Znaczenie dialektologii w badaniach z zakresu zoonimii

A C T A U N I V E R S I T Ä T I S L 0 D 2 I E N S I S FOLIA LINOUISTICA 12, 1986

Stefan Warchoł

ZN ACZENIE D I A LEKTOLOGII W B A D A N I A C H Z Z A K RESU ZOONIMII

Zoon i m i a s t a ncwi jeden z tych d z i a ł ó w s z e r o k o p o j ętej o n o m a ­ styki, k t ó r y s z czególnie g ł ę b o k o sięga swymi korzeniami do pod ł o ­ ża gwarowego. W y n i k a to z p r o s t e g o faktu, że h o d o w l a zwierząt d o ­ m o w y c h , zwłaszcza k r ó w i koni, związana b y ł a od w i e k ó w z ż y c i e m w i e j s k i e g o ludu, z jego m a t e r i a l n ą e g z y s tencją, co oczywi ś c i e p r z e ­ sądza, że w ł a ś n i e lud jest przede w s z y s t k i m twórcą i g ł ó w n y m u- ż y t k o w n i k i e m nazw w ł a s n y c h krów i koni, jak również, chociaż na p e w n o w n i e c o m n i e j s z y m stopniu, nazw psów, kotów itd.

J u ż w latach d w u d z i e s t y c h W i t o l d Taszycki słus z n i e podkreślał silny związek n a z w k r ó w z imionami w ł a s n y m i k o b iet, w s k a z u j ą c je­ d n o c z e ś n i e n a p o t r z e b ę ich p i l n e g o z b ierania i o p r a c o w y w a n i a * . Do tej cennej sugestii W. T a s z y c k l e g o n a w i ą z y w a l i w późniejszych

2

latach różni bada c z e , m. in. Hubert G ó m o w i c z oraz J ó zef Bubak i A l e k s a n d e r W i l k o ń 3 . W i a d o m o , że nazwy te w r a z ze s t o p n i o w y m o- bumieranietr g w a r u l e gają na ws i r ó ż n y m s t r u k t u r a l n o - s e m a n t y c z n y m i l e k s y k a l n y m p r z e w a r t o ś c i o w a n i o m , tracąc swój dawny, tradycyjno- - l udowy charakter. Do mniej w i ę c e j lat p i ę ć d z i e s i ą t y c h g r o m a d z e ­ n i e m n a z e w n i c t w a zwierząt domowych zajmowali się g ł ównie etnogra- f o w i e , a nie języ k o z n a w c y .

1 W. T a s z y c k i , Polskie imiona osobowe. Warszawa 1924, s. 28.

2 .

H. G ô r n o w i с z, Zawołania zwierząt domowych w Sztumakiem, “Ono-mastica" V, 1959, z. 2, s. 451-453.

3

J. В u b a k, A. W i 1 к o ń, 2 problematyki nazw własnych koni, "Ję­ zyk Polski" XLIX, 1969, s. 291-296.

4

H. G ó r n o w i c z , op. cit., s. 451-452; por. też: Bibliografia onomastyki polskiej, oprać. W. Taszycki przy współudziale H. Karasia i A. Turasiewicza, Kraków 1960, s. 204-209; Bibliografia onomastyki polskiej od roku 1959 do roku 1970 włącznie, oprać. jv. Warszawa-Kraków 1972, s. 194-197.

C e l e m g r u n t o w n e g o i k o m p l e k s o w e g o zebr a n i a zoonimii ludowej należy, podobnie jak p o d czas g r o m a d z e n i a 1 o p r a c o w y w a n i a pols k i c h owar, w y p r a c o w a ć jednolitą, ściśle n a u k o w ą met o d ę badawczą. W y m a ­ g a ć to będ z i e zapewne specyf i c z n e g o , h a r m o n i j n e g o p o ł ą c z e n i a w i e ­ dzy z z a k resu di a l e k t o l o g i i his t o r y c z n e j 1 opisowej, tak ż e e t n o ­ graficznej, folklorystycznej i t d . , jak również w y p r a c o w a n i a i u- d o s k o n a l e n i a m e t o d b a d a w c z y c h z z a k r e s u g e ografii lingwistycznej. Pod tym w z g l ę d e m m o ż n a b ę d z i e w d u ż y m s t o p n i u w y k o r z y s t a ć do­ tychczasowe o s i ą g n i ę c i a b a d a w c z e w d z i e d z i n i e di a l e k t o l o g i i i di a l e k t ografli, r e p r e z e n t o w a n e w głównej mierze przez K a r o l a Dej- n ę 5 . Chodzi b o w i e m o p o d k r e ś l e n i e faktu, że zaw o ł a n i a zwierząt domowych k s z t a ł t o w a ł y się w c i ą g u dziejów na b a z i e okreś l o n y c h dialektów, n a r z e c z y i gwar, s ą w i ę c języ k o w o ściśle z nimi zwią­ zane. N a l e ż y je z a t e m o d n o t o w y w a ć fonetycznie, zgodnie z o g ólnie p rzyję t y m i zasadami w diale k t o l o g i i , p r e c y z y j n i e lokalizować. I- s t o t n e znaczenie m i e ć t u bę d z i e w ł a ś c i w y d o b ó r informa t o r ó w , k t ó ­

rzy, p o d o b n i e jak p o d c z a s b a d a ń d i a l e k t o l o g i c z n y c h , p o w i n n i b y ć ludźmi urodzonymi w danej m i e j s c o w o ś c i . W y d a j e się, że d l a uści­ ś l e n i a b a d a ń z z a k r e s u zoonimii ludowej w i n n o się również, p r z y ­ najmniej w ogóln y c h zarysach, p r z e b a d a ć system, g w a r o w y danej wsi, k t ó r y m o ż e się o k a z a ć n i e z b ę d n y p r z y u s t a l a n i u bardziej s z c z e ­ g ó ł o w y c h d a n y c h o z a s ięgach g e o g r a f i c z n y c h k o n k r e t n y c h t y p ó w na*

zewniczych, o k r e ś l e n i a ich s t r u k t u r y i znaczenia, s t r a t y g r a f i c z ­ n e g o o p isu w y k ł a d n i k ó w formalnych, czyli formantów itp. p r a g n ę w ten sposób p o d kreślić, że dogłębnie, n a u k o w o po j ę t e s t u d i a nad z oonimią ludową mogą się d o b r z e r o z w i j a ć w zasadzie t y lko w ślad za p o stępami n a ukowymi w dz i e d z i n i e dialek t o l o g i i . Nie o z n a c z a to jednak, że o b e cnie p r z e n i e s i e n i e i zastosowanie w b a d a n i a c h z z a k r e s u zoonimii n a w e t n a j l e p s z y c h m e t o d b a d a w c z y c h w s p ó ł c z e s n e j d i a l e k t o g r a f i i i d i a l e k t o l o g i i rozwiąże w s z y s t k i e istnie j ą c e tru­ dności w b a d a n i a c h d o t y c z ą c y c h zoonimii. J e s t to o c zywiste t y m b ardziej, że dział d i a l e k t o l o g i i d o t y c z ą c y słownictwa, a zwła­ s z cza słowotwórstwa, n a l e ż y do najsła b i e j opracowanych^..

