Problemy ekonomiczne słabych gospodarstw indywidualnych w województwie olsztyńskim

(1)

Bohdan Wilamowski, Janusz

Jaworowski

Problemy ekonomiczne słabych

gospodarstw indywidualnych w

województwie olsztyńskim

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 73-106

(2)

J A N U S Z J A W O R O W S K I , B O H D A N W I L A M O W S K I

PR O B L É M Y E K O N O M IC ZN IE SŁ A B Y C H G O S PO D A R ST W

IN D Y W ID U A L N Y C H W W O JEW ÓD ZTW IE O L SZ T Y Ń SK IM

Z m ia n y u s tro jo w e d o k o n a n e w P o ls c e s p o w o d o w a ły p o w a ż n e p r z y ś p ie s z e n ie ro z w o ju sił w y tw ó rc z y c h . S z c ze g ó ln ie szy b k o ro z w ija ją c y s ię p rz e m y s ł z a o p a tr u je ro ln ic tw o w c o ra z to d o s k o n a ls z e ś ro d k i p ro d u k c ji. W g o s p o d a rc e c h ło p s k ie j o b s e r w u je się d la te g o szy b sz y ro z w ó j ilo śc io w y i ja k o ś c io w y ś ro d k ó w p ro d u k c ji a n iż e li siły ro b o c z ej. S z y b k ie p rz e m ia n y sp o łe c z n o -e k o n o m ic z n e i n ie n a d ą ż a n ie za ty m ro z w o je m k w a lif ik a c ji k a d r ro ln ic z y c h p o w o d u ją n a r a s t a n i e w ie lu z ło ż o n y ch , c zę sto h a m u ją c y c h ro z w ó j w s i p ro b le m ó w (15, 16, 25, 30).

T e s w o iste g o ro d z a ju tru d n o ś c i w z ro s tu z a r y s o w u ją się szc z eg ó ln ie m o cn o w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń sk im . W y n ik a to g łó w n ie z d w ó c h p rz y c z y n : 1. P o n ie w a ż p a ń s tw o s ta ło się n a z ie m ia c h z a c h o d n ic h i p ó łn o c n y c h w ła ś c ic ie le m n ie o m a l c a łe j z ie m i, p rz e p ro w a d z iło b a rd z o g łę b o k ie z m ia n y w s tr u k t u r z e a g r a r n e j (32). T e n w s u m ie b a rd z o k o rz y s tn y p ro c e s m ia ł też, j a k k a ż d a p o w a ż n a r e o r g a n iz a c ja w a r s z ta tó w ro ln y c h , s w e u je m n e s tr o n y (30). 2. Z ie m ie t e z a s ie d lo n e z o s ta ły lu d n o ś c ią z ró ż n y c h s tr o n k r a j u o ra z sp o za g ra n ic P o ls k i. O sie d le n i ro ln ic y b y li n a ogół sła b o p rz y g o to w a n i do p r a c y w t r u d n y c h , n ie z n a n y c h im w a r u n k a c h p rz y ro d n ic z o - -c k o n o m ic z n y c h . R e k o n s tr u k c je g o s p o d a r s tw c h ło p sk ic h , w y n ik a ją c e z o tr z y m y w a n ia w c ią ż n o w y c h , z re g u ły d o s k o n a ls z y c h śro d k ó w , z a z ę b ia ły się tu z re o r g a n iz a c ją , w y n ik a ją c ą ze z m ia n o b s z a ro w y c h d a w n y c h g o s p o d a rs tw , p o d z ia łu ic h z a b u d o w a ń m ię d z y d w ie alb o w ię c e j ro d z in itp . (33).

T e k u m u lu ją c e s ię tru d n o ś c i b y ły ła tw ie js z e do p o k o n a n ia p rz e z ro ln ik ó w k w a lifik o w a n y c h . T a k ic h p rz y b y w a ło t u j e d n a k s to s u n k o w o n ie w ie lu . P r z y tł a c z a ją c a w ię k sz o ś ć g o s p o d a rz y in d y w id u a ln y c h m u s ia ła u c zy ć się r o ln i c tw a od p o d s ta w . D la te g o n ie n a d ą ż a li o n i z re g u ły za o g ó ln y m , s z y b k im ro z w o je m c o ra z to d o s k o n a lsz y c h m e to d p ro d u k c ji, a ty m s a m y m n ie k o rz y s ta li z d o b ro d z ie js tw n o w o c ze s n y c h sp o so b ó w g o s p o d a r o w a n ia (28). W y m ie n io n e c z y n n ik i p o w o d o w a ły , że k o m p li k a c j e w z a k r e s ie ro z w o ju s p o łe c z n o -e k o n o m ic z n e g o b y ły n a t e r e n ie w o je w ó d z tw a o ls z ty ń sk ie g o n ie ty lk o w ię k sz e , a le c z ę sto i ja k o śc io w o in n e (27). . C elem p o d ję ty c h b a d a ń , k tó r y c h w y n ik i o m a w ia m y w n in ie js z y m a rty k u le , je s t z j e d n e j s tr o n y u ła tw ie n ie z ro z u m ie n ia d o ty c h c z a s o w y c h p rz e o b r a ż e ń s p o łe c z n o -e k o n o m ic z n y c h w r o ln ic tw ie in d y w id u a ln y m , a z d ru g ie j u w y p u k le n ie w n io s k ó w w y p ły w a ją c y c h d la b ie ż ą c e j i p e r s p e k ty w ic z n e j p o lity k i a g r a r n e j n a ty c h te re n a c h . P r z e d s ta w io n a a n a liz a z ja w is k o p a r ta je s t n a m a te r ia ła c h d o ty c z ą c y c h w o j e w ó d z tw a o ls z ty ń sk ie g o . Z e w z g lę d u n a d u ż ą a n a lo g ię m ię d z y p o sz c z e g ó ln y m i c z ę ś c ia m i k r a j u w u s y tu o w a n iu r o ln ic tw a i z a c h o d z ą c y m i w n ic h p ro c e sa m i, w y p ły w a ją c e z n in ie js z e j a n a liz y w n io s k i o d n o szą s ię w d u ż y m s to p n iu ró w n ie ż do r o l n ic tw a in n y c h re g io n ó w , a do P o ls k i p ó łn o c n e j w szc z eg ó ln o śc i (28).

(3)

P ro w a d z o n e p rz e z n a s b a d a n ia n a u k o w e o b e jm u ją c ały p o w o je n n y o k re s. W a r ty k u le n in ie js z y m n a to m ia s t g łó w n ą u w a g ę zw ró c o n o n a l a t a o s ta tn ie , k ie d y p ro b le m s ta r z e n ia się w s i i p o d u p a d a n ie e k o n o m ic z n e g o s p o d a r s tw in d y w id u a ln y c h z a ry so w a ło się szc z eg ó ln ie w y ra ź n ie (9). Z w ie lu p rz y c z y n , p o w o d u ją c y c h u p a d e k n ie k tó ry c h g o s p o d a rs tw c h ło p sk ich w o s ta tn ic h la ta c h , n a czoło w y s u n ą ł się b r a k r ą k do p ra c y o ra z n ie d o s ta te c z n y p o s tę p w e w d ra ż a n iu w ie d z y ro ln ic z e j. D la te g o p r o b le m a ty k ę tę o m ó w io n o n a js z e rz e j (10). P ro b le m p rz e b u d o w y u s tr o ju ro ln e g o , j a k ró w n ie ż c a ło k s z ta łt z a g a d n ie ń z w ią z a n y c h z d a lsz y m ro z w o je m r o ln i c tw a b u d z i c o ra z s z e rs z e z a in te r e s o w a n ie n ie ty lk o s a m y c h ro ln ik ó w , a lę i p o lity k ó w o ra z d z ia ła c z y sp o łe c z n o -g o s p o d a rc z y c h . Z n a la z ło to w y ra z n a w ie lu p o sie d z e n ia c h p le n a rn y c h K o m ite tu C e n tra ln e g o P Z P R i N a cz e ln e g o K o m ite tu Z S L , a szc z eg ó ln ie n a V Z je ź d z ie P Z P R , g d z ie s p ra w y r o l n ic tw a n a le ż a ły do n a jb a rd z ie j w s z e c h s tr o n n ie d y s k u to w a n y c h (16). A n a liz ie d o ty c h c z a s o w y c h p rz e m ia n i p e rs p e k ty w o m ro z w o ju r o ln i c tw a n a u k o w c y p o ś w ię c a ją c o ra z w ię ce j p r a c b a d a w c z y c h . Z a p o c z ą te k n o w e j fa z y w b a d a n ia c h e k o n o m is tó w r o ln i c tw a u z n ać n a le ż y r o k 1956, z a p o c z ą tk o w a n y p ra c a m i z w ią z a n y m i ze z ja z d e m e k o n o m is tó w w s p ra w a c h ro ln ic tw a , k tó r y o d b y ł się w e W ro c ła w iu (18). D uży w z ro s t z a in te r e s o w a n ia n a u k o w c ó w t ą p r o b le m a ty k ą (12, 14. 30) p o d y k to w a n y b y ł te ż z a p o trz e b o w a n ie m ze s tr o n y p r a k ty k ó w . S z y b k o r o s n ą c a w s z e c h s tr o n n a p o m o c p a ń s tw a d la r o ln ic tw a p rz y ś p ie s z a ła z r o k u n a ro k te m p o ro z w o ju , a co za ty m id zie, i s t r u k t u r a l n e z m ia n y ro ln ic tw a . W sp ó łu d z ia ł n a u k i w w y ty c z a n iu n o w y c h k ie ru n k ó w ro z w o ju i s z u k a n iu c o ra z d o s k o n a ls z y c h m e to d r e a liz a c ji n a r a s ta ją c y c h z a d a ń s ta ł się o b ie k ty w n ą k o n ie c z n o ś c ią (14, 18).

