Koziełło-Poklewski, Bohdan
"Charakter i funkcja osadnictwa na
wschodnich terenach Niemiec w
okresie międzywojennym", Karol
Fiedor, "Przegląd Zachodni" 1975, nr
2 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 283-286
R e c e n z je i om ów ienia 28 3 K a r o l F i e d o r , C h a r a k t e r i f u n k c j a o s a d n ic t w a n a w s c h o d n i c h t e r e n a c h N i e m i e c w o k r e
s ie m i ę d z y w o j e n n y m , P r z e g l ą d Z a c h o d n i, 1975, n r 2, ss. 257—291.
In terw e n c jo n iz m g o sp o d arczy p a ń stw a niem ieck ieg o w o k re sie m ięd z y w o je n n y m , z m ie rz a ją c y do p o p ra w y s y tu a c ji e k o n o m ic zn ej ta k zw anego Z ałab ia
(O sttlb ie n ) o b ejm o w ał dw ie zasadnicze akcje: o d d łu żen io w ą i osiedleńczą.
P ie rw sz a m ia ła n a celu ogólne p o p ra w ien ie sy tu a c ji ek o n o m iczn ej ro ln ic tw a n a ty c h ob szarach , k tó re po 1919 ro k u n ę k an e było p e rm a n e n tn y m k ry zy sem . A k c ja o sied leń cza zaś b y ła b e zp o śre d n ią fo rm ą p rz ec iw d zia ła n ia ten d e n cjo m , k tó r e leg ły u p o d staw n a sila ją c e j się ucieczk i ze w si (L a n d flu c h t) i zw iązan ej z n ią u cieczk i ze W schodu (O s tflu c h t).
W lite r a tu r z e e k o n o m iczn ej N iem iec już p rz e d I w o jn ą św ia to w ą w s k a zyw ano, że w y lu d n ia n ie się w sch o d n ic h p ro w in c ji, a zw łaszcza P ru s W schod nich , zw iązane je s t ze złą s tr u k tu r ą a g ra rn ą , c h a ra k te ry z u ją c ą się w y so k im o d setk iem w ie lk ie j w łasności ziem sk iej. S tw ie rd z a n o w ów czas, iż jed y n ie zm ia n a te j s tr u k tu r y m oże zah am o w ać L a n d flu c h t, a w k o n se k w e n cji i O stflu ch t. W o k resie m ięd zy w o jen n y m , g łów nie w czasach R e p u b lik i W eim arsk ie j, w coraz w ięk szy m sto p n iu k ry zy s g o sp o d arczy Z ałab ia w iązan o —■ d la celów zresztą w y ra źn ie p ro p a g an d o w y c h i re w iz jo n isty cz n y ch — z n ie k o rz y stn y m rzekom o dla N iem iec u k sz ta łto w a n ie m g ra n ic w w y n ik u p o sta n o w ień tr a k t a t u w e r salskiego. W ty m też o k resie zro d ziły się p ie rw sze p la n y pom ocy d la ty ch obszarów , z ty m jed n a k , że obok s p ra w g o sp o d arczy ch coraz w ięcej u w a g i zaczęto pośw ięcać a sp e k to m p ro p a g an d o w y m i p o lity czn y m te j pom ocy.
P ie rw sz ą fo rm ą ta k ie j pom ocy, o d u ży ch w a lo ra c h po lity czn y c h , b y ła w ła śn ie a k c ja osadnicza. W iązano z n ią n a d zie je nie ty lk o n a u zd ro w ien ie s tr u k tu r y a g ra rn e j ty c h obszarów , n a zw iększenie gęstości zalu d n ien ia, ale liczono tak ż e n a to, że p rz ez u tw o rz en ie g ę stej sieci o siedli w ie js k ic h p o w s ta n ie siln y b a stio n n iem czy z n y ja k o o ch ro n a p rz ec iw k o — ja k to o k re ślan o — „ n aw a le p o lsk ie j” .