B a d a n i a n a z w w ł a s n y c h zwierząt domowych w i n n y b y ć p o n a d t o śc i ­ śle w i ą z a n e z antroponimią, z a r ó w n o w jej aspekcie historycznym, 5 K. D e j a a , N a j p i l n i e j s z e z a d a n i a d i a l e k t o l o g i i p o l s k i e j , "R o z p raw y Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego” XXV, 1979, s . 17-40.

6 Tamie. s. 24; S. U r b a A c z у к, Z a r y s d i a l e k t o l o g i i p o l s k i e j . Warszawa 1962, e. 39.

jak i współcz e s n y m , l u dowym i ogólnopolskim. J e s t t o uzasadnione t y m badziej, że w chwili obecne] s t w i e r d z a się d o ś ć p o w s z e c h n ą t en d e n c j ę do w y k o r z y s t y w a n i a różnorodnych antroponimów, głównie zaś imion w ł a s n y c h osobowych, w funkcji n a z w w ł a s n y c h zwierząt. Z j a w i s k o to wy s t ę p u j e n i e t y lko w o d n i e s i e n i u d o psów i kotów

7 3

oraz kont , ale również krów . W s t o s u n k u d o czasów daw n i e j s z y c h w cor a z w ę ż s z y m zakresie używane są o b ecnie nazwy w ł a s n e sufik-s a lne oraz z a wołania zwierząt na w i ą z u j ą c y c h do b a r w sierści i d e -9 seni, p o w s z e c h n e w ś r ó d n a z w k r ó w jeszcze w w i e k u XVII i XVIII , n a t o m i a s t w o d n i e s i e n i u do nazw k o n i np. w w i e k u X V I 10,

Z doty c h c z a s o w y c h danych wiadomo, że tzw. prym a r n e struktury n a zewnicze, a w i ę c n a zwy zwierząt reprezentowane przez “gotowe" imiona w ł a s n e o s obowe oraz różne formacje a p e l atywne typu Baśka, Kuba czy laba, Staryt w y s t ę p u j ą p o w s z e c h n i e przede w s z y s t k i m na obs z a r a c h językowo m i e szanych, m. in. na terenie ws c h o d n i e j

Lu-11 12

b e l s z c z y z n y , n a P o & o r z u G d a ń s k i m , w Ziemi C h e ł m i ń s k o D o -I 3

brzyńs k i e j . W Polsce centralnej n a t omiast nadal są jeszcze st o ­ s u n k o w o żywe formacje sufiksalne, oparte na wiek o w e j tradycji zoo- nimicznej, derywowane, np. w o d n i e s i e n i u d o n a z w włas n y c h krów, z udzia ł e m znanych formantów t y p o w o z o o n i m i c z n y ę h , a mianowicie: -ule, -ocha, -aoa, -ona oraz -ioha, -ucha1 4 . Zoonimy z tymi for­ m a n t ami w szczególny sp o s ó b od dawien dawna n a w i ą z u j ą przede w s z y s t k i m d o n a z w żon od n a z w i s k a męża oraz n a z w córek od

nazwi-7 H. C ó r n o w i c z , o p . c i t . , s . 455-456; J. В u b a k, A. W i l- k o d, o p . c i t . , s. 294. O H. G <5 r n o w i c i , op. cit. i s . 456, 9 S. W a r c h o ł , N azw y w ła s n e k r ó t f w k i l k u z a b y t k a c h r ę k o p i ś m i e n ­ n y c h m a ł o p o l s k i c h z k o ń c a X V I I i X V I I I w i e k a, "Onomas t ica" VII, 1961, ■. 327- -351.

W. K u r a s * k i e w i c z , Nazwy maści końskich dziś i w 1539 t., "Jeżyk Polski" XXIX, 1949, ». 145-155.

11 S. V a r с b o ł, op. cit., s. 327-328. 12

łł. G ó r n o w i с z , op. cit. i. t e n i e , Z o o n im i* P o w iś la G dań­ s k i e g o , "Zeszyty Naukowe Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Gdańskiego"

197Î, nr 2, s. 41-55. 13

H. P u k-B u g a l s k a , Z a w o ła n ia z w i e r z ą t dom ow ych w Z ie m i C h e ł - m i ń s k o - D o b r z y ń s k i e ], "Zeszyty Naukowe Wydziału Huœanistveznego WSP w Gdańsku"

1962, t. 2, s. 177-198. 14

Por. chociażby: М. К u с a ł a. P o ró w n a w czy s ł o w n i k t r z e c h w ai ma­ ł o p o l s k i c h , Wrocław 1957, s. 334; P. G a i a s , N azw y k r ó w z p r z y r o s t k i e n - v i a w p o w i e c i e b o c h e ń s k i m , [ w : J S y m b o la e p h i l o l o i j i c a e i n h o n o re m V i t o l d i Taszycki, Wrocław 1968, s. 85-90} W. C y r a n , . T e n d e n c j e sicwotwórcze w

ska, p r z e z w i s k a lub i m ienia o j c a 15. Z kolei w ś r ó d nazw k o n i zd e ­ cydowanie p r z e w a ż a j ą tzw. nazwy p r y m a m e , pochod z ą c e z a r ó w n o o d imion w ł a s n y c h osobowych, jak i a p e l a t y w ó w 1<*. S t o s u n k o w o n i e l i ­ czne derywaty tworzone są głównie przez d o d a n i e formantów -ka, -ek i -urf17.