Z o ż y w ie n ia p ra c b a d a w c z y c h w y ło n iła się p o trz e b a ic h k o o rd y n a c ji o ra z k o n ie c zn o ść s k ie r o w a n ia z a in te r e s o w a ń n a o d c in k i n a jb a r d z ie j is to tn e . C elo w i te m u słu ż y ły g łó w n ie s p e c ja ln e , p o ś w ię c o n e w ę zło w e j p ro b le m a ty c e p rz e o b ra ż e ń u s tr o jo w y c h r o ln ic tw a p o s ie d z e n ia p le n a r n e W y d z ia łu V P o ls k ie j A k a d e m ii N a u k . P o za p ra c o w n ik a m i n a u k i u c z e s tn ic z y li w n ic h d z ia ła c z e s p o łe c z n o -e k o n o m ic z n i i p o li ty c z n o - a d m in is t r a c y jn i z a jm u ją c y się ro ln ic tw e m . P ie rw s z a te g o ty p u k o n fe re n c ja ocibyła się w 1961 r. (12). D ru g a p o d o b n a k o n fe re n c ja m ia ła m ie js c e w 1963 r. (2). J a k b y u z u p e łn ie n ie m te j d e b a t y je s t d y s k u s ja z a w a r ta w p r a c y z b io ro w e j po d re d a k c j ą H. C h o ł a j a (15). T rz e c ie p le n u m W y d z ia łu V P A N , p o ś w ię c o n e s p e c ja l n ie p rz e o b ra ż e n io m ro ln ic tw a , o d b y ło się 29 m a rc a 1967 r. (25). R ó w n o le g le i w p o w ią z a n iu z p r a c a m i n a u k o w y m i, o k tó r y c h b y ła w y ż e j m o w a , p ro w a d z o n e są b a d a n i a w K a te d r z e E k o n o m ik i i O rg a n iz a c ji R o ln ic tw a W y ż sze j S z k o ły R o ln ic ze j w O ls z ty n ie (27, 30, 32)v. W n in ie js z e j p r a c y w y k o rz y s ta n o g łó w n ie w y n ik i b a d a ń w y k o n a n y c h o so b iśc ie lu b p o d k ie ru n k ie m a u to r ó w n i n i e j szego a r ty k u łu , m .in . w ra m a c h o b o zó w n a u k o w y c h o rg a n iz o w a n y c h od k ilk u l a t p rz e z K o ło N a u k o w e E k o n o m istó w R o ln ic tw a p rz y W y ższej S z k o le R o ln ic ze j w O l sz ty n ie . N ie k tó re w y n ik i ty c h b a d a ń re fe ro w a n o n a o g ó ln o p o ls k ie j s e s ji p o p u la rn o n a u k o w e j p o ś w ię c o n e j p ro b le m a ty c e lu d z i s ta r y c h , k tó r ą w d n ia c h 14 i 15 g r u d n ia 1968 r. z o rg a n iz o w a li w W y ższej S z k o le R o ln ic ze j w O ls z ty n ie Z a rz ą d U c z e ln ia n y ZM W o ra z K o ło N a u k o w e E k o n o m istó w R o ln ic tw a (10). W o p ra c o w a n iu n in ie js z y m w y k o rz y s ta n o ta k ż e m a te r ia ł z b a d a ń a n k ie to w y c h , p rz e p ro w a d z o n y c h w 195G r. p o d k ie ro w n ic tw e m D. G a ł a j a n a te re n ie w o j. o ls z ty ń sk ie g o . P o ś w ię c o n e b y ły o n e g łó w n ie s p ra w o m o p u s z c z a n ia g o s p o d a r s tw p rz e z ch ło p ó w . Jesz cz e j e d n a u w a g a w s tę p n a . P r z y ro z p a tr y w a n iu m a te r i a ł u z a w a rte g o w n i n ie js z y m o p ra c o w a n iu n a le ż y m ie ć s ta l e n a u w a d z e , że c h a r a k t e r y z u je on g o sp o d a r s tw a n a js ła b s z e , k tó r e b o r y k a ją się z n a jró ż n o ro d n ie js z y m i tru d n o ś c ia m i i często

(4)

P R O B L E M Y E K O N O M I C Z N I E S Ł A B Y C H G O S P O D A R S T W I N D Y W I D U A L N Y C H 7 5

c h y lą się k u u p a d k o w i. T a g r u p a g o s p o d a r s tw s ta n o w i w ię c m a rg in e s , j a k b y p r o d u k t u b o c zn y szy b k o ro z w ija ją c e j się g o s p o d a r k i c h ło p sk ie j. M im o z a n iż a n ia w sk a ź n ik ó w p rz e z g o s p o d a r s tw a e k o n o m ic z n ie s ła b e , g o s p o d a r s tw a in d y w id u a ln e ja k o c ało ść le g ity m u ją się b a rd z o d u ż y m i o sią g n ię c ia m i (6, 28). Ś w ia d c z ą o ty m m .in . d a n e z a w a r te w ta b e la c h n r 1, 2 i 3.

B a rd z o szy b k o ro s n ą o s ta tn io p lo n y (ta b e la 1). J e s t to w y n ik d z ia ła n ia zw ię k - szo n eg o z u ż y c ia n a w o z ó w m in e ra ln y c h , le p sz e j — o p a r te j g łó w n ie n a m e c h a n iz a c ji — u p ra w y , b a rd z ie j ra c jo n a ln e g o — b ę d ą c e g o w y n ik ie m w z ro s tu k w a lif ik a c ji — g o s p o d a ro w a n ia itp . T A B E L A 1 P lo n y w ' g o sp o d a rs tw a c h in d y w id u a ln y c h w Zatach. 1956— 1967 L p N a z w a u p r a w y P r z e c i ę t n e p l o n y r o c z n e w l a t a c h w k w i n t a l a c h 1956-60 1961-65 1966 1967 1 4 zboża 13,4 16,5 17,4 19,0 2 Z ie m n ia k i 135 161 175 176 3 B u ra k i c u k ro w e 182 249 ! 279 339 4 R ze p a k 5.9 U ,6 11,1 17,3 Ź r ó d ł o : R o c z n i k i - i o p r a c o w a n i a W o j e w ó d z k i e g o U r z ę d u S t a t y s t y c z n e g o w O l s z t y n i e . W y so k ie j e s t te ż te m p o w z ro s tu p o g ło w ia in w e n ta r z a ż y w eg o (ta b e la 2). N a u w a g ę z a s łu g u je szc z eg ó ln ie p o w a ż n e z w ię k s z e n ie p o g ło w ia b y d ła , d la k tó re g o c h o w u is tn ie ją tu b a rd z o k o rz y s tn e w a r u n k i p rz y ro d n ic z e . P o d k r e ś lić p rz y ty m n a le ż y , że g o s p o d a r k a c h ło p sk a w o je w ó d z tw a o ls z ty ń sk ie g o n ie ty lk o o s ią g n ę ła , a le n a w e t p rz e k ro c z y ła p rz e c ię tn y d la c a łe j P o ls k i p o z io m s ta n u p o g ło w ia b y d ia w p rz e lic z e n iu n a 100 h a u ż y tk ó w ro ln y c h . W z ro st p o g ło w ia j e s t j a k w ia d o m o i n w e s ty c ją w g o s p o d a r s tw a . Ś w ia d c z y o n w ię c o is tn ie n iu d u ż ej s iły e k o n o m ic z n e j g o s p o d a r s tw in d y w id u a ln y c h (6, 29). S z y b k i ro z w ó j p r o d u k c ji r o ś lin n e j i z w ie r z ę c e j z n a j d u je s w e o d b ic ie w p r o d u k c ji g lo b a ln e j, k o ń c o w e j i to w a ro w e j (ta b e la 3). W o s ta tn ic h d z ie się c iu la ta c h w z ro st j e s t p rz e sz ło d w u k ro tn y . Z a o b ja w p o z y ty w n y u z n a ć n a le ż y i to , że p r o d u k c ja ro ś lin n a , s ta n o w ią c a m .in . p o d s ta w o w ą b a z ę p a s z o w ą g o s p o d a r s tw , ro ś n ie s z y b c ie j a n iż e li p r o d u k c ja z w ierzę c a.

K o n s e k w e n c ją s z y b k ie g o z w ię k s z a n ia p r o d u k c ji je s t p o w a ż n y w z ro s t z a m o ż n o ści ro ln ik ó w , a w ię c i w z ro s t s to p y ż y cio w e j lu d n o ś c i ro ln ic z e j o ra z d a lsz e , o p a rto m .in . o n o w e in w e s ty c je , in te n s y fik o w a n ie p r o d u k c ji ro ln e j (6, 25).

D o ty c h c z a so w e b a rd z o d u ż e o s ią g n ię c ia g o s p o d a r k i c h ło p sk ie j s ą w ię c z a p o w ie d z ią d a lsz y c h su k ce só w . T y m n ie m n ie j g o s p o d a r s tw a e k o n o m ic z n ie s ła b e p o w a ż n ie o b n iż a ją w y n ik i p r z e c ię tn e d la w s z y s tk ic h g o s p o d a r s tw in d y w id u a ln y c h

i d la te g o z a s łu g u ją n a s p e c ja ln ą u w a g ę (3, 15).

W śró d g o s p o d a r s tw e k o n o m ic z n ie s ła b y c h w y ró ż n ić n a le ż y k ilk a g ru p . R ó żn e są p rz e d e w s z y s tk im p rz y c z y n y p o w o d u ją c e ic h tru d n o ś c i i u p a d a n ie . N ie je d n a k o w y je s t ta k ż e s to p ie ń ic h o s ła b ie n ia p r o d u k c y jn e g o i e k o n o m ic z n e g o , a w z w ią z k u z ty m ró ż n e s z a n s e i d ro g i w y d ź w ig n ię c ia ty c h g o s p o d a r s tw z u p a d k u . W z w ią z k u z p o w a ż n y m i z m ia n a m i w p o lity c e a g r a r n e j w o m a w ia n y m o k re s ie , ró ż n e te ż b y ły g o s p o d a r s tw a e k o n o m ic z n ie s ła b e w p o s zc z eg ó ln y ch la ta c h (3, 17, 19). S p e c ja ln ą g ru p ę s ta n o w ią g o s p o d a r s tw a , k tó ry c h u p a d e k j e s t re z u lta te m g o s p o d a r k i r a b u n k o w e j ic h w ła śc ic ie li. T e n ty p g o s p o d a r s tw w y s t ę p u je ju ż w p ie r w szy ch la ta c h po w o jn ie i to g łó w n ie w p o w ia ta c h g ra n ic z n y c h , a le n ie ty lk o .

