p rofe­ sjonalizm w danej dziedzinie biegłego, zdaje się być otw arta na ocenę ze strony sędziego. Tak napraw dę bowiem to on m usi dokonać oceny przedstaw ionej przez biegłego opinii, biorąc pod uwagę sam ą osobę biegłego, jej wiarygodność, przygotow anie naukow e, jak i źródła, na których oparł swoje wnioski.

W odróżnieniu od zasady „peritis in arte credendum est” zasada „dic­

tum expertorum non transit in rem iudicatam ” podkreśla pełną wolność

sędziego co do osądzenia opinii biegłego zgodnie z własnym przeko­ naniem i rozsądkiem . Co więcej, podkreśla ona, iż sędzia nadając opi­ nii wyrażonej przez biegłego określoną w artość powinien wziąć pod uwagę wszystkie inne środki dowodowe, takie jak oświadczenia stron, dokum enty, a zwłaszcza zeznania świadków33.

alienam : id e o q u e p eritia m esse a tte n d e n d a m in q u a p a rte m orbi respicit n a tu ra m eiusque su b stan tiales circu m stan tias n o n vero in iis q u a e acta cau sae respiciunt, q u ae su b stra tu m p e ­ ritia e c o n s titu u n t” (co ra m R о s e 11 i, 10 m aja 1921, „ S R R D ”, 13 (1921), s. 94).

29 Por. coram W у n e n, 1 marca 1930, dz. cyt., s. 136. 30 Por. J. M. S e r r a n o R u i z , Perizia..., dz. cyt., s. 89.

31 Por. co ram F e 1 i c i, 23 listopada 1954, „ S R R D ”, 46 (1954), s. 836.

32 Jak czytamy w jednej z sentencji coram Rogers: „Iudex, perpensis om nibus argum entis hinc an d e allatis, illam conclusionem adm ittet, quae videtur magis concordare cum sana doctrina psy- chiatrica et cum iurisprudentia canonica, ratione sem per habita progressus in u troque cam po his ultimis tem poribus factis” (coram R o g e r s ,1 8 czerwca 1968, „S R R D ”, 60 (1968), s. 447).

Z godnie z om awianą zasadą, opinie biegłych nigdy nie m ogą osią­ gnąć wartości dowodu pełnego, naw et jeśli są zgodne w swoich wnio­ skach34.

W odróżnieniu od zasady „peńtis in arte credendum est”, stosując om awianą w tym miejscu zasadę sędzia winien skupić swoja uwagę na zawartości opinii biegłego, tzn. na aspekcie metodologicznym i współ­ brzm ieniu przedstawionych wniosków.

Biorąc pod uwagę wszystkie wymienione wyżej zasady dotyczące nadania opiniom biegłych określonej wartości dowodowej sędzia w swojej ocenie powinien skoncentrow ać się na przedstawionych poni­ żej elem entach każdej opinii biegłego.

W pierwszym rzędzie powinien zwrócić uwagę, czy zostało zachowa­ ne następstw o historyczne przedstawionych faktów, w oparciu o które biegły wyraził swoją opinię35.

Ponadto powinien zwrócić uwagę na motywację przedstaw ioną przez biegłego. O pinia biegłego nie m oże być czysto teoretycznym wy­ wodem, ale musi posiadać swój fundam ent w postaci konkretnych fak­ tów i argum entów 36.

Owa argum entacja jest niezwykle istotna choćby dlatego, że pewność, jaką musi w sobie wyrobić sędzia, zgodnie z zasadami prawa kanoniczne­ go, nie zawsze pokrywa się z tą, która charakterystyczna jest dla poszcze­ gólnych dziedzin nauki. Sędzia zatem winien dokonać pogłębionej anali­ zy argumentów i zasad, na jakich biegły oparł swoją opinię, tak aby móc dokonać zestawienia z chrześcijańskimi zasadami dotyczącymi osoby i małżeństwa jako wspólnoty życia. Ponadto powinien on wziąć pod uwa­ gę sposób rozumowania biegłego i jego odniesienie do najnowszych osią­ gnięć poszczególnych gałęzi wiedzy, takich jak na przykład psychologia.