W ostatnich latach s t w i e r d z a się, z a r ówno w m i e ś c i e , jak i na wsi, charak t e r y s t y c z n ą ten d e n c j ę d o nadawania, z w ł aszcza k o n i o m i psom, imion niezwykłych, bazują c y c h w d u ż y m s t o p n i u n a różno­ rodnych t w o r a c h onomas ty cznych obcych t y p u Bela, Тораа,- Doro. Są one pr z e w a ż n i e zaczerpnięte z literatury pięknej, naukowej, se­ riali t e lewizyjnych l t p. J 8 M a j ą one również z w i ą z e k z nazwami k o ­ ni rasowych, a w i ę c h o d o w l a n y c h i sportowych, które to nazwy,

jak w y k a z a l i J. B u bak i A. W i l koń, p o w s t a j ą w p r a w d z i e w e d ł u g o- k r e ś l o n e g o systemu, ale jednocześnie z na t u r y swej są sztuczne, n i e z w y k ł e 1 9 . W w i e l u p r z y p a d k a c h n a zwy tego typu nie różnią się także od p o w s z e c h n i e s t osowanych n a z w w ł a s n y c h d l a d z ikich zwie­ rząt np. w ł ó dzkim Z O O 2 0 . W s z czególności uwa g a ta odnosi się do tych nazw własn y c h zwierząt domowych, głównie koni, p s ó w i kotów, k t ó r e z a r ó w n o w m i e ś c i e , jak i na wsi, w st a d n i n a c h h o d o w l a n y c h

i klubach sportowych, k s z t a ł t o w a n e są w o p a rciu o s y s t e m antropo- nimiczny, a w i ę c o nazwy t y p u Kuba, Kajtué, Miki oraz o nazwy n a ­ rodowości i ras typu Cygan, 21 . Jest to z a t e m także na. wsi n a z e w n i c t w o zoonimiczne stosowane coraz p o w szechniej, z w łaszcza przez młodzież. W w i e l u rejonach kraju, przede w s z y s t k i m zaś na

gwarach polskich, Łódi 1977, s..82-92; А. К o w a 1 s к a, Zróżnicowanie słowotwórcze g*ar Mazowsza i Podlasia, Rzeczownik, t. 2f czt 2 t Wykazy i komentarze do map 101-200, Wrocław 1979, s. 32-33: W. P o m i a n o w a k a , Klasyfikacja rzeczowników odrzeczcwnikowych, Studium ze stcuotwórstwa i geo- gra li i lingwistycznej, Wrocław 1963, s. 75-76, ■. 113: S. W a r c h o ł , Gwary dawnej Ziemi Stęźyckiej. Wrocław 1967, s. 140-141.

15 S. W a r c h o ł , Nazwy w tasne..., s. 327-328. 16 J. В u b a k, A. W i U o d, op. cit., s. 292-295. 17 Tamże; H. G ó r n o w i c z , Zawołania..., ». 455-456.

18 A. G a r d j a s , Nazwy własne в wierząt domowych Justÿnâwki i wsi okóliczni/ch koło Tomaszowa Lubelskiego, Lublin 1980 (maszynopis pracy magi­ s te rs k ie j) , Cześć zawartych w tej pracy zoonimów wykorzystałem również w ni­ niejszym artykule.

’9 J. В u b a k, A. W i 1 к о Й, op. cit., s. 295.

20 S. T o m a s z e w s k a , Nazwu własne zwierząt Łódzkiego Ogrodu Zo­ ologicznego, "Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa • Naukowego XXV, 1979, s. 109-122.

tere n a c h językowo mieszanych ten typ n a z e w n i c t w a z o o n i m i c z n e g o w y ­ s t ę p u j e również w o d n i e s i e n i u d o krów. J e s t to n i e w ą t p l i w i e w y ­ n i k i e m wzmoż o n e g o , z k a ż d y m r o k i e m coraz s i l n i e j s z e g o o d d z i a ł y ­ w a n i a także w tej dziedz i n i e m i a s t a n a wieś, języka o g ó l n o n a r o ­ d o w e g o na g w a r y ludowe. Ten charak t e r y s t y c z n y związek zoonitrii w i e j s k i e j z ogólnopolską, w s z c zególności zaś w o d n i e s i e n i u do n a z w koni, p s ó w i kotów, p o t w i e r d z a j ą p r z e p r o w a d z o n e nrzeze n-nie przy w s p ó ł u d z i a l e k i l k u m a g istrantów, b a d a n i a w zakresie zawołań zwierząt domowych w k i l k u n a s t u w s i a c h b y ł e g o voj. lubelskiego. W n i n i e j s z y m artykule w y k o r z y s t u j ę w y n i k i b a d a ń z k i l k u wsi p o d T o m a s z o w e m Lubelskim, położonych, w e d ł u g o k r e ś l e n i a Stanisława 22 Urbańczyka, n a o b s z a r z e tzw. p o g r a n i c z a w s c h o d n i e g o n o w s z e g o S ą t o w i o s k i następujące: n a j s t a r s z a wieś Podhorce (skrót: Ph), o d n o t o w a n a w źródłach z p o c z ą t k u w i e k u X I X 2 3 , Ju s t y n ó w k a (J),

24

d a t u j ą c a się z ok. po ł o w y w i e k u XI X , oraz kolonie: Przecinka (Prz) i G ó r n o (G), p o w s t a ł e w latach d w u d z iestych n a s z e g o stu-

25

lecia . W a r t o odnotowaó, że d o J u s t y n ó w k i dośó duża część lud­ ności p r z y b y ł a w XIX w. z o k o l i c Bochni, nat o m i a s t w Górnie o s i e ­ d l i ł o się w i e l e rodzin p o c h o d z ą c y c h spod Zwierzyńca, odl e g ł e g o o ok. 40 k m od T o m a s z o w a L u b e l s k i e g o i o ok. 30 k m n a południowy zachód od Zamościa. W bada n y c h w s i a c h szczeg ó l n ą p r o d u k t y w n o ś ć w t w o r z e n i u n a z w k r ó w w y k a z u j e formant -uîa, co b y ć może, ma zwią­ zek z l u d nością p r z y b y ł ą w te st r o n y spod Bochni. Patrz s z c z e g ó ­ ły niżej.

W w y m i e n i o n y c h wsi a c h z b a d a n o n a z e w n i c t w o krów, koni, psów 26

i k o t ó w . Z uwagi na o g r a n i c z o n e możliwości w y d a w n i c z e w pracy tej szczegółowej analizie p o d d a n e zostały nazwy k r ó w i koni. Jest

22

S. U r b a ń c z y k , ap. cit.i por. głównie zaleczone na końcu pra­ cy таре 3. Według K. Dejny «« to "fcary nowe lub mieszanina pwar różnego po­ chodzenia” - por. K. D * j n a. Próba sprecyzowani» niektórych pojęó i terminów dialektologicznych, "Sprawozdania* Czynności i Posiedzeń Łódzkiego Towarzystwa Naukowego" XX, 1966, *. S, ». 13.

23

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich t. 1-t5, Warszawa 1880-1902; pot. t. 8, ». 391.

24

Księga dóbr ziemskich Podhorzec. Dokument znajduje sie w siedzibie gniny, tj. w Tomaszowie Lubelskim.

25

Księga dóbr ziemskich Majdanu Górnego. Dokument znajduje sie w siedzi­ bie gminy, tj. w Tomaszowie Lubelskim.