(5)

W o k re s ie ty m o b o k m a so w o n a p ły w a ją c y c h o fia rn y c h i u czc iw y c h ro ln ik ó w , o s ie d - la li s ię te ż ró ż n i k o m b in a to rz y , k tó rz y z a m ia s t o d b u d o w y w a ć i ro z w ija ć , o k ra d a li i d e w a s to w a li n a d a n e im g o s p o d a r s tw a (19, 30). T A B E L A I n w e n ta r z ż y w y w g o s p o d a rs tw a c h in d y w id u a ln y c h w la ta c h 1955— 1967 w s z tu k a c h f iz y c z n y c h i d u ż y c h na 100 ha U R L p N a z w a i n w e n t a r z a 1955 S z t u k w l a t a c h 1960 j 1960 1967 A W s z t . f i z y c z n y c h 1 B y dło 26,6 36,4 51.1 55,7 2 T rz o d a c h le w n a 37,2 48,4 58,1 63,7 3 O w ce 19,5 13,9 12,5 4 K o n ie 10,8 12,4 13,0 В W s z t . d u ż y c h 5 R az e m 39,3 49,9 63,6 Ź r ó d ł o : O p r a c o w a n i a w ł a s n e w o p a r c i u o d a n e W o j e w ó d z k i e g o U r z ę d u S t a t y s t y c z n e g o w O l s z t y n i e . W p ó ź n ie jsz y c h la ta c h , k ie d y n a s tą p iła n o rm a liz a c ja w a ru n k ó w , te fo r m y g r a b ieży n ie b y ły ju ż m o żliw e. G o s p o d a rk a r a b u n k o w a p r z y ję ła in n e , b a rd z ie j z a k a m u flo w a n e a le ró w n ie ż b a rd z o s z k o d liw e fo r m y d z ia ła n ia . C zęsto są to n a w e t g o s p o d a r s tw a p ro w a d z o n e o k re s o w o n a w y so k im p o z io m ie in te n s y w n o ś c i, je d n a k p o to ty lk o , b y m a k s y m a ln ie je w y e k sp lo a to w a ć . P rz e d e w s z y s tk im w g o s p o d a r s t w a c h ty c h n ie ro b i się ż a d n y c h n a k ła d ó w in w e s ty c y jn y c h a n a w e t n ie p r z e p r o w a d z a się re m o n tó w . W k o ń c o w e j fa z ie g o s p o d a rk ę ra b u n k o w ą p ro w a d z i się te ż n a p o la c h . P o w o d u je to s to p n io w ą d e g ra d a c ję g le b y i s p a d e k je j p ro d u k c y jn o ś c i. Z g ro m a d z o n e n a s k u te k r a b u n k o w e j g o s p o d a rk i fu n d u s z e są ró ż n ie w y k o rz y s ty w a n e . W ie lu ro ln ik ó w in d y w id u a ln y c h b u d u je so b ie lu b k u p u je w ille w m ia s ta c h , k u p u je sa m o c h ó d n a ta k s ó w k ę lu b d o k o n u je in n e j, n a jc z ę ś c ie j p o z a ro ln ic z e j in w e s ty c ji. Z te g o ty p u w y p a d k a m i s p o tk a n o się m .in. p o d c z a s b a d a ń te re n o w y c h (10). W a lk a z te g o r o d z a ju w y n a tu rz e n i a m i g o sp o d a rc z y m i je s t b a rd z o tr u d n a . W ła ś c ic iel m a b o w ie m sw o b o d ę w d o b o rz e sp o so b u g o s p o d a r o w a n ia . P e w n e m o ż liw o ści z w a lc z a n ia te g o s z k o d liw e g o p ro c e d e r u j e d n a k są. P r z e d e w s z y s tk im b a rd z ie j e n e r g ic z n ie n a le ż y ś c ią g a ć od n ic h z a d łu ż e n ia . Z b y t c zęsto in s ty tu c je fin a n s o w e p o p r z e s ta ją n a s tw ie rd z e n iu , że n ie m o ż n a u s ta lić n o w e g o m ie js c a p o b y tu d łu ż n ik a . T y m c z a se m c h ło p i, o k tó ry c h m o w a , w in n i b y ć śc ig a n i n ie ty lk o z ty tu łu n ie s p ła co n y k re d y tó w , a le i d e w a s ta c j i g o s p o d a rs tw a . O trz y m a li j e b o w ie m za g ro sze, w y c ią g n ę li z n ic h w ie lo k ro tn ie w ię c e j i p o r z u c a ją z ru jn o w a n e , n ie s p ła c o n e do k o ń c a. Z a o s trz e n ie n o rm p r a w n y c h w k ie r u n k u s k u te c z n ie js z e g o in g e ro w a n ia w ła d z a d m in is tra c y j n y c h w ta k ic h w y p a d k a c h w y d a je s ię b y ć w p e łn i u z a s a d n io n e .

Z b liżo n e do o m ó w io n y c h b y ły g o s p o d a r s tw a o b ję te k ie d y ś p rz e z osoby, k tó r e s ą d z iły , iż b ę d ą m o g ły z a r a b ia ć n a p r z e k a z a n iu ich w d z ie rż a w ę , a lb o że b ę d ą m o g ły j e s p rz e d a ć p ó ź n ie j po dużo w y ż sz e j cen ie. W p ro w a d z o n e ju ż w 1946 r. p r z e p is y u tr u d n i ły te g o ro d z a ju k o m b in a c je . W n a s tę p n y c h la ta c h n a s k u te k p r z e p ro w a d z o n y c h w k r a j u r e f o r m (p a r c e la c ja , n a d a w a n ie g o s p o d a r s tw p o n ie m ie c k ic h ) z a s p o k o jo n o g łó d z ie m i i d la te g o b r a k b y ło w a ru n k ó w do s p e k u lo w a n ia g o s p o d a r s t w a m i. C h ę tn i m o g ą j e i o b e c n ie n a b y ć p o s to su n k o w o n is k ic h c e n a c h b e z p o ś re d n io od p a ń s tw a (33).

(6)

D ość lic z n ą g ru p ą s ta n o w ią g o s p o d a r s tw a p ro w a d z o n e p rz e z z ły ch ro ln ik ó w '. C h o d zi tu o ró ż n e g o r o d z a ju p ija k ó w , n ie ro b ó w itp . W sz e lk ie p ró b y o d d z ia ły w a n ia n a ty c h w y k o le je ń c ó w są ra c z e j z a w o d n e . T r u d n o ść w y n ik a i s tą d , żc e w e n tu a ln e s a n k c je z a s to s o w a n e do w ła ś c ic ie la z re g u ły n a jb a r d z ie j u d e r z a j ą w jeg o ro d z in ą . T a g r u p a g o s p o d a r s tw j e s t o ty le k ło p o tliw a , że p o w o d u je n ie ty lk o p o w a ż n e s z k o dy m a te r ia ln e , a le i m o ra ln e (3). T A B E L A з W a r to ś ć p r o d u k c ji p r z y p a d a ją c e j n a h e k t a r u ż y t k ó w r o ln y c h w la ta c h 1958, 1961, 1963 i 1965 w e d łu g c e n s k u p u p o n a d o b o w ią z k o w e g o • N a h e k t a r u ż y t k ó w r o l n y c h w l a t a c h L p . R o d z a j p r o d u k c j i 1958 1961 1963 j 1965 1 P r o d u k c ja g lo b a ln a O gółem 6469 8494 9257 11684 2 w ty m ro ś lin n a 3684 5072 5463 7158 3 i z w ie rz ę c a 2785 3422 3794 4526 4 P r o d u k c ja k o ń c o w a O gółem 3381 4228 4829 6215 5 w ty m ro ś lin n a 1025 1279 1631 2380 6 i z w ierzę c a 2356 2949 3198 3835 7 P r o d u k c ja to w a ro w a O gółem 2348 3127 3607 4524 8 w ty m r o ś lin n a 624 933 1132 1654 9 i z w ierzę c a 1724 2194 2475 j 2870 Ź r ó d ł o : „ R o c z n i k i S t a t y s t y c z n e G ł ó w n e g o U r z ę d u S t a t y s t y c z n e g o ” . J e s z c z e in n y c h a r a k t e r m a ją g o s p o d a r s tw a o s ła b io n e n a s k u te k k lą s k lo so w y ch . D z ię k i in s ty tu c jo m u b e z p ie c z e n io w y m , m o ż liw o ścio m s to s o w a n ia u lg p o d a tk o w y c h itp . n a jc z ę ś c ie j n a s tę p u je o d b u d o w a e k o n o m ik i ty c h g o s p o d a rs tw .

S c h a r a k te r y z o w a n e g r u p y g o s p o d a r s tw e k o n o m ic z n ie s ła b y c h m a ją tę w sp ó ln ą c ech ę, że s ą p r o d u k te m z ja w is k ra c z e j n ie ty p o w y c h . P o z a w y ż e j o m ó w io n y m i je s t du żo lic z n ie js z a g r u p a g o s p o d a r s tw e k o n o m ic z n ie s ła b y c h , k tó r e są w y n ik ie m z a c h o d z ąc y c h p ro c e só w d e m o g ra fic z n y c h , s to s u n k ó w sp o łe c z n o -e k o n o m ic z n y c h , p rz e m ia n w ży ciu k u l tu r a ln y m itp . P o w s ta w a n ie ty c h g o s p o d a r s tw je s t w ię c r e z u lta te m o d d z ia ły w a n ia c a ło k s z ta łtu w a ru n k ó w n a g o s p o d a r k ę c h ło p sk ą . P r o c e s t e n j e s t z a te m u w a r u n k o w a n y p r z y c z y n a m i o c h a r a k t e r z e o b ie k ty w n y m , w ła ś c iw y m d a n e m u o k re so w i (3).

C h cą c s z u k a ć m o ż liw o ści o d d z ia ły w a n ia n a p ro c e sy z w ią z a n e z g o s p o d a r s tw a m i e k o n o m ic z n ie s ła b y m i, n a le ż y p rz e d e w s z y s tk im p o z n a ć p rz y c z y n y ic h p o w s ta w a n ia . Z w ie lu c z y n n ik ó w p o w o d u ją c y c h p o d u p a d a n ie g o s p o d a r s tw b e z w z g lę d n ie d o m in u ją c y j e s t n ie d o b ó r s iły ro b o c z e j i n is k ie k w a lif ik a c je osób k i e r u ją c y c h d a n y m i w a r s z t a t a m i ro ln y m i. T r u d n o ś c i te w y s tą p iły z a r a z p o w o jn ie .