Podsumow ując nasze rozważania dotyczące wartości dowodowej opinii biegłego w sprawach o stw ierdzenie nieważności m ałżeństwa należy stwierdzić, że opinia biegłego jest środkiem dowodowym nie­ zwykle istotnym, szczególnie w tych rodzajach spraw, które dotyczą sfe­ ry psychicznej człowieka. Biegły, dzięki swojej kom petencji, jest w sta­ nie określić nie tylko istnienie jakiejś choroby psychicznej czy też inne­ go zaburzenia natury psychicznej w danym podm iocie, ale jest w stanie również dokonać jego charakterystyki czasowej. W kontekście prow a­

34 Por. co ram В e j a n, 30 listopada 1963, „ S R R D ” , 55 (1963), s. 855. 35 Por. co ram P o m p e d d a , 16 grudnia 1985, „ S R R D ”, 77 (1985), s. 586. 36 Por. co ram S e r r a n o ,2 2 listopada 1985, „ S R R D ”, 77 (1985), s. 524.

dzonej sprawy o stw ierdzenie nieważności m ałżeństw a jest to niezwy­ kle istotne, gdyż tylko taka choroba, anom alia lub inne zaburzenie n a­ tury psychicznej, które istniało w m om encie zaw ierania przez podm iot m ałżeństw a i m iało destrukcyjny wpływ na konsens małżeński, czyni osobę niezdolną do jego wyrażenia. Jest rzeczą oczywistą, że opinia biegłego nie jest ostateczna i nie ona decyduje o nieważności zaw arte­ go przez dany p odm iot małżeństwa, gdyż do sędziego należy jej ocena i określenie jej wartości dowodowej. Funkcją biegłego jest jedynie określenie choroby czy zaburzenia, określenie jego stadium w m om en­ cie zaw ierania przez dany podm iot związku m ałżeńskiego oraz o kre­ ślenie jego wpływu na zdolności poznawczo-wolitywne podm iotu w kontekście wyrażania przez niego zgody m ałżeńskiej.

Funkcją sędziego jest ocena m ateriału dowodowego, w tym opinii przedstawionej przez biegłego i wydanie wyroku. F undam entalną p o ­ zostaje zasada wolnej interpretacji ze strony sędziego, która pozosta­ wia mu dom inującą rolę w ocenie wartości, jak ą opinia biegłego m oże posiadać w tw orzeniu pewności m oralnej koniecznej do sprawiedliwe­ go wydania wyroku. Sędzia teoretycznie m oże naw et nie wziąć pod uwagę opinii biegłego, jed n ak wydaje się, iż ze względu na istotną w ar­ tość takiej opinii w niektórych rodzajach spraw byłoby to niewskazane, o ile opinia ta spełnia w arunki form alne i nie pozostaje w sprzeczności z chrześcijańską wizją osoby i m ałżeństwa.

II v a lo re p r o b a tiv o d e ila p e r iz ia n e lle c a u s e d i n u llitâ m a tr im o n ia le S o m m a rio

II c a n o n e 1574 d e l C o d ic e d i d iritto c a n o n ic o sta b ilissc e c h e ci si d e v e se rv ire d e ll’o p e r a d e i p e riti o g n iq u a lv o lta , s e c o n d o il d isp o s to d e i d iritto о d e l g iu d ice è n e c e s­ sa rio il lo ro e sa m e . Q u e s to , in fa tti, n e lle c a u s e m a trim o n ia li si v e rifica n e i casi c o n te n u - ti d a l L e g isla to re n e i c a n n . 1084 e 1095, p. 1 C I C rig u a rd a n ti l’im p o te n z a e le m a la ttie m e n ta li. Q u e s to , s e c o n d o la g iu ris p ru d e n z a , risu lta u tile e n e c e ssa rio a n c h e n e i casi con- te n u ti d a l L e g isla to re n e i can . 1095, p. 3 C IC . E p o ic h é n e lle c a u s e d e ll’m c a p a c ità psi- ch ica n o n si tr a ita d e lle v e re e p ro p rie m a la ttie l’in te rv e n to d e le p e rito si p r é s e n ta n e ­ c e ssa rio . In q u e s to a rtic o lo c e rc h ia m o di s c o p rire q u a le è il v a lo re p ro b a tiv o d e lle p eri- zie e la su a im p o rta n z a n e lla fo rm a z io n e d é lia c e rte z z a m o ra le n e c e s sa ria p e r il p ro n u n - c ia m e n to d é lia se n te n z a . R ic o n o s c e n d o u n a g r a n d e im p o rta n z a d é lia p e riz ia sv o lta con p ro fe s sio n a lità in q u e s ti tip i d i c a u s e a ffe rm ia m o c h e è il c o m p ito di g iu d ic e , s e c o n d o la re g o la d e i lib e ro a p p r e z z a m e n to , di a ttrib u ire a lla p e riz ia il p re c iso v a lo re p ro b a tiv o .