26

Mniej więcej analogiczne formacje zoonimiczne, zarówno z punktu wi­ dzenia ich struktury, jak i znaczenia stwierdzono np. w okolicach Wożuczyna« Lubyczy Królewskiej itd. Także te wsie leż* na obszarze gwar tzw. miesza­ nych. ••

to zresztą także z p u n k t u w i d z e n i a j ę z y k o z nawczego materiał n a j ­ b ardziej interesujący. Poch o d z i on głównie o d najstarszych ludzi w e wsi, urodzonych na m i e j s c u i n a ogół dobrze irówiących gyarą. W i ele informacji w t y m zakresie d o s t a r c z y ł a też irłodzleż s z k o l ­ na. D o tyczą one przede, w s z y s t k i m n a z w w ł a s n y c h p s ó w i kotów.

Zebrany mate r i a ł zooniiriczny p r z e a n a l i z o w a n o w miarę m o ż l i ­ wości i potrzeby na tle p a n u j ą c e g o s y s t e m u miejscowej gwary. W po dstawowej części s y s t e m ws i b a d a n y c h b a r d z o w y r a ź n i e n a wiązuje do s y s temu f o n e t y c z n o - m o r f o l o g i c z n e g o poblis k i e j wsi Rachanie , jak również w d u ż y m s t o p n i u do znany«* syst e m ó w gwarowych tzw. po g r a n i c z a w s c h o d n i e g o n o w s z e g o w obrębie b y ł e g o woj. ^lubel s k i e ­ go, czyli d o gwary w s i D o r o h u s k w b y ł y m pow. c h e ł m s k i m “- , wsi

29 30

2dżanne w b y ł y m pow. k r a s n o s t a w s k i m , osady Łomazy i w s i H u ­ s z c z a31 w woj. bialsk o p o d l a s k i m . C h a r a k t e r y s t y c z n ą cechą gwar badanych, podobnie jak i gwary wsi Rachanie, jest t u n i e m a l zu­ pełny b r a k formacji z -uk, -*uk typu óeluk, prołuk czy nazwisk

32 t y p u KrafSuk

Tak w i ę c d o typo w y c h cech fonetycz n o - m o r f o l o g i c z n y c h gwar ba d a n y c h n a l e ż ą m. in.« a) silny akcent w y d e c h o w y , który p o w o ­ duje p r z e c i ą g a n i e głosek a k centowanych i skracanie samogłosek nie- ak c e n t o w a n y c h о, e. U l e g a j ą one pr z e w a ż n i e zwęże n i u d o u, i (j/), np. duiynki, pudeSva, Uzgoda. Zjaw i s k o t o znal a z ł o odbicie także w nazwach zwierząt, np. PuHeSka 'krowa o sierści c z e r w o ­ nej' Ph, Prz, Hyrvona Ph, G ; b) w ś r ó d p o k o l e n i a n a j s t a r s z e g o o­

I , К i 1 e c, O p i s gw ar у w s i R a c h a n ie , p o w . T om aszów L u b e l s k i , cz. I , "Roczniki Humanistyczne Towarzystwa Naukowego KUL" XVII, 1969, z. 4, s. 91- -109; t e n ż e , Budowa s ł o w o t w ó r c z a r z e c z o w n i k ó w i p r z y m i o t n i k ó w w g w a rz e wsi R a c h a n ie p o d Tom aszow em L u b e l s k i m , Wrocław 1976, s. 15-16.

28 K. M i c h a l e w e k i , Gwara w s i D o r o h u s k w p o w i e c i e c h e ł m s k i m , "Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego" XIV, 1968, s. 251--264.

^ В. M o s к a 1, B l e a e n t y u k r a i ń s k i e w g w a r z e wsi Ź d ta n n e (.pow . k r a s ­ nostawski ), " S p r a w o z d a n ia z Czynności i P o s i e d z e ń Łódzkiego Towarzystwa Nauko­ wego" XXI, 1967, z . 2, s . 1-10.

30 F. C z y ż e w s k i , Wpływy u k r a i ń s k i e w g w a r z e o s a d u Ł o m a zy p o w i a t Biała Podlaska, "Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej" XV, Î976, g. 105- -118.

31 М. В u с z у ń s к i, U s c h o d n i o s t o w i a ń s k i e wpływy j ę z y k o w e w g w a r z e wsi Huszcza powiat B i a ł a P o d la s k a , "Annales UMCS" 1967, sectio F, vol. 22, e. 2?3~256.

raz w d u ż y m s t o p n i u ś r e d n i e g o b r a k n a ogół samogłosek n o s o ­ wych, są one w y m a w i a n e a s y n c h r o n i c z n i e również p r z e d s p ó ł g ł o s k a ­ mi sz c z e l i n o w y m i - jest t o c e c h a c h a r a k t e r y s t y c z n a d l a gwar

no-33 %

w y c h i miesza n y c h całej w s c h o d n i e j L u b e l s z c z y z n y ; c) w grupach t y p u

kv,

k i,

kvadrat, kbat

ibat

Kiatula;

a

d a l, trava,

tvaS;

Sapka,

Sary,

iaba,

iy ta ;

Sy

o y

że

ay

&y

oego

Sego

eyfa

Syfa;

t )

ł

lu \, połykać,

U p, ïlu p ;

h

herbata,

hmdlooad;

- l i

~ły

g en ii ê i p a il* i, krovy ś i na-

fadVii 1) typowe są formy; fa fast, ty fast, ny dal’i, vy da- 1 4

;

ńeiim, rob* im, ùeiùn.

Kr ó t k ą c h a r a k t e r y s t y k ę s t r u k t u r a l n o - s e m a n t y c z n ą zebranego m a t e r i a ł u p r z e p r o w a d z a m w t y m miej s c u , ze w z g l ę d ó w oczywistych* w y ł ą c z n i e w o d n i e s i e n i u d o n a z w krów i koni. J e s t to zresztą m a t e r i a ł s z c z e g ó l n i e cenny z a r ó w n o z p u n k t u w i d z e n i a o g ólnojęzy- koz n a w c z e g o , d i a l e k t o l o g l c z n e g o , jak l stratygraficznego.

nazwy mieszkańców Z -*u*. Por, B. L i n d e r t , Przyrostki tworzące naz­

wy mieszkańców na terenie województwa lubelskiego, "Onomas t i ca" VIII, 1963, s. 323.

44

W. К u r a » * k i e w i с z. Przegląd gwar województwa lubelskiego,

[ w :] Monografia statystyczno-gospodarcza województwa lubelskiego, t. 1 , Lublin 1932, e. 273-324 - tu por. uwagi na •. 284.

Т. И a 1 e c, Budowa słowotwórcza.. s. 15-16.