Ze sk o m p lik o w a n e j i słabo jeszcze p rz e b a d a n e j, zw łaszcza dla o k resu h itle ro w sk ie g o , p ro b le m a ty k i a k c ji o sa d n icz ej jak o je d n e j z fo rm u z d ro w ie n ia g o sp o d ark i ta k z w an y ch o b szaró w w sch o d n ich R zeszy w y b ra ł K a ro l F ie d o r k ilk a isto tn y c h zag ad n ień . S po śró d n ic h w y m ien ić należy: c h a ra k te ry s ty k ę in s ty tu c ji p o w o łan y ch do p rz ep ro w a d z en ia te j a k c ji i w ysokość k re d y tó w , jak im i n a te n cel d y sp o n o w ały , z a d a n ia p o lity czn e i n aro dow ościow e a k c ji osadniczej, w resz cie je j podłoże ideologiczne. T y m dw om o sta tn im z a g a d n ie nio m p ośw ięcił a u to r szczególnie dużo uw agi. K ońcow a część a r ty k u łu to p ró b a oceny, a le ty lk o ilościow ych, e fek tó w a k c ji osadniczej.
R am o w a u sta w a o o sad n ictw ie (R eich ssied lu n g sg e se tz) ogłoszona zostala 11 sie rp n ia 1919 ro k u i ob o w iązy w ała n a o bszarze całych N iem iec. D o k u m en t te n zo stał ro zszerzo n y p rz e p isa m i w y k o n aw czy m i i in s tru k c ja m i d la poszcze g ó ln y ch p ro w in c ji Rzeszy. V m a rc a 1923 ro k u u z u p ełn io n o ją n o w y m i p rz e p i sam i, ty czący m i o sad n ictw a d la „uchodźców ” z o b sza ró w p rz y zn a n y ch Polsce po 1919 ro k u . W m y śl p o sta n o w ień u s ta w y osad n iczej o sad n ictw em m ia ły być o bjęte te re n y , n a k tó ry c h z n ajd o w a ło się p o n a d 10% ziem i p rz y p a d a ją c e j na g o sp o d a rstw a ro ln e pow y żej 100 h a . Z iem ię d la o sad n ik ó w m ia ły ty p o w ać to w a rz y stw a osadnicze o raz zw iązk i w ie lk ic h w łaśc ic ieli ziem sk ich , p r z y czym to w a rzy stw o m o sadniczym p rz y zn a n o p ra w o p ie rw o k u p u w p rz y p a d k u zm iany
2 8 4 R ecen zje i om ów ienia
d otychczasow ego w łaściciela m a ją tk u , a tak że w p rz y p a d k u jego p rz y m u s o w ego w yw łaszczenia.
U s ta w a p rz e w id y w a ła trz y fo rm y o sa d n ictw a rolnego: 1. o sad n ictw o sąsied zk ie (A n lieg ersied lu n g ), 2. o sa d n ictw o no w e (N eu sied lu n g ), 3. o sad n ic tw o ro b o tn ik ó w ro ln y ch (L a n d a rb eitersied lu n g ). P ie rw sz a fo rm a p o leg ała n a u p e łn o ro ln ien iu g o sp o d a rstw k a rło w a ty c h , co w o p a rciu o p o siad an e przez n ie zab u d o w a n ia i in w e n ta rz m iało p rzy czy n ić się do u tw o rz e n ia sam odziel nych, zd ro w y ch gospodarczo je d n o ste k . A k c ją tą k ie ro w a ły k ra jo w e u rz ęd y k u ltu r y ro ln e j (L a n d e s k u ltu r ä m te r ) o raz p o d leg łe im p lacó w k i teren o w e. O sad n ictw o no w e p ro w ad zo n o n a ziem iach ro z p arc elo w a n y ch , zaś o sad n ictw o ro b o tn ik ó w ro ln y c h m iało n a celu d an ie z a tru d n ie n ia i w a ru n k ó w eg zy sten cji ro b o tn ik o m ro z p arc elo w a n y c h m ają tk ó w , z d ru g ie j zaś s tro n y zatrzy m a n ie ich n a w si, gdzie od d a w n a odczuw ano b ra k r ą k do p ra cy . W P ru s a c h W schod n ich całością a k cji o sa d n icz ej k iero w ało O stp reu ssisch e L a n d g e se llsc h a jt.