M im o k o lo s a ln e g o w y s iłk u w ło ż o n eg o w z a s ie d le n ie w k o ń c o w e j fa z ie z o r g a n i z o w a n e g o o s a d n ic tw a , w ie le te r e n ó w w o je w ó d z tw a o ls z ty ń sk ie g o o d c zu w a ło p o w a ż n e b r a k i lu d n o ś c i ro ln ic z e j. N a p r z y k ła d w 1948 r. n a 100 h a u ż y tk ó w ro ln y c h p rz y p a d a ło w w o je w ó d z tw ie ś re d n io z a le d w ie 33,3 osób lu d n o ś c i w ie js k e j, a ty lk o 28,5 o só b lu d n o ś c i ro ln ic z e j, n a to m ia s t p r a c u ją c y c h w ro ln i c tw ie le d w ie około 15 osób, co j a k n a ó w c z e sn y s y s te m g o s p o d a r o w a n ia i p o z io m m e c h a n iz a c ji b y ło n a d z w y c z a j m a ło (30). W w ie lu p o w ia ta c h , szc z eg ó ln ie p ó łn o c n y c h , o ra z n ie k tó ry c h

(7)

p o łu d n io w y c h , k tó r e o p u śc ili tzw . „ sz a b ro w n ic y ” , s y tu a c ja b y ła je sz c z e g o rs z a (ta b e la 4). D użo w ię k sz e z ró ż n ic o w a n ie is tn ia ło m ię d z y p o sz c z e g ó ln y m i g ro m a d a m i i g o s p o d a r s tw a m i (32). T A B E L A 4 L u d n o ś ć w ie js k a i ro ln icza w p r z e lic z e n iu n a 100 ha u ż y tk ó w r o ln y c h w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k i m o ra z w n ie k tó r y c h p o w ia ta c h w d n ia c h 1 V I I 1948 i 3 X I I 1950 L u d n o ś ć L p . O b s z a r W i e j s k a R o l n i c z a 1948 r. 1950 r. 1948 r. 1950 r. X W o je w ó d z tw o * 33,3 35,0 28,5 28,9 P o w ia ty 2 B ra n ie w o 20,4 21,3 18,7 19,6 3 G ó ro w o 24,4 27,5 22,9 25,7 4 K ę trz y n 28,8 33,1 23,5 27,0 5 N id zica 23,0 24,1 19,9 24,1 6 P isz 21,9 24,9 19,3 22,0 Ż r ó d l o : O p r a c o w a n i e w ł a s n e o p a r t e o m a t e r i a ł y * z W o j e w ó d z k i e g o A r c h i w u m P a ń s t w o w e g o O l s z t y n o r a z s p i s u p o w s z e c h n e g o z d n i a 3 X I I 1950 r . W z w ią z k u z k o rz y s tn y m i w a ru n k a m i, ja k ie s tw o rz o n o w m ia s ta c h d la no w o z a tru d n io n y c h , szc z eg ó ln ie w szy b k o r o z w ija ją c y m się p rz e m y śle , n a r a s t a ł p ro c e s o d p ły w u lu d n o ś c i ze w si do m ia s ta . W z w ią z k u z ty m , że w a r u n k i p r a c y w g o sp o d a r s tw a c h b ę d ą c y c h n a d o ro b k u b y ły tru d n e , w ie le osób z aczęło o p u szc z ać ró w n ie ż g o s p o d a r s tw a c h ło p sk ie w o je w ó d z tw a o ls z ty ń sk ie g o . O p u sz c z a ła w ie ś g łó w n ie m ło d zież. W ę d ro w a ła o n a c zęsto do in n y c h , b a rd z ie j u p rz e m y sło w io n y c h d z ie ln ic P o lsk i. P r o c e s te n n a s il a ł s ię w m ia r ę n a r a s t a n i a n a c is k u n a k o le k ty w iz a c ję . L u d n o ś ć r o l n ic z a w s w e j m a s ie n ie m ia ła , j a k w ia d o m o , z a u f a n ia do te j n o w e j f o r m y g o sp o -T A B E L A 5 S t r u k t u r a w i e k u p o szc ze g ó ln y c h g ru p lu d n o śc i w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k i m w I960 r. G r u p a l u d n o ś c i G r u p a w i e k u w p r o c e n t a c h L p . d o 15 1. 15-29 30-54 p o n a d 541.

L u d n o ś ć og ó łem (m iasto i w ieś) 39,6 22,5 27,0 10,9

2 W ie js k a 41,3 21,3 26,0 11,4 3 R o ln ic za Z aw o d o w o c zy n n i: 40,8 19,6 27,2 12,4 4 P o z a ro ln ic tw e m

X

42,3 50,5 7,2 5 W ro ln ic tw ie n a w si

X

30,7 49,8 19,5 6 W g o s p o d a rs tw a c h in d y w id u a ln y c h

X

27,6 50,6 21,8 7 M ężczyźni w g o s p o d a rs tw a c h in d y w i d u a ln y c h

X

27,4 48,1 24,5 Ź r ó d ł o : O b l i c z e n i a w ł a s n e o p a r t e n a d a n y c h s p i s u p o w s z e c h n e g o z 1960 r . z a w a r t y c h w p u b l i k a c j a c h G U S - u .

(8)

P R O B L E M Y E K O N O M I C Z N I E S Ł A B Y C H G O S P O D A R S T W - I N D Y W I D U A L N Y C H 7 9

d a ro w a n ia . D la te g o n ie w id z ia ła k o rz y s tn e j p e rs p e k ty w y w ro ln ic tw ie i s z u k a ła z a t r u d n ie n ia w in n y c h z aw o d a c h . E m ig ro w a li szc z eg ó ln ie n a jm n ie j z w ią z a n i z r o l n ic tw e m , a w ię c n ie ro ln ic y o ra z m ło d z ie ż. O k re s te n z a c ią ż y ł p o w a ż n ie n a o b e cn e j s y tu a c ji w z a k r e s ie r ą k do p ra c y w ro ln i c tw ie (28). N ie w ie le j e s t b o w ie m osób w g o s p o d a rc e c h ło p sk ie j, k tó r e w la ta c h p ię ć d z ie s ią ty c h w c h o d z iły w w ie k p r o d u k c y jn y . Ś w ia d c z ą o ty m m .in . d a n e z a w a r te w t a b e li 5. W ieś, k t ó r a le g ity m o w a ła się d u żo w ię k sz ą lic z b ą d z ie ci a n iż e li m ia s to , m ia ła w I960 r. 19,6% lu d n o ś c i r o l n ic z e j w w ie k u 15— 29 la t, a w o g ó ln e j lic z b ie m ie s z k a ń c ó w t a g r u p a lu d n o ś c i s ta n o w iła 22,5%. O d w ro tn a s y tu a c ja is tn ia ła w g ru p ie w ie k u 55 i w ię c e j l a t (ta b e la 5).

J e s z c z e b a rd z ie j j a s k r a w o p rz e m ia n y s t r u k t u r y u w y p u k liły s ię u lu d n o ś c i z a w o d o w o c z y n n e j. W g ru p ie z a w o d ó w p o z a ro ln ic z y c h p ra c o w n ic y do 29 ro k u ż y c ia s ta n o w ią aż 42,3% , a w śró d z a tru d n io n y c h w r o ln ic tw ie ty lk o 30,7%, p r z y czy m w g o s p o d a r s tw a c h in d y w id u a ln y c h u d z ia ł te j g ru p y w ie k u s p a d a z a le d w ie do 27,6%, m ę ż cz y z n do 27,4%. D użo lic z n ie jsz a a n iż e li w in n y c h z a w o d a c h j e s t n a to m ia s t g r u p a lu d z i w w ie k u p o n a d 54 la ta , szc z eg ó ln ie w g o s p o d a r s tw a c h in d y w id u a ln y c h . W z a w o d a c h p o z a ro ln ic z y c h by ło ic h z a le d w ie 7,2% , a w śr ó d m ę ż cz y z n w g o s p o d a r s tw a c h in d y w id u a ln y c h lu d z ie m a ją c y w 1960 r. 55 i w ię c e j l a t s ta n o w ili aż 24,5% (ta b e la 5). P rz y to c z o n e d a n e w s k a z u ją , że p ro c e s s ta r z e n ia się w s i n a s k u te k ru c h ó w m ig r a c y jn y c h , a szc z eg ó ln ie o d p ły w u m ło d z ie ż y ze w si b y ł b a rd z o z a a w a n s o w a n y ju ż p rz e d r o k ie m 1960 (11, 17, 19).

W o k re s ie p la n u s z e ś c io le tn ie g o (1950— 1955), a szc z eg ó ln ie w p ie rw s z y c h je g o l a ta c h z a ry so w a ło s ię te ż in n e z ja w is k o , w s k a z u ją c e n a o d c h o d z e n ie c zę ści lu d n o ś c i od ro ln ic tw a . W y n ik a ło o n o m .in . s tą d , że z aw ó d t e n s tr a c i ł, szc z eg ó ln ie w śró d m ło d e g o p o k o le n ia lu d n o ś c i w ie js k ie j, n a a tra k c y jn o ś c i. W s k a z u je n a to m .in . z rz e k a n ie s ię p rz e z c h ło p ó w części lu b n a w e t c a ły c h g o s p o d a r s tw n a rz e c z p a ń s tw a . W l a t a c h 1951— 1953 p rz e jm o w a n o fo r m a l n ie ok o ło 1300 g o s p o d a r s tw c h ło p sk ic h ro c z n ie . N ie w sz y sc y c h ę tn i m o g li s w o je g o s p o d a r s tw a p rz e k a z a ć f o r m a l n ie n a r z e c z p a ń s tw a . S tą d w ie le ro d z in p o p r o s tu sa m o w o ln ie je p o rz u c a ło . W p ro w a d z a n e c o ra z su ro w sz e z a k a z y i s a n k c je n ie c o z a h a m o w a ły te n p ro c e s, a le go n ie z lik w id o w a ły (34). R ó w n o le g le ze z rz e k a n ie m się c a ły c h g o s p o d a r s tw m ia ło m ie js c e z rz e k a n ie s ię części g ru n tó w . P o c z ą w s z y od 1949 r. z ja w isk o to w y k a z y w a ło s iln ą te n d e n c ję w z ro stu .

T e n d e n c je do z m n ie js z a n ia g o s p o d a r s tw z n a la z ły s w e o d z w ie rc ie d le n ie w z m ia n a c h s t r u k t u r y a g r a r n e j (11). M ięd z y 1950 a 1960 r. u d z ia ł g o s p o d a r s tw od 0,5 do 5,0 h a w o g ó ln e j lic z b ie g o s p o d a r s tw p o n a d 0,5 h a w z ró sł z 20% do 30,8%, a u d z ia ł g o s p o d a r s tw p o n a d 5 h a s p a d ł z 80,0% do 69,2%. J e s z c z e w ię k sz e te m p o w z ro s tu w y k a z a ła g r u p a g o s p o d a r s tw o d 0,1 do 0,5 h a . Ic h lic z b a z w ię k s z y ła się z 3,8 ty s . w 1950 r. aż do 10,0 ty s. w 1960 r. W ie le r o d z in c h ło p sk ic h p o z o sta w iło s o b ie ty lk o z a b u d o w a n ia (g łó w n ie m ie s z k a n ie ) o ra z p rz y d o m o w ą d z ia łk ę i p rz e sz ło do p ra c y w z a w o d a c h p o z a ro ln ic z y c h (28). W s ta t y s ty k a c h u rz ę d o w y c h f ig u r u ją o n i je d n a k n a d a l ja k o lu d n o ś ć ro ln ic z a . O k re s p la n u s z e ś c io le tn ie g o b y ł tr u d n y ró w n ie ż d la p a ń s tw o w y c h g o s p o d a rstw r o ln y c h . M im o to w y k a z y w a ły o n e w y ra ź n ą te n d e n c ję ro z w o jo w ą . Z n a la z ło to w y r a z c h o c ia ż b y w z w ię k s z a n iu a r e a ł u u ż y tk ó w ro ln y c h (ta b e la 6). P o w a ż n e j p o p ra w ie u le g ło te ż w y p o s a ż e n ie w ś ro d k i p ro d u k c ji. W zro sło m .in . p o g ło w ie b y d ła z 38,4 tys. w 1950 r. do 77,7 ty s. s z tu k w r. 1955. J a k z p o w y ż sz e g o w y n ik a g o s p o d a r s tw a p a ń s tw o w e z d o b y ły w ty m o k re s ie m o c n e p o d s ta w y d a lsz e g o ra c jo n a ln e g o ro z w o ju .