^ H. G ó r n o w i- c Z, Uwagi o niektórych reliktach w gwarach pol­ skich, "Jeżyk Polski" XXXVIII, 1958, s. 360-61; por. teś Cz. K o s y 1,

Nłaściwodci fonetyczne polszczyzny kresowej w 1. połowie XVIII wieku Cna

przykładzie języka mieszczan hrubieszowskich), "Studia z FiloLopii Polskiej i Słowiańskiej" XVII, 1978, s. 117,

Zebrane nazwy w pierwszej kolejności dzielę n a prym a r n e i sekundarne, zaś w obrębie tego p o d z i a ł u w y o d r ę b n i a m o d powiednie grupy semantyczne.

I. NAZWY WŁASHE Ю Ю У

W sumie zebrano 445 nazw krów, w tej zaś liczbie mamy 253 nazwy p r y m a r n e (tj. p o n a d 56V) i 192 n a zwy sekund a r n e (ponad 43%), czyli p r z e w a ż a j ą pryir.ame nad s e k u n d a r n y m i . S ą też dwie nazwy niemotywowane. N a z w y te nie są zbyt z r ó ż n icowane p o d w z g l ę d e m struktura l n o - i e k e y k a l n y m , o c z y m świadczy fakt, że n a o g ó l n ą i- lość 445 p r z e b a d a n y c h jednostek jest tylko 75 nazw różnych.

A ot o dane szczegółowe.

A. N a z w y pry m a r n e

1. Naz w y p o c h o d z ą c e od antroponimów! Ariela, Baśka, âeâka, L’i- ва, Mainte, Truda (: niem. im. Gertruda); od n a z w i s k a w ł a ś ciciela: GAidat nie są one liczne, ś w i a d c z ą jednak w y r a ź n i e o panującej tendencji do używ a n i a imion w ł a s n y c h o s o b o w y c h w funkcji nazw krów.

2. N a z w y p o c h o d z ą c e od b a r w y sierści i deseni: a) formacje odrzeczownikowe: K a V i n a 'o sierści c z e r w o n e j ', nazwa w y s t ą p i ł a 56 razy we w s z y s t k i c h w s i a c h b a danych, jest popularna, co wią ż e się również z tym, że w i ę k s z o ś ć gospodarzy p o s i a d a krowy c z e r w o ­ ne; Viéiia 'o sierści ciemnoczerwonej' Ph, J, n a zwa p o w t ó r z o n a 12 razy; Syreêüa//SereŚAa 'o sierści czerwonej' Ph - o d n o t o w a n a w 5 przypadkach; s p o r adycznie notowano: h idronka 'czerwona w białe łaty' J - 2 razy. Foka 'p sierści zbliżonej b a r w ą d o k o l o r u fo­ ki' Ph

- 1

- 1

Kbata 'czarna lub czer w o n a z b i a ł ą plamą na czole ph - 2 razy, taóata J, G - 5 razy oraz Łysa 'czarna lub c z e r w o n a г b i a ł ą p l « u ą na czole' Ph, J - 3 razy.

T a g r u p a s e m a n t y c z n a reprezentuje n a j w i ę k s z ą ilośd nazw. Są one w sumie d o ś ć stereotypowe. B a r w a sierści d a n e g o z w i e r z ę c i a o d p o w i a d a w zasadzie b e z w y j ą t k u odpowiedniej nazwie własnej, c z y ­ li b r a k nazw zleksykalizowanych.

3. N a z w y utworzone od o k r e ś l e ń związanych z o g ó l n y m w y g l ą d e m z w i e r z ę c i a oraz s p o s o b e m jego zachowania; a) formacje odrzeczo- wnikowe; BeSka 'tłusta, dobrze zbudowana' J - 1 raz, V i n a 'chu­ d a i długa' Ph - 1 raz, Ken^a 'chuda' J, Sitka 'chuda i długa' P r z , Tur 'dobrze zbudowana, z u k ł a d e m rogów jak u tura' J, Sar­ na 'o d ł ugich nogach, z w y g l ą d u p r z y p o m i n a sarnę' J; we ws i J o d n o t o w a n o n i e zbyt jasną n a zwę Mankol‘a, która w e d ł u g m i e j s c o ­ w y c h i n f o rmatorów poch o d z i od g w a r o w e g o mankol*a w znaczeniu

'krowa n i e s p o k o j n a głównie p o dczas d o j e n i a ' ; b) formacja odprzy- miotnikowa: tuba (•• luba 'kochana, dobra') na oznacz e n i e krowy b a r d z o łubianej, spokojnej J.

4. Naz w y p o c h o d z ą c e od cech związanych z przydat n o ś c i ą krowy w g o s p o darstwie* KleSna P h , J - 4 razy, Tuarda 'trudna w d o j e ­ niu, m a twarde wymię' J, Ph - 3 гагу.

5. N a zwy u t w orzone od w i e k u zwierzęcia: a) formacje odrze- czcwnikowe: J^alufka 'od uro d z e n i a w y h o d o w a n a w t y m s a m y m gos p o ­ da r s t w i e ; k r o w a p r z e d ocieleniem' J, P h , Prz, G, o d n o t o w a n a 14

razy, fiervaatkaBPirvaetka 'po p i e r w s z y m cielęciu' J, Ph - 4 razy (o k reślenia te sta j ą 3ię d o ś ć często zawołaniami k r ó w także w latach późnie j s z y c h ) ; b) formacje o d p r z y m i o t n i k o w e : Młoda J - 1 raz, Stara J, Prz - 6 razy.

6. N a z w y p o c h o d z ą c e od rasy bydła: Holenderka 'czarno-biała' J , P h , G - 9 r a z y .

7. N a z w y p o w s t a ł e w o p arciu o w z o r y literackie, literaturę ro l n i c z ą itp. s Kunegunda 'nazwa z p r o g r a m u t e l e w i z y j n e g o dla d z i e ­ ci' J, Prz, G - 3 razy, Miaerva 'nazwa p r z e j ę t a z literatury' Prz, Verka 'przejęta г p i s m a r o l n i c z e g o i odnosi się do k r o w y bar d z o m l e c z n e j ' J. Ph - 3 razy.

T u t a j w y m i e n i ą m też dwię n a z w y niemotywowarre : iina G - 1 r a z , Sida Ph - 1 raz.