Od ch w ili rozpoczęcia a k c ji osad n iczej b ard zo m ocno p o d k reślan o , iż je d n y m z jej p o d staw o w y ch celów jes t p rz e c iw staw ie n ie się ta k zw an em u p o lsk iem u n ieb ezp ieczeń stw u , za g ra ża jąc e m u w sch o d n im p ro w in c jo m Rzeszy. W 1925 ro k u ów czesny p ru s k i m in iste r ro ln ic tw a, d o m en i lasó w o ficjaln ie stw ie rd ził, iż a k cja osadnicza m a za zad a n ie b u d o w ę p a sa n ie m iec k ic h gospo d a rs tw ch ło p sk ich n a w sch o d n ich te re n a c h N iem iec, b y p rzez to po staw ić siln ą z ap o rę n acisk o w i polskości. C ele g e rm a n iz a c y jn e a k cji osadniczej, jak w ogóle w szelk iej pom ocy rząd ó w R zeszy i P ru s d la o b szaró w w schodnich, o b n aży ł w 1928 ro k u J a n B aczew ski n a fo ru m se jm u p ru sk ieg o , ilu s tru ją c sw o je p rzem ó w ien ie k o n k re tn y m i p rz y k ła d a m i odnośnie p o lity k i osad niczej *.
W o k resie h itle ro w s k im te założenia n aro dow ościow e i p o lity czn e a k cji osadniczej n ie u leg ły zm ianie. O ile w o k resie R ep u b lik i W eim arsk ie j ideolo g iczny „n ad zó r" n a d a k cją osadniczą sp ra w o w ały lo k aln e koła H eim a td ie n stu , to w czasach h itle ro w sk ic h ro la ta p rz y p a d ła B u n d D eu tsch er O sten.
Z n aczn ie m n iej u w a g i p o św ięcił a u to r e fek to m e k onom icznym a k cji o sad niczej. N ie zau w a ż y ł te ż is to tn e j c ezu ry w jej p rz eb ieg u . Z es ta w ien ia s ta ty sty cz n e u z m y sło w iły b y a u to ro w i, że cez u rę w n a sile n iu a k c ji osadniczej s ta no w i n ie ro k 1930, to znaczy d a ta u tw o rz en ia N iem ieckiego B an k u O sad n i czego (D eutsche S ied lu n g sb a n k ), k tó ry sk o n c e n tro w a ł w sw oim r ę k u ro z p ro szone d o tąd fu n d u sze n a osadnictw o, asy g n o w an e p rz ez w ład ze c e n tra ln e i p ro w in c jo n a ln e ; n a w e t n ie ro k 1933, a w ięc d a ta o bjęcia w ła d zy p rzez p a rtię h itle ro w s k ą i jed n o cześn ie d a ta p o w s ta n ia ta k zw an e g o p la n u w sch o d n io p ru s- kiego, a le ro k 1927 — k ied y to ro ln ic tw o Z ałab ia n a sk u te k trw a ją c e g o od b lisk o , dw óch la t k ry z y su ro ln eg o znalazło się n a p ro g u k a ta s tro fy . P rz e d ty m o k re sem w y n ik i a k cji osad n iczej o d b ieg ały d aleko od p ie rw o tn y c h za łożeń. W szak to „ojciec” u sta w y o o sad n ictw ie, M ax S erin g , z ak ład a ł, iż corocznie w in n o p o w staw ać 10 000 sam o d zieln y ch g o sp o d a rstw osadniczych. T ym czasem w iadom o, że w la ta c h 1919— 1933 p o w stało zaled w ie około 62 000 ta k ic h g o sp o d a rstw , a z p rz ew id y w a n y c h p rz ez S e rin g a 5 500 000 h a ziem i pod o sad n ictw o p rzeznaczono w N iem czech w la ta c h 1919— 1937
1 M o w a p o s la B a c z e w s k ie g o ги S e j m i e P r u s k i m , S p r a w y N a r o d o w o ś c io w e , 1928, n r l, s s. 93—95.