N a r a s t a n i e w ś ró d lu d n o ś c i ro ln ic z e j te n d e n c ji u c ie c z e k z z ie m i s ta ło się w p ie rw s z e j p o ło w ie l a t p ię ć d z ie s ią ty c h z ja w is k ie m g ro ź n y m d la e k o n o m ik i k ra ju . S p o w o d o w a ło to p o c z ą w s z y ju ż od 1954 r. a w y ra ź n ie j od 1955 r. p e w n e z ła g o d z e n ie p o lity k i p a ń s tw a w s to s u n k u do g o s p o d a r s tw in d y w id u a ln y c h (34). Z m ia n y zaszły

(9)

ra c z e j w n o rm a c h p ra w n y c h , a m n ie j w ek o n o m ic e. Z a s a d n ic z y z w ro t w p o lity c e a g r a r n e j, a m .in . w u s y tu o w a n iu g o s p o d a rc z y m ro ln ik ó w in d y w id u a ln y c h , n a s tę p u je je d n a k d o p ie ro po ro k u 1956 (11). t a b e l a a U ż y tk i ro ln e z a jm o w a n e p r z e z p a ń s tw o w e g o s p o d a rs tw a rolne w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k i m w la ta c h 1950— 1956 Lp. R o k U ż y t k i r o l n e w t y ś . h a P r o c e n t d o c a ł o ś c i u ż y t k ó w r o l n y c h 1 1950 259 20,3 2 1951 307 23,9 3 1952 314 24,4 4 1953 324 24,4 5 1954 335 25.0 6 1955 360 27,1 7 1956 365 28,1 Ž r ó d l o : W o j e w ó d z k a K o m i s j a P l a n o w a n i a G o s p o d a r c z e g o w O l s z t y n i e . W p o s z u k iw a n iu d ró g w y jś c ia z im p a s u d la r o ln i c tw a o ls z ty ń sk ie g o u c ze stn ic zy te ż p ra c o w n ic y n a u k o w i W y ższ ej S z k o ły R o ln ic ze j w O lsz ty n ie . W z a k ro jo n y c h n a sz e ro k ą s k a lę b a d a n ia c h p ro w a d z o n y c h w 1956 r. po d k ie ro w n ic tw e m ó w czesn eg o k ie ro w n ik a K a te d r y P o lity k i A g ra rn e j D. G a l a j a , d ą żo n o m .in . do z n a le z ie n ia p rz y c z y n p o w s ta łe j s y tu a c ji. B a d a n ia m i o b ję to p o k ilk a i k ilk a n a ś c ie w s i w k a ż d y m p o w ie cie. Z e b ra n y w te r e n ie p rz e z s p e c ja ln ie p rz e sz k o lo n e o so b y m a te r ia l a n k ie to w y o b ją ł k ilk a ty s ię c y g o s p o d a rstw . P o w y e lim in o w a n iu a n k ie t n ie k o m p le tn y c h lu b z a w ie ra ją c y c h n ie śc isło ści, do d a lsz y c h o p ra c o w a ń w z ię to 3001 g o s p o d a rs tw i n d y w id u a ln y c h , w ś ró d n ic h 2181 g o s p o d a r s tw p rz e s ie d le ń c ó w i 820 re p a tr ia n tó w . O p ra c o w a n ia m a te r i a ł u z a w a rte g o w a n k ie ta c h , za z g o d ą D. G a ł a j a , w z w ią z k u z je g o p rz e jś c ie m do p ra c y w W a rsz a w ie , d o k o n a ł B. W i l a m o w s k i (30).

K a ż d a a n k ie ta (k ilk u n a s to s tro n ic o w a ) z a w ie ra ła in f o r m a c je d o ty c z ąc e c ałej w si w la ta c h 1945— 1955. D a n e z z a k r e s u o p u s z c z a n ia g o s p o d a r s tw o b e jm u ją o k re s 1949— 1955 i o so b n o 1954— 1955. C elem a n k ie ty b y ło d o s ta r c z e n ie d a n y c h m .in . o: 1) p o c h o d z e n iu k la so w y m o s ie d lo n y c h (b e z ro ln i, ro ln ic y w g w ie lk o śc i g o s p o d a r stw , z aw o d ó w p o z a ro ln ic z y c h ); 2) o k re s ie o s ie d la n ia się; 3) w ie lk o śc i z a jm o w a n y c h g o s p o d a r s tw ; 4) o p u s z c z a n iu g o s p o d a r s tw (p rz y c z y n y i k ie r u n k i o d p ły w u ro d z in ) itp . J a k k a ż d y m a te r ia ł a n k ie to w y u s ta lo n y n a p o d s ta w ie in f o r m a c ji z a in te r e s o w a n y c h i to n ie ra z w y p o w ia d a n y c h w o b e c z n a n y c h im osób, t a k i te n o b a rc z o n y je s t p e w n y m i b łę d a m i, ty m b a rd z ie j że w ie le d a n y c h , szc z eg ó ln ie d o ty c z ą c y c h w c z e ś n ie js z y c h la t o p a rto n a z a w o d n e j p a m ię c i re s p o n d e n tó w . D la te g o p r z y ta c z a n e lic z b y , szc z eg ó ln ie d o ty c z ą c e c h a r a k t e r y s ty k i n ie k tó ry c h p ro c e ^ św , t r a k to w a ć n a le ż y ty lk o ja k o p rz y b liż o n e o k re ś le n ie s to p n ia , czy s t r u k t u r y w y s tę p o w a n ia d a n e g o z ja w is k a . D la p r o b le m a ty k i b ę d ą c e j te m a te m n in ie js z e g o a r ty k u łu n a jis to tn ie js z e z n a cze n ie m a ją w y n ik i b a d a ń w z a k r e s ie o p u s z c z a n ia g o s p o d a r s tw . S tą d z c ało śc io w eg o o p ra c o w a n ia d o k o n a n e g o w o p a rc iu o z e b r a n e a n k ie ty w y k o rz y s ta n e z o sta n ą t a g łó w n ie d a n e d o ty c z ą c e ru c h ó w m ig ra c y jn y c h . P r z e d s ta w io n e d a n e w s k a z u ją m .in . n a b a rd z o d u ży , szc z eg ó ln ie w ś r ó d o s ie d le ń c ó w n a g o s p o d a r s tw a c h ro ln y c h p o ro k u 1948, u d z ia ł lu d n o ś c i p o c h o d zą c e j z r o d z in b e z ro ln y c h i z aw o d ó w p o z a ro ln ic z y c h . Te d w ie g r u p y s ta n o w ią p o r o k u 1948

(10)

P R O B L E M Y E K O N O M I C Z N I E S Ł A B Y C H G O S P O D A R S T W I N D Y W I D U A L N Y C H Q l

aż 46,6°/o c a łe j lic z b y o s ie d la n y c h n a g o s p o d a r s tw a c h r o ln y c h . S ą o n e n a jlic z n ie js z e w śr ó d p rz e sie d le ń c ó w , b o o s ią g a ją łą c z n ie w c a ły m b a d a n y m o k r e s ie 41,4% , a w śró d r e p a t r i a n t ó w ty lk o 23,8Vo (ta b e la 7). T A B E L A 7 S t r u k t u r a p o c h o d ze n ia k la s o w e g o r o ln ik ó w in d y w id u a ln y c h o s ie d lo n y c h w la ta c h 1945— 1955 * P r o c e n t o w y u d z i a ł w c a ł o ś c i L p . P o c h o d z e n i e O s i e d l e n i w i a t a c h R a z e m 1945 j 946-48 p o 1948 r i a n c i l e ń c y 1 _{B e z ro ln i} 28,2 22,3 31,7 25,8 12,2 30,9 2 Z g o s p o d a r s tw do 5 h a 29,9 38,2 37,7 35,4 25,7 39,0 3 _{5 — 15 h a} 31,8 27,4 14,5 26,7 47,8 18,8 4 _{p o n a d 15 h a} 0,9 1,6 1,2 1.3 2,7 0,8 5 _{sp o za r o ln ic tw a} 9,2 10,5 14,9 10,8 11,6 10,5 6 R a z e m 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 * U w a g a : D a n e d o t y c z y t y l k o z b i o r o w o ś c i o b j ę t e j b a d a n i a m i p r z e p r o w a d z o n y m i w 1956 r . p o d k i e r u n k i e m D . G a 1 a j a . Z m ia n y w p ro w a d z o n e po ro k u 1948 w p o lity c e a g r a r n e j z n a la z ły s w e o d b ic ie ró w n ie ż w o p u s z c z a n iu g o s p o d a rs tw . W b a d a n y m o k re s ie w o b ję ty c h a n k ie ta m i w s ia c h p o rz u c o n o łą c z n ie 474 g o s p o d a r s tw a . W l a ta c h 1949— 1953 n a k a ż d e 100 g o s p o d a r s tw w e d łu g s t a n u z 1949 r . o p u s z c z a n o p r z e c ię tn ie ro c z n ie 2,15 g o s p o d a rs tw , a w l a ta c h 1954— 1955 lic z b a t a w z ro s ła do 3,50. N a jw y ż s z y o d s e te k p o rz u c a n y c h g o s p o d a rs tw b y ł w g ru p ie o b s z a ro w e j 6— 15 h a , bo d o c h o d ził do 4 % r o c z n ie (ta b e la 8). T A B E L A 8 L ic z b a p o r zu c o n y c h g o s p o d a rs tw in d y w id u a ln y c h w la ta c h 1949— 1953 o ra z ich p r o c e n to w y s to s u n e k d o lic z b y g o s p o d a r s tw z a s ie d lo n y c h p r z e d 1950 r. * L p . W y s z c z e g ó l n i e n i e G r u p y o b s z a r o w e g o s p o d a r s t w w h a d o 6 j 6-15 ; p o n a d 15j R a z e m 1 O g ó ln a lic z b a o p u szc z o n y ch g o s p o d a r s tw W la ta c h 1949— 1953 22 ! j 258 7 287 2 „ 1954— 1955 11 i 171 5 187 3 „ 1949— 1955 33 j 429 12 474 4 Ś re d n io ro c z n ie o p u szc z o n o g o s p o d a rstw W l a ta c h 1949— 1953 4,4 1 ! 51,6 1,4 57,4 5 „ 1954г—1955 5,5 85,5 2.5 93,5 6 „ 1949— 1955 4,7 61,3 1,7 67.7 7 Ś re d n io ro c z n ie o p u szc z o n e g o s p o d a r s t w a w % do z a s ie d lo n y c h p rz e d 1950 r. W la ta c h 1949— 1953 1,02 ! 2,40 1,54 2,15

8

„ 1954— 1955 1,28 I 3,97 2,75 3,50

9

„ 1949— 1955 1.09 ! 2,85 1.89 2,57 * U w a g a : D a n e d o t y c z ą t y l k o z b i o r o w o ś c i o b j ę t e j b a d a n i a m i p r z e p r o w a d z o n y m i w 1956 r . p o d k i e r u n k i e m D . G a ł a j a . 6. K o m u n i k a t y

(11)

W s to s u n k u do s ta n u o s ie d le n ia b a d a n y c h w s i w 1956 r. p r o c e n ty k s z ta łto w a ły εις n a n ieco n iż sz y m p o zio m ie.