B . N a zwy sekundarne

Tak ż e w ś r ó d n a z w s e k u n d a m y c h do p o w s z e c h n i e używanych n a l e ­ żą derywaty ut w o r z o n e od b a r w sierści i deseni. T y p o w o zooni- micznymi formantami są: -ula, -ola, -‘ola, -ooha, -*oaha,

Formacje z -ula

P owsz e c h n i e w y s t ę p u j ą tu w zasadzie dwie n a z w y z f o r m a n t e m -ula, a mianowicie: Öamula (•• S a m a ) J, Ph - n a z w a ‘p o w t ó r z o n a 22 razy oraz Kraeula (: krasa) 'krowa o sierści czarno- b i a ł e j lub czerwono-białej' J, Ph, Prz, Q - n a z w a p o w t ó r z o n a aż 71 razy. Raz o d n o t o w a n o nazwę Łyeula 'czerwona z b i a ł ą p l amą n a czole' J oraz 2 razy w y s t ą p i ł a o d r z e c z o w n l k o w a n a z w a Kiatula (; kiat) 'kro­ w a o sierści czerwonej i z b i a ł ą p l a m ą n i b y "kwiatkiem" n a czole'. J a k p o d k r e ś l o n o wyżej, w g w arach tych równie p o w e z e c h n e s ą nazwy bezsufiksalne,. a w i ę c prymarne, p o w s t a ł e od b a r w y s i e rści i d e ­ seni, a m i a n o w i c i e n a z w y t y p u dama, Kraea, Łyoa.

S p o r a d y c z n i e n o t o w a n o n a zwy od u s p o s o b i e n i a zwierzęcia, a mia­ n o wicie : BuSula ( .• boóyd éi) 'stale się bo c z y , chce bóść' G, Bu-Sula (: buifovad 'szukać, w y r z ą d z a ć szkod ę ' ) J. Nazwy k r ó w z

36

formantes -ula znane są r ó w nież we ws i Rach a n i e . P o d t y m w z g l ę d e m w s i e b a d a n e n a w i ą z u j ą w y r a ź n i e do d i a l e k t u mało p o l s k i e

-37 * 38

go, z a równo w jego o k resie d a w n i e j s z y m > jak i w s p ó ł c z e s n y m ,. J u ż np. na Ś l ą s k u ten sam f o r mant -ula tworzy p o w s z e c h n i e n a zwy

żeńskie, g ł ó wnie zaś nazwy żon o d n a z w i s k a m ę ż a o r a z n a z w y córek 39

od nazwiska, imienia i p r z e z w i s k a o j c a . Dawniej tworzył też różne i m i o n a k o biece głównie n a o b s z a r a c h zachodniej i p o ł u d n i o ­ wej S ł o w i a ń s z c z y z n y 4 0 , a w i ę c imiona t y p u Czarnula, Dobrula 1

F o r m a c j e z -cla, ola

P o d s t a w ą derywacji d l a n a z w z f o rmantem -ola//-‘ola s ą dwa rzeczowniki, a mianowicie: v i M a i iuk oraz dla jednej naz w y p r z y m i o t n i k Samy. N a w i ą z u j ą one d o b a r w i deseni. S ą to nazwy:

Т. И a l e с,

Budowa słowotwórcza, . .

Nazwy w ła sn e ...,

Por. prace wymienione w przypisie 14.

^ A. Z a r e b a,

Ze związków językowych polako-czesko-atowackich (Ro­

1965, s. 457-464; P. P 1 u t a ,

Dialekt głogówecki

Słowotwórstwo

gwarowe,

S ło ­

z suf iksami -u la , -ul

a.

М. K a r p l u к,

Słowiańskie imiona kobiece

Viéifola (.* iiélta) 'krowa o b a r w i e sierści zbliżonej do ko l o r u d o j r z a ł e g o o w o c u wiśni' J, Ph, G - n a z w a p o w t ó r z o n a 20 razy, też Viànola 'ts.' - 2 razy» Źukpla (; Suk) 'o s i erści czarnej* J, Ph, Prz, G - 16 razy. Raz o d n o t o w a n o Samola (: S a m a ) G. A n a ­ logiczne n a zwy o d n o t o w a ł e m p o n a d t o w k i l k u w s i a c h w okolicach Wo- ż u c zyna ( i w s a m y m W o ż u c z y n i e ), położo n y c h ok. 24 k m na p ó ł n o c n y ws c h ó d od T o m a s z o w a Lubelskiego, oraz w łemkowskiej gwarze w s i K r e m p n a w b y ł y m pow. j a s i e l s k i m * 2 . Łemkowskie nazwy krów z for­ m a n t e m -ola są o tyle różne, że w zasadzie w s z y s t k i e poch o d z ą o d o k r e ś l e ń dni tygodnia, czyli są to nazwy typu Övartol'a 'uro­ d z o n a w c z w a r t e k f (4 razy), Subol’a (: eubota) 'urodzona w s o b o ­ tę'.

0 ile mi wiad o m o , formacji o n o m a s t y c z n y c h z formente r -ola (i *~ol-ja) n a gruncie p o l s k i m brak. Jedynie dla o k r e s u s t a r o ­

p o l s k i e g o W i t o l d T a s z y c k i w y m i e n i a nazwę Sobola oraz k i lka z n i ą związanych d e r y w a t ó w 4 3 . Z kolei tylko p i ę ć imion kobiecych z -olja o d n o t o w a n o w s e r b s k o - c h o r w a c k i c h doku m e n t a c h z XIII i XIV w.,

A4

a mianowicie: Deaola, DraSola, Ra doi a, Sestrola, Sto jola . W tej chwili w a r t o w i e c tylko podkreślić, że w wy mi e n i o n y c h nazwach w ł a s n y c h krów, p o c h o d z ą c y c h z obsz a r ó w językowo mieszanych, za­

chował się archai c z n y formant * -olja (por. łemkowskie ~oVa), nie znany obecnie w Polsce centralnej ani w ś r ó d struktur apelatyw- nych, ani też onomastycznych. Franci s z e k Sławski w y j ą t k o w o w y m i e ­ n i a z -ola, -oVa: gomola : gomol'a, 'bryłę« gruda', sch. »ôlja 'osa' i ros. dial, euaolja 'pijak'4 5 .

Formacje z -oaha, -*oaha

N a z w y z -oaha, -*ooha w y s t ą p i ł y ł ą c znie 24 razy, przy c z y m w liczbie tej znajduje się 18 nazw po w s t a ł y c h o d o k r e ś l e ń b a r w s i e r ­ ści, a mianowicie: 10 razy z a p i s a n o nazwę Viéito^a (; iiéHa) oraz 8 razy naz w ę Samosa (; Sama). W p o j e d y n c z y c h p r z y p a d k a c h

noto-42

Ovar« łemkowska wsi Krempna zbadałem w roku 1966 na zlecenie Akademii Nauk USRR. Stanowi ona jeden z punktów Atlasu gwar ukraińskich.

43

Słownik staropolskich nazw osobowych, red. U. Taszycki, Wars*awa-Kra- ków 1966, a. 176.