R e ce n z je i om ów ienia 2 8 5 1 400 822 ha, a w ięc n iew ie le p o n a d je d n ą trze cią p lan o w an e j p ow ierzchni. T rze b a p rz y ty m dodać, iż w ła śn ie w la ta c h 1927— 1932 a k c ja o sad n i cza o siąg n ęła sw o je apogeum . D opiero w ty m o k re sie ju ż bez z astrz e żeń p rz ed sta w icie le D iu tsc h n a tio n a le V o lk sp a r te i (DNVP) i D eu tsch e V o lk s
p a rte i (DVP) p o p ie ra li w R eich sta g u w szelk ie w n io sk i dotyczące o sad n ictw a
w schodniego. Z resztą z teg o w ła śn ie o k re su pochodzi źródło, z k tó reg o a u to r w n io sk u je o p o p a rciu o sa d n ictw a w sch o d n ie g o p rzez czołowe p a rtie p o lity cz n e R e p u b lik i W eim arsk ie j. N ie zaw sze je d n a k ta k było. W p raw d zie n a ty c h m ia st po ogłoszeniu u s ta w y o o sa d n ictw ie p rz e d sta w ic ie le a g ra riu s z y z D N V P i D V P, uzn ając, iż u sta w a ta nie z m ie rz a b y n a jm n ie j do z lik w id o w a n ia w ie l k ie j w łasności, a tak ż e ro zu m iejąc, że z b y t o ste n ta c y jn e p rz e c iw staw ia n ie się je j założeniom w czasach po re w o lu cji lis to p a d o w e j m ogłoby w zm óc h asła c ałk o w itej lik w id a c ji w ie lk ie j w łasn o ści, głoszone p rzez p a r tie lew icow e, u d z ielili je j sw ego p o p a rcia , n a z y w a ją c u sta w ę „ k o n ty n u a cją w ie lk ie j h is to ry c zn e j m is ji osadniczej, d zięki k tó re j sw ego czasu W schód został zd o b y ty d la N iem ie c’’. N ie om ieszk ali je d n a k ju ż w ów czas zw rócić u w a g i n a sw oją po zy cję p ro d u c en tó w ta k kon ieczn ej w ty m o k resie żyw ności, żąd a ją c p rzy ty m , b y a k c ja osadnicza n ie zak łó ciła p ro d u k c ji ro ln e j. W k ońcu 1919 ro k u zm ien ili je d n a k ta k ty k ę . O strz eg li rz ą d R zeszy p rzed w szelk im i „ so cjalisty cz n y m i” e k sp e ry m e n ta m i w ro ln ic tw ie: „ W y p ra szam y sobie w szelk i 9 listo p ad a w n iem ieck im ro ln ic tw ie; o strz eg a m y w a s ” 2.