R ó żn e is tn ia ły p o w o d y p o rz u c a n ia g o s p o d a rs tw . W ed łu g o c en y p ro w a d z ą c y c h o m a w ia n e b a d a n ia , co z n a la z ło w y ra z c h o c ia ż b y w d o b o rz e p y ta ń z a w a rty c h w a n k ie ta c h , n a czoło w y s u n ę ły się p rz y c z y n y p o d a n e w ta b e li 9. Z n a ją c p a n u ją c e w o w y c h l a ta c h n a w si n a s tr o je m o ż n a p rz y p u s z c z a ć , że lic z b y d o ty c z ą c e o b a w y p rz e d z a k ła d a n ie m n a w si s p ó łd z ie ln i p r o d u k c y jn y c h z o sta ły p o w a ż n ie zan iżo n e .

T A B E L A 9 P r z y c z y n y p o r zu c a n ia g o s p o d a r s tw in d y w id u a ln y c h w latach. 1949— 1955 * L p . P r z y c z y n y p o r z u c a n i a g o s p o d a r s t w L i c z b a p o r z u c o n y c h g o s p o d . S t r u k t u r a p o r z u c o n y w p o c z c z e g ó l n y c h g r w p r o c e n t a c h d o d o 6 6-9 I 9-15 h g o s p o d a r s t w a p a c h w i e l k o ś c i c a ł o ś c i w h a p o n 15 j R a z e m 1 Z a w y ż o n a k la s y f ik a c ja g le b 42 _ 12,3 7,6 — 8,9 2 Z a w y so k ie o b c ią ż e n ia n a rzecz p a ń s tw a 52 — 6,9 16,0 16,7 11,0 3 Z ły s ta n o trz y m a n y c h b u d y n k ó w 65 12,1 15,7 12,0 16,7 13,7 4 B ra k n a le ż y te g o p rz y g o to w a n ia fa c h o w eg o 80 36,4 17,1 14,7 — 16,9 5 N ie d o b ó r r ą k do p ra c y n a s k u te k c h o ró b w z g lę d n ie s ta ro śc i 83 3,0 19,1 17,8 25,0 17,4 6 N ie d o b ó r r ą k do p ra c y n a s k u te k o d e jśc ia d zieci 44 3,0 7,3 11,1 25,0 9,3 7 O b a w a p rz e d p o w s ta n ie m w e w si s p ó łd z ie ln i p ro d u k c y jn e j 42 14,7 5,3 — 8,9 8 In n e p rz y c z y n y 66 45,5 6,9 15,5 16,6 13,9 9 R a z e m 474 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 * U w a g a : D a n e d o t y c z ą t y l k o z b i o r o w o ś c i o b j ę t e j b a d a n i a m i p r z e p r o w a d z o n y m i w 1956 r . p o d k i e r u n k i e m D . G a ł a j a .

S łu sz n o ść te g o z a s trz e ż e n ia c h y b a w p e łn i u z a s a d n iło p r a w ie z u p e łn e ro z p a d n ię c ie sio sp ó łd z ie ln i p ro d u k c y jn y c h z c h w ilą z n ik n ię c ia w k o ń c u 1956 r. p rz y m u s u n a le ż e n ia do n ic h . Z a n iż o n e s ą n ie c o c h y b a i w s k a ź n ik i d o ty c z ąc e k la s y f ik a c ji g le b i o b c ią że ń n a rz e c z p a ń s tw a . W z a s a d z ie s ą to p rz y c z y n y je d n o ro d n e . P r z e p r o w a d z o n a ok o ło ro k u 1949 tzw . s p o łe c z n a k l a s y f ik a c ja g ru n tó w b y ła w y r a ź n ie t e n d e n c y jn a . C z y n n ik fa c h o w y n ie o d e g ra ł w je j p rz e p ro w a d z e n iu w ię k s z e j ro li. Z a w y ż a n o k la s y g ru n tó w , a co z a te m id z ie i ś w ia d c z e n ia n a rz e c z p a ń s tw a , g łó w n ie ro ln ik o m , co do k tó ry c h w ła d z e m ia ły ja k ie ś z a s trz e ż e n ia n a t u r y k la s o w e j, czy p o lity c z n e j (31).

W ś w ie tle m a te r ia łu u z y sk a n e g o z a n k ie t, z ró ż n ic o w a n ie k la so w e n ie m ia ło w ię k sz e g o w p ły w u n a p rz y c z y n y p o rz u c a n ia g o s p o d a r stw . Is to tn e z ró ż n ic o w a n ie m ia ło m ie js c e ty lk o w w y p a d k u k w a lif ik a c ji i b r a k u r ą k do p ra c y . B r a k k w a l i f i k a c j i w y s tę p o w a ł g łó w n ie w g o s p o d a rs tw a c h m n ie js z y c h , n a k tó ry c h o s ie d la li się n a jc z ę ś c ie j d a w n i b e z ro ln i lu b ro d z in y z z a w o d ó w p o z a ro ln ic z y c h , a b r a k r ą k do p r a c y b y ł p rz y c z y n ą o p u s z c z a n ia ra c z e j w ię k sz y c h g o s p o d a r s tw (ta b e la 9). D o m in u ją c y w p ły w ty c h d w ó c h p rz y c z y n n a p o z io m g o s p o d a r o w a n ia , a p o ś re d n io n a ich

(12)

p o rz u c a n ie , u w y d a tn ił się w d a n y c h d o ty c z ą c y c h p o z io m u g o s p o d a r o w a n ia o s ie d la n y c h ro d z in .

I n te r e s u ją c e są ró w n ie ż k ie r u n k i o d p ły w u ro d z in z o p u szc z o n y ch g o s p o d a r s tw (ta b e la 10). Z d e c y d o w a n ie d o m in u je p rz e c h o d z e n ie d o p ra c y w p rz e m y ś le i in n y c h z a w o d a c h p o z a ro ln ic z y c h . G ru p y te s ta n o w ią aż 39,6%. S to s u n k o w o lic z n a je s t g r u p a p rz e c h o d z ą c y c h n a in n e g o s p o d a r s tw a in d y w id u a ln e , p rz y c zy m n a p o d k r e ś le n i e z a s łu g u je f a k t, że ty lk o p o ło w a z ty c h ro d z in p o z o s ta ła n a te r e n ie w o je w ó d z tw a o ls z ty ń sk ie g o . T A B E L A 10 S t r u k t u r a r o d zin p o d w z g lą d e m k ie r u n k ó w o d p ły w u z p o r z u c o n y c h g o s p o d a rs tw in d y w id u a ln y c h w la ta c h 1949— 1955 * L p . K i e r u n k i o d p ł y w u l u d n o ś c i S t r u k t u r a p r o c e n t o w a w p o s z c z e g ó l n y c h g r u - p a c h g o s p o d a r s t w w h a d o 6 j 6-15 i p o n . IŁ R a z e m w t y m n a t e r e n w o j . o l s z t y ń s k i e g o L ic z b a ro d z in , k tó r e p o rz u c iły g o s p o d a r s tw a

R o d zin y t e o d p ły n ę ły do:

33 429 12 ^474 278

2

P r a c y w p rz e m y śle 19,4 11,1 25,0 12.0 8.3 3 In n y c h z aw o d ó w p o z a ro ln ic z y c h 6,5 23,4 16.7 22,2 31,3 4 In n y c h g o s p o d a r s tw in d y w id u a ln y c h 22,5 28,2 8,3 27,2 22,3 5 P r a c y w P G R -a c h 9,7 11.8 8,3 11.6 18.7 6 S p ó łd z ie ln i p ro d u k c y jn y c h 7,4 — 6,8 6,8 7 B ra k d a n y c h o k ie r u n k a c h o d e jśc ia 41,9 18,1 41,7 20,2 12,6 8 R a z e m 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 * U w a g a : D a n e d o t y c z ą t y l k o z b i o r o w o ś c i o b j ę t e j b a d a n i a m i p r z e p r o w a d z o n y m i w 1956 r . p o d k i e r u n k i e m D . G a ł a j a . J e ż e li ch o d zi o s t r u k t u r ę w ie lk o ś c i p o rz u c a n y c h g o s p o d a rs tw , to z p r z e d s ta w io n y c h d a n y c h n ie w y n ik a , b y m ia ła o n a ja k iś is to tn y w p ły w n a k ie r u n k i o d c h o d z e n ia lu d n o ś c i z g o s p o d a rs tw . W d o d a tk u w y c ią g a n ie w n io s k ó w j e s t tu u tru d n io n e o ty le , że w g r u p a c h g o s p o d a r s tw d o 6 h a i p o w y ż e j 15 h a z b y t d u ż y j e s t p r o c e n t ro d z in , co do k tó ry c h b r a k j e s t d a n y c h o k ie r u n k u ic h o d e jś c ia (ta b e la 10). W p a ź d z ie rn ik u 1956 r., a w ię c w k r ó tc e p o p r z e p r o w a d z e n iu o m ó w io n y c h b a d a ń , z a s z ły w P o ls c e z a s a d n ic z e z m ia n y . D o ty c zą o n e p r z e d e w s z y s tk im r o l n i c tw a . K r y ty c z n a o c e n a p o lity k i a g r a r n e j s p rz e d p a ź d z ie r n ik a 1956 r. o ra z c h a r a k t e r y s ty k a p o d s ta w o w y c h k ie r u n k ó w ro z w o jo w y c h r o ln i c tw a p o ty m o k re s ie z n a la z ły w s z e c h s tr o n n e n a ś w ie tle n ie w w ie lu p u b lik a c ja c h n a u k o w y c h o r a z w y p o w ie d z ia c h p o lity k ó w i d la te g o n ie z ac h o d z i p o trz e b a o m a w ia n ia ich w ty m m ie js c u . P o d k r e ś le n ia w y m a g a j ą je d y n ie z a g a d n ie n ia z w ią z a n e b e z p o ś re d n io z t e m a te m a r ty k u łu . W z m ia n a c h ty c h w y s u w a się n a czoło s p r a w a p r z y w ró c e n ia r a n g i g o sp o d a rc e in d y w id u a ln e j w ro ln i c tw ie (18). P o d e jm o w a n e s ą k r o k i, b y p o p ra w ić s y tu a c ję s p o łe c z n o -p o lity c z n ą c h ło p ó w (14). P rz y w ró c o n e z o s ta ją w ię c p o d s ta w o w e sw o b o d y d la ro ln ik ó w - p ro d u c e n tó w , a co n a jw a ż n ie js z e z ro k u n a ro k p o p r a w ia n a j e s t s y t u a c ja e k o n o m ic z n a r o ln i c tw a in d y w id u a ln e g o . Z n a jd u je to w y ra z m .in . w o b n iż e n iu o b c ią ż e ń św ia d c z e n ia m i n a rz e c z p a ń s tw a , w szy b k o ro s n ą c e j p o p ra w ie z a o p a trz e n ia w ś ro d k i p ro d u k c ji, tw o r z e n iu p la c ó w e k u s łu g o w y c h , szc z eg ó ln ie w z a k r e s ie m e c h a n iz a c ji ro ln ic tw a , w p o m o c y k r e d y to w e j, w d o r a d z tw ie fa c h o w y m , w n a s ie n

(13)

n ic tw ie , w m e lio ra c ja c h i n a w ie lu in n y c h o d c in k a c h (12, 15, 25, 32).

W z m ie n io n y c h w a r u n k a c h n a jw ię k s z e s z a n s e o tw o rz y ły się p rz e d ro ln ik a m i, k tó rz y ch cą i u m ie ją p ro w a d z ić in te n s y w n ą p ro d u k c ję ro ln ą w s w y c h g o s p o d a r s tw a c h , a ró w n o c z e ś n ie n ie w y sz li z m in io n e g o o k re s u n a ty le o s ła b ie n i e k o n o m ic z n ie , b y n ie b y ło ic h s ta ć n a z a k u p n o w y c h , w c ią ż u d o s k o n a la n y c h ś ro d k ó w p r o d u k c ji (6, 29).

N o w e b a rd z o k o rz y s tn e s z a n s e d la r o ln i c tw a w p o łą c z e n iu z sz y b k im ro z w o je m p rz e m y s łu i c a łe j e k o n o m ik i k r a j u , s tw o rz y ły m .in . w a r u n k i d la p o la ry z a c ji in d y w id u a ln y c h g o s p o d a r s tw c h ło p sk ic h . P r z y t r w a łe j ra c z e j z r o k u n a r o k n a r a s t a ją c e j te n d e n c ji ro z w o jo w e j z a ró w n o p r o d u k c ji j a k i s iły e k o n o m ic z n e j o ra z sto p y ż y c io w e j ro d z in c h ło p sk ic h , n a s tę p u je c o ra z to w ię k sz e z r ó ż n ic o w a n ie m ię d z y p o s z c z e g ó ln y m i g o s p o d a r s tw a m i in d y w id u a ln y m i. J e d n e z n ic h d o k o n u ją b a rd z o k o s z to w n y c h in w e s ty c ji, d o s k o n a lą sw e m e to d y p ro d u k c ji, s ta l e p o d n o sz ą s w o ją s to p ę ży cio w ą , a in n e sto p n io w o o b n iż a ją p o z io m in te n s y w n o ś c i g o s p o d a ro w a n ia i s t a j ą się tzw . g o s p o d a r s tw a m i e k o n o m ic z n ie s ła b y m i, a z c za sem i u p a d ły m i, k tó r e m u s i p rz e jm o w a ć p a ń s tw o (3, 9, 28).

P r z y c z y n y u p a d a n i a g o s p o d a rs tw , k tó r e m a ją ra c z e j c h a r a k t e r in d y w id u a ln y , j a k n p . w y p a d k i lo so w e, c h o ro b y , n ie d b a ls tw o , ró ż n e in n e w y k o le je n ia w ła ś c ic ie li g o s p o d a r s tw itp ., w y s t ę p u ją z a ró w n o p rz e d j a k i p o ro k u 1956. Z a s a d n ic z e n a to m ia s t ró ż n ic e w y s t ę p u ją w s tr u k tu r z e p rz y c z y n w y p ły w a ją c y c h z p o lity k i a g r a r n e j p a ń s t w a , a w ię c w y r a s t a ją c y c h n a p o d ło ż u s p o łe c z n o -e k o n o m ic z n y m i m a ją c y c h ra c z e j c h a r a k t e r d o m in u ją c y w d a n y m o k re s ie . O d 1956 r. z n ik a c h o c ia ż b y o b a w a p rz e d p rz y m u s o w y m w s t ą p ie n ie m do s p ó łd z ie ln i p r o d u k c y jn e j i in n y m i fo r m a m i p r z y m u s u p o z a e k o n o m ic z n e g o . K o r z y s tn ie j d la r o ln i c tw a u k s z ta łto w a ł s ię p o z io m cen. P r z e p r o w a d z a n a w o p a rc iu o n a u k o w e z a s a d y k l a s y f ik a c ja g le b u s u w a n ie s p r a w ie d liw e ro z ło ż e n ie o b c ią że ń p o d a tk o w y c h i in n y c h . C zę ścio w e z n ie s ie n ie o b o w ią z k o w y c h d o s ta w o ra z p o d w y ż sz e n ie c e n n a p ro d u k ty ro ln e w y b itn ie o b n iż a p o z io m ś w i a d czeń n a rz e c z p a ń s tw a i p o p ra w ia s y tu a c ję e k o n o m ic z n ą w si.

N ie k tó re n a to m ia s t z d a w n ie j d z ia ła ją c y c h p rz y c z y n p o d u p a d a n i a g o s p o d a r s tw n ie ty lk o n ie z n ik n ę ły , a le p o r o k u 1956 sp o tę g o w a ły się. Z d e c y d o w a n ie n a czoło w y s u w a ją się p rz y c z y n y z w ią z a n e z z a c h o d z ą c y m i p ro c e s a m i d e m o g ra fic z n y m i, a w ię c s ta r z e n ie się w si o ra z b r a k n a le ż y te g o p rz y g o to w a n ia fa c h o w e g o ro ln ik ó w . J a k w y k a z a ły b a d a n i a p rz e p ro w a d z o n e w 1966 r . z o g ó ln e j lic z b y 3595 g o s p o d a r s tw in d y w id u a ln y c h z a lic z a n y c h w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k im do e k o n o m ic z n ie s ła b y c h 43,4% s ta n o w iły g o s p o d a r s tw a , k tó r e u p a d a j ą n a s k u te k w ie k u s ta rc z e g o lu b w d o w ie ń s tw a ic h w ła ś c ic ie li (8). B liż sz a c h a r a k t e r y s t y k a p rz y c z y n u p a d a n i a g o sp o d a r s tw b ę d z ie o m ó w io n a w d a lsz e j części a rty k u łu .

J e d n y m z r e z u lta tó w u p a d a n ia g o s p o d a r s tw je s t p r z e k a z y w a n ie g r u n tó w i c a ły c h g o s p o d a r s tw n a rz e c z p a ń s tw a . S tą d w z ro s t g ru n tó w P a ń s tw o w e g o F u n d u s z u Z iem i (P FZ ) j e s t p o ś re d n io m ie rn ik ie m u p a d a n i a c zęści g o s p o d a r s tw in d y w id u a l n y c h o ra z p r z e jm o w a n ia g ru n tó w w d z ie rż a w ę . J a k w y k a z u ją d a n e t a b e li 11 w s z y s t k ie t e z ja w i s k a m a ją te n d e n c je ro s n ą c e . W o k re s ie 1960— 1967 n a d w y ż k a g ru n tó w p rz e k a z a n y c h n a d z a k u p io n y m i w y n io s ła 61 262 h a . N a b y w a n e z P F Z g r u n ty s ta n o  w ią z a le d w ie p o ło w ę a r e a ł u p rz e k a z a n e g o p rz e z in n e g o s p o d a r s tw a in d y w id u a l no (10, 28). W z w ią z k u z ty m , że n a d m ie rn e te m p o u p a d a n i a g o s p o d a r s tw e k o n o m ic z n ie s ła b y c h b y ło ra c z e j n ie k o rz y s tn y m z ja w is k ie m sp o łe c z n o -g o s p o d a rc z y m (is tn ie je ch o ciaż b y tru d n o ś ć w n a le ż y ty m z a g o s p o d a ro w a n iu p o rz u c a n y c h g ru n tó w ) w ła d z e p a ń s tw o w e p o d ję ły s z e re g s p e c ja ln y c h ś ro d k ó w , a b y p ro c e s te n z a h a m o w a ć . P o d s ta

(14)

-P R O B L E M Y E K O N O M I C Z N I E S Ł A B Y C H G O S -P O D A R S T W I N D Y W I D U A L N Y C H 3 5 T A B E L A U P r z e k a z y w a n ie p a ń s tw u i k u p o w a n ie o ra z d z ie r ż a w y g r u n tó w z P a ń s tw o w e g o F u n d u s z u Z ie m i p r z e z g o s p o d a rs tw a in d y w id u a ln e w la ta c h I960— 1967 n a te r e n ie w o je w ó d z tw a o ls z ty ń s k ie g o Lp . R o k G o s p o d a r s t w a i n d y w i d u a l n e P r z e k a z a ł y d o P F Z h a K u p i ł y n a d a n e i m z P F Z h a S a l d o r u b r y k 3 4 W y d z i e r ż a w i ł y z P F Z h a 1 1960 10194 7573 2621 55362 2 1961 13849 8681 5168 69309 3 1962 19833 5884 13949 77734 4 1963 16545 6348 10197 79570 5 1964 14137 7214 6923 79133 6 1965 15456 9229 6227 96008 7 1966 18758 10092 8666 106062 8 1967 18226 10714 7512 109686 9 R a z e m 126998 65735 61263 672864 ź r ó d ł o : O p r a c o w a n i e w ł a s n e n a p o d s t a w i e d a n y c h W y d z i a ł u R o l n i c t w a i L e ś n i c t w a P r e z y d i u m W o j e w ó d z k i e j R a d y N a r o d o w e j w O l s z t y n i e .

w ą s t a ł a się g łó w n ie u c h w a ła n r 205/62 K o m ite tu E k o n o m ic z n e g o R a d y M in is tró w (K E R M ) z d n ia 10 lip c a 1962 r. (22). O k r e ś la ła o n a m .in . k r y t e r i a z a lic z a n ia p o s z c z e g ó ln y c h g o s p o d a r s tw ro ln y c h do g r u p y e k o n o m ic z n ie z a n ie d b a n y c h o ra z fo rm y i p ro g r a m p o m o c y ty m g o s p o d a r stw o m .