44 '

M. K a r p l u k , op. cit., ». 114.

45 F. S ł a v g к i. Zarys ałowotwóratwa prasłowiańskiego, [w:] Słownik prasłowiański, t. 1, A-В, Wrocław 1974, s . -10^-110.

wano: Ficoxa (s gw. fiead 'kopać') 'kopie p r z y dojeniu' - 3 ra­ zy? Ви^оца ( : buśd) 'skłonna do bodzenia' - 1 газ; Quńo%a (: go- riid 'biegać') - 1 raz oraz Ł*гясца (: V i z a d ) - 1 raz. W gwa­ rach badanych, p o d o b n i e jak w gwarze ws i Rachanie, formant ten tworzy również żeriskie formacje atrybutywne t y p u tluśdotfl 'ko­ b i e t a o p o k a ź n e j tuszy', e k s p r e s y w n i e za b a r w i o n e Imiona typu Zo-

X<* itp. Inny formant z p o d s t a w o w y m -ch-, a mianow i c i e -ioha tworzy tu p o w s z e c h n i e dość e k s p r e s y w n i e (zwykle ujemnie) z a b a r ­ w i o n e nazwy kob i e t od n a zwiska, też p r z e z w i s k a męża, jak np. Py-

tpuriifta: n a z w i s k o m ę ż a Pytron. E w i d e n t n a jest w i ę c swoista s p e ­ c j a l izacja s e m a n t y c z n a formantów z p o d s t a w o w y m -ooh-; w nazwach w ł a s n y c h zwierząt formant -ioha nie jest t u noto w a n y w o<yóle.

Oprócz wyżej wymien i o n y c h , typowych formacji z o o n i n i c z n y c h , o d n o t o w a n o również nazwy Z forirantami : -kat -cia, -nia, -arfka. Są one ogólnie m a ł o reprezentatywne, a przy t y m znane także w innych częściach kraju. Są w ś r ó d n i c h np. formacje z d o d a t n i m z a b a r w i e n i e m e m o c j o n a l n y m typu Kraeulka (: Kraeula : Krasa), w y ­ jątkowo p o w t ó r z o n a 7 razy oraz o n o m a t o p e l c z n e g o p o c h o d z e n i a też z -ka - n a z w a Medka (•• Meda : me da : ma- ), p o w t ó r z o n a 5 razy. Od na z w i s k a w ł a ś c i c i e l a i n a z w y m i e j s c o w o ś c i o d n o t o w a n o jedynie: Kovylka : Kovyla Ph, KozaSka : Kozak J, Pytronka : Pytron J oraz ie- p V i n k a : n a z w y wsi Rzeplin Ph. N a z w y te p r z y p o m i n a j ą odpowiednie naz w y k o b i e c e od p o d s t a w s ł o w o t w ó r c z y c h męskich, m. in. nazwy żon o d n a z w i s k a lub p r z e z w i s k a m ę ż a 4 7 , n a z w y żon o d zawodu męża typu kovoLka 'żona kowala' i t p.4 8 Z w i ą z e k nazw w ł a s n y c h k r ó w z odpo w i e d n i m i n a z wami żeńskimi jest w i ę c w g w a r a c h pols k i c h b a r ­ d z o wyraźny.

IX. NAZWY WŁASNE KONI

W ś r ó d n a z w koni o l b r z y m i ą p r z e w a g ę m a j ą twory p r y m a m e nad s e k u n d a m y m i . N a cg ó ł n ą ilość 210 nazw s t ruktury prym a r n e w y s t ą ­

46 E. S i a t к o w s к a, Zachodn los łowi ańskie zawołania na zwierzęta (stan obecny, funkcje historyczne, stosunek do systemu językowego), Warezawa

»976.

47 A . Z a r ę b a, F o r m y nazwisk żon i dzieci w dialektach języka pol­

skie g o , cz. 1, "Onomastica" XI, 1966, s. 320-344 ; cz. 2, tamże, XII, 1967, a. 232-275; M. S z у m с z a k, Nazwiska i formacje pochodne w gwarze Domanie-

wka, pow. Ł ę c z y c a , tamże, VIII, 1963, s. 296r-297.

piły 165 razy, co etanowi 75,5% całości, zaś formacie sekund a r n e 45 razy, t j . 21,5%.

A. Nazw y prymarne

N a j w i ę k s z ą frekwencję mają n a z w y p o c h o d z ą c e od o k r e ś l e ń b a r w sierści i deseni. O k r e ś l e n i e apelatywne maści da n e g o k o n i a p o k r y ­ w a się z zasady z k o n k r e t n ą n a z w ą własną, czyli, p o z a Wyjątkami, b rak t u nazw zleksykalizowanych. Naz w y te n a w i ą z u j ą p r z e t o w d u ­ żym s t o p n i u do s t a r o p o l s k i c h n a z w maści końskich, b r a k jednakże nazw w ł a s n y c h w y s t ę p u j ą c y c h w c h a rakterze złożeń t y p u jaanobuła-

49

ny , jest n a t o m i a s t b a r d z o p o w s z e c h n a n a z w a w ł a s n a Butany obok Bulan itd. Są też dość liczne nazwy odimienne. A o t o k r ó t k a c h a ­ ra k t e rystyka materiału.

1. N a zwy pochodzące od b a rwy sierści i deseni: a) formacje o d r z e c z o w n i k o w e : 35 razy zanoto w a n o nazwę KaSton ' 'o sierści b r ą ­ zowej' J, Ph, C, Prz; p o j e d y n c z o n o t o w a n o nazwys Янга (: róża) 'koń o ba r w i e brązowej z b i a ł ą p l amą na czole' Jj PuSeSha 'klacz o b a r w i e sierści zbliżonej do d o j r z a ł e g o o w o c u porzeczki czerwonej' J, Ph - 2 razy ; Spak 'o sierści czarnej z siwymi odcieniami' Ph - są to nazwy zapożyczone ze świata fauny i flory; nie są one liczne; b) formacje odprzymi o t n l k o w e : Bulony obok Bulah 'koń o maści beżo w e j , płowej' Ph, G - 14 razy, w dwu p r z y p a d ­ kach podano n a zwę Buian dla k o n i 'o maści białej*, co m o żna by uznać z a p r z e j a w tendencji do leksykalizacji n i e k t ó r y c h nazw; p o d w z g l ę d e m znaczeniowym w y m i e n i o n e barwy sierści są synonimami ko-* loru żółtego i nawiązują w ten sposób d o odpo w i e d n i c h n a z w barw, w y s t ę p u j ą c y c h głównie w g w a rach mał o p o l s k i c h i w i e l k o p o l s k i c h 5®; powsz e c h n i e używane są również n a z w y i (Mady 'o sierści c i emnobrą­ zowej z czarną gr z y w ą i t a kimże ogonem' - 22 razy; Kary 'o s i e r ­ ści czarnej' - 21 razy, Kaiw ( k l a c z ) 'ts.' - 1 raz; Śivy 'o si erści popielatej lub białej z c z arnym podkładem' - 16 razy> $iva (klacz) 'ts.' - 3 razy, Łyey 'czarny z d u ż ą p l amą na c z o ­

le' - 1 raz.