W czasie in fla c ji ro ln ic tw o pozbyło się w zasadzie długów . O k res c h w i low ej k o n iu n k tu ry p o in fla cy jn e j nie sp rz y ja ł p o zb y w an iu się ziem i. T ak w ięc m im o u s ta w y osad n iczej n ie w y s ta rc z a ło ziem i, b y zrealizo w ać jej p o sta n o w ien ia. N a w e t z arz ąd dom en p ru sk ic h nie był sk ło n n y przeznaczyć zie m i do p rz ep ro w a d z en ia a k cji osadniczej. S y tu a c ja u leg ła zm ian ie po 1926 roku, k ie d y ro ln ic tw o zaczęło odczuw ać s k u tk i k ry z y su i k ie d y w zw iązk u z ty m zaczęło po n o w n ie w z ra s ta ć zad łu żen ie ro ln ic tw a. W ów czas to p o d a ż ziem i p rz e k ro czy ła znacznie popyt. W ted y w k ro c zy ło p a ń stw o w y k u p u ją c tę ziem ię i p rzezn aczając ją n a cele osadnicze. W ty m też czasie d a je się odnotow ać n a sile n ie a k cji osadniczej. I ta k n a p rz y k ła d w P ru s a c h W schodnich w lata ch 1919— 1927 o sad n ictw o n o w e (łącznie z sąsiedzkim ) objęło 49 515 ha, a w p ię cioleciu 1928— 1932 n a o sa d n ictw o n o w e (łącznie z sąsiedzkim ) p rzy p ad ło 116 866 ha. W czasach h itle ro w sk ic h , m im o szu m n y ch zap o w ied zi K ocha i jego p la n u osadniczego, n a s tą p ił sp a d e k a k cji osadniczej. W la ta c h 1933— — 1937 o sad n ictw o w ie jsk ie w P ru s a c h W schodnich objęło 49 820 h a, z tego n a 38 856 h a p o w stało 2257 now y ch zag ró d , a 3838 z ag ró d zostało pow ięk szo n y c h o łączn ą p o w ie rzc h n ię 10 964 h a 3. W efekcie m ięd zy 1933 a 1939 ro k iem o b szar g o sp o d a rstw o p o w ie rzc h n i p o n a d 100 h a zm n iejszy ł się w te j p r o w in c ji zaled w ie o 3,6% (z 46,9% ogólnej p o w ierzch n i g o sp o d a rstw do 43,3% )J. N ie b y ł to u b y te k , k tó ry w ie lk a w łasność ziem sk a odczuła. N ie m n ie j ra c ję m a K a ro l F ie d o r, g d y tw ierd z i, iż w P ru s a c h W schodnich a k c ja osadnicza m o g ła się poszczycić n a jle p szy m i w y n ik a m i. B ył to je d n a k n ie ty le s k u te k
2 D. H e r t z - E i c h e n r o d e , P o l i t i k u n d L a n d w i r t s c h a f t i n O s t p r e u s s e n 1919— 1930, K ö ln - O p la - d e n 1969, s. 309.
3 S t a t i s t i s c h e s H a n d b u c h f ü r d i e P r o v in z O s t p r e u s s e n 1938, S c h l o s s b e r g ( O s tp r .) u n d L e ip z ig , s s. 167 і 171.
2 8 6 R e ce n z je i om ów ienia
k o n se k w e n tn e j re a liz a c ji p la n u w sch o d n io p ru sk ieg o w o k resie h itle ro w sk im , ale w y n ik a ło to stąd , iż w ła śn ie w s ch o d n io p ru sk ie ro ln ic tw o znalazło się w o k resie k ry z y su w n a jtru d n ie js z e j sy tu acji.
A k cja osadnicza, m im o o g ro m n y ch sum , jak ie p o chłonęła, nie p rzy n io sła sp o d ziew an y ch e fe k tó w an i e konom icznych, a n i p o lity czn y ch . N ie d o p ro w a d ziła b o w iem do u zd ro w ie n ia s tr u k tu r y a g ra rn e j Z ałab ia, nie spo w o d o w ała zagęszczenia ludności n a ty c h ob szarach , k tó re — ja k n a p rz y k ła d P ru s y W schodnie —· już w 1936 ro k u m u sia ły od n o to w ać u jem n e sald o ru c h ó w m i g ra c y jn y c h 5. N ie u leg a n a to m ia s t w ątp liw o ści, iż w ła śn ie a k c ja osadnicza u ra to w a ła w ie lk ą posiadłość ziem sk ą n a ty c h ob szarach . P rz y p a rc e la c ji m a jątk ó w , d zięki fu n d u szo m rząd o w y m , ju n k rz y w sch o d n io p ru sc y o trz y m y w a li ceny, o k tó ry c h n o rm aln ie n ie m og lib y m arzy ć. C h ło p -o sa d n ik po u z y sk a n iu pożyczki n a zak u p ziem i p łac ił k a żd ą sum ę, ja k ie j z ażąd a ły to w a rz y stw a osadnicze. N a te n a s p e k t a k c ji osad n iczej zw rac a ł już w o k resie m ięd z y w o je n n y m u w ag ę je d e n z n iem iec k ic h b ad aczy 5 p o d k re ślając , iż koszt te j a k cji sp ad ł w efek cie n a b a rk i chłopskie. B a d an ia n a d ty m z ag a d n ie n iem w o d n ie sien iu do P r u s W schodnich są z an ied b an e. T ym czasem , ja k chociażby do w o dzi teg o o m aw ia n y a rty k u ł, jes t to je d e n z n a jw aż n ie jsz y ch p ro b lem ó w o k re su m ięd zy w o jen n eg o , rz u tu ją c y n a rozw ój sy tu a c ji społeczn o -g o sp o d arczej, a p rz ed e w szy stk im p o lity c zn e j te j p ro w in c ji.