D z ia ła ją c w m y ś l u c h w a ły n r 205/62 K E R M , je s ie n ią 1962 r. w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k im z a k w a lif ik o w a n o 4451 g o s p o d a r s tw , k tó ry c h o b s z a r w y n o s ił 52 414 h a , do g ru p y e k o n o m ic z n ie z a n ie d b a n y c h . S ta n o w iły o n e 4,3% lic z b y i 5,5% o b s z a ru w s z y s tk ic h g o s p o d a r s tw c h ło p sk ic h . W 1964 r. w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k im b y ło 4740 te g o ty p u g o s p o d a rs tw , co o d p o w ia d a ło 4,6% o g ó ln ej lic z b y g o s p o d a r s tw i 6,0° и ic h p o w ie rz c h n i. P o d ty m w z g lę d e m w o je w ó d z tw o o ls z ty ń s k ie z a jm o w a ło trz e c ie (po w o j. k o s z a liń s k im i b ia ło s to c k im ) m ie js c e w P o lsc e. P o p r z e p ro w a d z o n e j w k o ń cu 1965 r. w e r y f ik a c ji do g r u p y te j z alicz o n o 4016 g o s p o d a r s tw o p o w ie rz c h n i 45 522 h a . W e d łu g s ta n u z 18 lu te g o 1966 r. w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k im b y ło 3595 g o s p o d a r s tw e k o n o m ic z n ie s ła b y c h o p o w ie rz c h n i 41 024 h a (8), a n a k o n ie c 1967 r. do g r u p y te j z a lic z a n o łą c z n ie 4055 g o s p o d a r s tw ( ta b e la 12). W m i a t ę u z d r a w ia n i a g o s p o d a rs tw , m ię d z y in n y m i d z ię k i p o m o c y p a ń s t w a , alb o p rz e ję c ia n ie k tó ry c h z n ic h p rz e z P F Z w y p a d a ły o n e z e w id e n c ji g o s p o d a r s tw e k o n o m ic z n ie sła b y c h . N a ich m ie js c e d o c h o d z iły n o w e , k tó r e w m ię d z y c z a sie p o d u p a d ły n a ty le , że z a k w a lif ik o w a n ie ic h d o te j g r u p y b y ło k o n ie c z n o ś c ią . W e r y f i k a c je w ty m z a k r e s ie p rz e p r o w a d z a ły co ja k i ś o k re s s p e c ja ln e z e s p o ły g ro m a d z k ie. O rz e c z e n ia ty c h k o m is ji k o ry g o w a ły zesp o ły p o w ia to w e , a o s ta te c z n e lis ty z a tw ie r d z a ły w ła d z e w o je w ó d z k ie (8).

P r z y s p o rz ą d z a n iu li s t g o s p o d a r s tw e k o n o m ic z n ie s ła b y c h ró w n o c z e ś n ie u s ta lo no, k tó r e z n ic h p o u d z ie le n iu p o m o c y ze s tro n y p a ń s tw a m a ją s z a n s e n a u z d ro w ie n ie, a k tó r e ic h n ie m a ją i w in n y b y ć p rz e ję te p rz e z s k a r b p a ń s tw a (9, 22, 23). L i czeb n o ść ty c h d w ó c h g r u p o ra z p ro p o r c je , j a k i e m ię d z y n im i z a c h o d z iły , u le g a ły cią g ły m z m ia n o m . Z g ru b s z a n a je d n ą i d ru g ą p rz y p a d a ło m n ie j w ię c e j p o p o ło w ie (ta b e la 12).

P o z a ty m i d w ie m a g ru p a m i w y o d rę b n io n o trz e c ią , a m ia n o w ic ie g o s p o d a r s tw a n ie c o o sła b io n e , k tó r e o w ła s n y c h s iła c h lu b p rz y n ie w ie lk ie j, ra c z e j d o ra ź n e j,

(15)

p o m o c y w y jd ą z im p a s u . D la te g o g o s p o d a r s tw a t e n ie b y ły w c ią g a n e n a lis ty g o s p o d a r s tw e k o n o m ic z n ie z a n ie d b a n y c h . O b o w ią ze k c z u w a n ia n a d ich u z d ra w ia n ie m sp o cz y w a ! n a w ła d z a c h lo k a ln y c h .

W p ie rw s z e j fa z ie ty p o w a n ia g o s p o d a r s tw m ię d z y p o szc z eg ó ln y m i k o m is ja m i g ro m a d z k im i is tn ia ły d u że ro z b ie ż n o śc i w k r y te r i a c h z a lic z a n ia ic h do k tó re jś z g ru p . N a jc z ę śc ie j z b y t p o c h o p n ie k w a lif ik o w a n o p o szc z eg ó ln e g o s p o d a r s tw a do p r z e ję c ia n a s k a r b p a ń s tw a , a je sz c z e czę ściej b a rd z o h o jn ie s z a fo w a n o p r z y z n a w a n ie m p o m o cy p a ń s tw a (8). Do u d z ie la n ia p o m o c y k w a lifik o w a n o te ż g o s p o d a r s t w a , k tó ry c h ju ż n ic u ra to w a ć n ie m ogło. W in n y m w y p a d k u p o m ija n o g o s p o d a r s t w a, k tó r e z a s łu g iw a ły n a z a in te r e s o w a n ie ty c h k o m is ji. D la te g o z ro d z iła się k o n ie c zn o ść o k re ś le n ia p o d s ta w o w y c h z asa d k w a lifik o w a n ia g o s p o d a r s tw do p o sz c z e g ó ln y c h g ru p . P o d s ta w ą do n o w y c h i n s tr u k c ji s ta ł y się w y ty c z n e M in is t e r s tw a F i n a n só w i M in is te r s tw a R o ln ic tw a . O k re ślo n o m .in . n a s tę p u ją c e w a r u n k i u p o w a ż n ia ją c e do z a lic z e n ia d a n eg o g o s p o d a r s tw a do g ru p e k o n o m ic z n ie s ła b y c h : d u że i s y s te m a ty c z n e z a le g a n ie ze ś w ia d c z e n ia m i n a rz e c z p a ń s tw a , p o s ia d a n ie o d ło g ó w n a p rz e sz ło p o ło w ie u ż y tk ó w ro ln y c h , u z y s k iw a n ie b a rd z o n is k ic h p lo n ó w , p o s i a d a n ie b a rd z o n is k ie g o s ta n u in w e n ta r z a ży w eg o , b a rd z o zły s t a n b u d y n k ó w i w y p o s a ż e n ia te c h n ic z n e g o . . 0 z a lic z e n iu g o s p o d a r s tw do g r u p y p rz e z n a c z o n y c h do p r z e ję c ia p rz e z P F Z lu b do w y d ź w ig n ię c ia d e c y d o w a ł g łó w n ie f a k t, ja c y lu d z ie b y li w d a n y m g o sp o d a rs tw ie . O ile b y ły rę c e do p ra c y o ra z i s tn ia ła n a d z ie ja , że lu d z ie ci z ech cą ra c jo n a ln ie g o s p o d a ro w a ć , k w a lifik o w a n o g o s p o d a r s tw o do g ru p y , k tó re j m ia ła z o sta ć u d z ie lo n a p o m o c p a ń s tw a . G o s p o d a rs tw a b a rd z o z a d łu ż o n e , w k tó ry c h żyli lu d z ie n ie z d o ln i ju ż do p ra c y ze w z g lę d u n a w ie k czy k a le c tw o , a lb o n ie ro b y , p i j a cy, k o m b in a to rz y itp . k w a lifik o w a n o do p rz e ję c ia n a rz e c z p a ń s tw a .

P o z a b liż szy m s p re c y z o w a n ie m k ry te r i ó w k w a lif ik a c ji g o s p o d a rs tw , z a o s trz o n o k o n tro lę o d g ó rn ą , co w y ra ź n ie u s p ra w n iło p r a c ę o rg a n ó w te re n o w y c h n a ty m o d c in k u (8).

P o p r a w a w z a k re s ie p o d z ia łu g o s p o d a r s tw n a p o szc z eg ó ln e g ru p y z a p e w n ia ła m .in . Jep sz y d o b ó r m e to d d z ia ła n ia o ra z w ię k sz ą ic h s k u te c z n o ść , a ty m s a m y m i w y ż sz ą e fe k ty w n o ś ć ś ro d k ó w p a ń stw o w y c h , p rz e z n a c z o n y c h n a a k c ję z m ie rz a -T A B E L A 12 G o sp o d a r s tw a e k o n o m ic z n ie sła b e w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k i m w la ta c h 1962, 1964, 1965, 1966 i 1967 z p o d z ia łe m na o b ję te p o m o cą 1 z a k w a lifik o w a lifik o w a n e do p r ze ję c ia p r z e z P a ń s tw o w y F u n d u s z Z ie m i L a t a L p . W y s z c z e g ó l n i e n i e 1962 1964 1965 1966 1967 L icz b a g o sp o d a rstw : E k o n o m ic z n ie s ła b e ogółem 4451 4740 4016 3595 4055 2 W ty m o b ję te p o m o cą p a ń s tw a 2038 2142 2048 1243 1661 3 Z a k w a lifik o w a n e do p rz e ję c ia p rz e z P F Z 1173 2598 1968 2352 4 P r o c e n t o b ję ty c h p o m o c ą p a ń s tw a do og ó łu g o s p o d a rs tw ek o n o m ic zn ie s ła b y c h 40,8 45,2 51,0 34,6 41,0 Ź r ó d ł o : Z e s t a w i e n i e n a p o d s t a w i e s p r a w o z d a ń W y d z i a ł u R o l n i c t w a i L e ś n i c t w a P r e z y d i u m W o j e w ó d z k i e j R a d y N a r o d o w e j w O l s z t y n i e .