B o h d a n K o zie lło -P o k le w s k i
W o jc i e c h W r z e s iń s k i, R o la i z n a c z e n i e lu d n o ś c i p o l s k i e j w P r u s a c h W s c h o d n i c h w l a tach . 1920—1939, Z e s z y ty N a u k o w e W y d z ia ł u H u m a n is t y c z n e g o U n i w e r s y t e t u G d a ń s k ie g o , H i s t o r i a 4, 1975, s s. 21—33.
O m aw ian y a r ty k u ł u k a z u je ja k p ro cesy d e m o g raficz n e, ekonom iczne, n a rodow ościow e i p o lity czn e lu d n o ści p o lsk iej w P ru s a c h W schodnich w o k resie m ię d z y w o jen n y m o d d z ia ły w ały n a c ało k sz ta łt sy tu a c ji w e w n ę trz n e j i z e w n ę trz n e j te j p ro w in cji.
S y n te ty c z n y c h a r a k te r a rty k u łu , p rzy g o to w an eg o ja k o r e fe r a t n a k o n fe re n c ję n a u k o w ą z o rg an izo w an ą p rz ez In s ty tu t H isto rii U n iw e rs y te tu G d a ń skiego, p o św ięconą p rz em ia n o m społeczno-gospodarczym i naro d o w o ścio w y m n a z iem iach p o m o rsk ich w la ta c h 1920— 1939, zm usił a u to ra n ie ja k o ty lk o do w y p u n k to w a n ia g łó w n y ch e le m en tó w p ro b le m a ty k i z ak re ślo n ej te m a te m . S tą d też n ie k tó ry c h , n iez m ie rn ie w ażn y ch i n o w y c h stw ie rd ze ń n ie b y ł w sta n ie szerzej uzasadnić.
O koło pó łm ilio n o w a m a sa ludności e tn iczn ie polsk iej w P ru s a c h W schod n ich w o k re sie m ięd zy w o jen n y m z d aw ała się u z asad n iać m ożliw ość a k ty w n e j p o lity k i n a ro d o w o ścio w ej ze s tro n y ru c h u p o lskiego n a ty m obszarze. O kazało się jed n a k , że siła etn ic zn a te j lu d n o ści nie szła w p a rz e z jej a k ty w n o śc ią p o lity czn ą i n a ro d o w ą . Is tn ia ły b ow iem w śró d n iej sp o re g ru p y in d y fe re n tn e
5 S t a t i s t i s c h e s H a n d b u c h , s. 64; S t a t i s t i k d e s D e u t s c h e n R e ic h s , B d . 552, H . 1, B e r li n 1943, s. 43. Z o b . te ż , H . B . G r ü n b e r g , D a s n e u e O s t p r e u s s e n , K ö n i g s b e r g 1938, s . 81.
6 E . B o r c h e r t , D e r L a n d g ü t e r m a r k t i n O s t p r e u s s e n s e i t 1895 u n t e r b e s o n d e r e r B e r ü c k s i c h -