2. T w o r y odimienne. S w o i s t y m f e nomenem z o o n i m i c z n y m jeet tu n a z w a BaSka, w y s t ą p i ł a b o w i e m w każdej ws i p o k i l k a i

kllka-49

U. K u r a » * к i e w i с z. Nazwy maści.,., ». ,145.

^ A. Z a r ç b a, Nazwy barw w dialektach i historii języka polskie­ go, Wrocław 1954,.a, 108, a. 22.

naście razy. w sumie ma 27 poświadczeń. P o j e d y n c z o odnotowano: Andrek, Heia, Rena, Vo\tek, Zośka; od n a z w i s k a lub p r z e z w i s k a w ł a ­ ściciela» Derui Prz, Kryaek Ph, Palya J.

Spo r a d y c z n i e n o t o w a n o również nazwy następujące;

3. Od o g ó l n e g o w y g l ą d u konia: Kuoyk (3 razy)} M a d e k (: madek 'tłusty') Prz, gdzie m a m y charak t e r y s t y c z n y p r z y k ł a d a p e l a t y w i z a ­ cji imienia o s o b o w e g o Madek, u ż y t e g o w zna c z e n i u madek czyli

'tłusty', i nas t ę p n i e w y k o r z y s t a n i e go w funkcji nazwy w ł a s n e j konia} faba 'małego w z r o s t u i o drob n y c h k o ś ciach' Ph, G.

4. O d u s p o s obienia konia: Cytra (t gw. oytra 'zła, pobudliwa*) Ph, Igła 'zwinna, szybka' Prz.

5. N a z w y p r z e j ę t e z literatury, telewizji: Bela J , &igar Ph, Filek J, Qudb J, K a n n o J, Kuba, O r V i k i k i l k a innych.

B. N a z w y sekundarne

Form a c j e z -ek

1. N a z w y p o w s t a ł e od b a r w s i erści i deseni: p o w s z e c h n i e w y ­ stępuje n a z w a Sivek 'koń o b a r w i e p o p i o ł u lub białej г c z a r n y m odcieniem, "nalotem"' J, Ph, G - w s u mie 26 razyt

4

2. N a z w y n a w i ą z u j ą c e do b u d o w y ciała, o g ó l n e g o w y g l ą d u z w i e ­ rzęcia, np. : aiyvek 'koń o d ł u g i e j grzywie' Pr*, lalek 'dobrze zbudowany, kształtny, o g ó l n i e ładny' Ph - n o t o w a n e sporadycznie.

3. N a z w y związane z u s p o s o b i e n i e m konia* filutek 'wesoły, lu-f

bi b i e g a ć J - notowane sporadycznie.

Formacje z -kg, -ué> -ko, -aty, -erffea

1. N a z w y p o c h o d z ą c e o d b a r w y sierści: KaStanka Ph, Prz, Spa- Ska ( : epa>. ) Ph.

2. N a z w y związane z u s p o s o b i e n i e m konia: Laika (.- lałid ii) Ph.

N a c e c h o w a n e e m o c j o n a l n i e są takie nazwy, jak Karué (.* kary) Ph iivué (: éivy) Ph, Prz, tj. z f o r m a n t e m -uà; w y j ą t k o w o

odnoto-w ano 2 -ko nazwą Latko (: latać) Ph? z -aty: Srokaty 'biały w c zarne plamy' J, Giyvaty 'o długiej grzywie' Prz ; z -erfka jest HaUifka.

N a z w y de r y w c w a n e nie są tu zbyt reprezentatywne.

M i e s z a n y c h a r a k t e r g w a r b a d a n y c h p r z e j a w i a się nie tylko w ś w i e t l e o p i s a n e g o wyżej s y s t e m u f o n e t y c z n o - m orfologicznego, ale również z p u n k t u w i d z e n i a systeipu zoonimicznego. O b y d w a te s y ­ s temy p o z o s t a j ą ze sobą w ś c i s ł y m związku. Do najważni e j s z y c h cech w zoonimii b a d a n e g o te r e n u należą: a) powszechne, bez s u f i k - salne naz w y w ł a s n e k r ó w i koni u t worzone od okre ś l e ń b a r w s i e r ­ ści i deseni - w Polsce centralnej p r z e w a ż a j ą w tym w z g l ę d z i e n a zwy derywcwane; b) w y s t ę p o w a n i e doić dużej ilości nazw: p o w ­ s t ałych od antroponimów, opartych na w z o r a c h literackich, p r z e ­ jętych z n a z w roślin, apelatywnych n a z w zwierząt itp.; c) "wy­ s p e c j a l i z o w a n i e się" formantu -ula, p r z y j ę t e g o nie w ą t p l i w i e po d w p ł y w e m g w a r małopol s k i c h , w y ł ą c z n i e w funkcji z o o n l m i c z n e j ; d ) w y s t ę p o w a n i e w funkcji zoonlmicznej nie z n anego w gwarach Polski centralnej formantu -ola (- * -olja 1 ; e) w y s t ę p o w a n i e formantu -osba (-‘ocha) w funkcji z o onlmiczne j i e k s p r e s y w n o - a t r y b u t y w n e j , n a t o m i a s t np. formantu -iaha w funkcji two r z e n i a n a z w kobiet od n a z w i s k a lub p r z e z w i s k a m ę ż a itd. W Polsce centralnej także for­ m a n t -ishà ira funkcję zoonimiczną. S t w i e r d z a się p o n a d t o redun- da n t n y ch a r a k t e r formantów z o o n i m i c z n y c h -ula, -ola, -oaha w n a z ­ w a c h krów. W zasadzie bez różnicy znaczeniowej (tu głównie w s e n - sie z a b a r w i e n i a e m o c j o n a l n e g o ) w y s t ę p u j ą nazwy krów z tymi for- m a n t a m i lub bez ich użycia, jak np. : Kraoa/fKrasula czy Viérla/ / Vià- riola//ViéAoxa. Już np. n a terenie g w a r m a ł o p o l s k i c h z o d p o w i e d n i ­ mi formantami -ula, -oaha, -iaha w i ą ż e się w n a zwach włas n y c h k r ó w o k reślony ładunek emocjonalny. O c z y w i ś c i e ni e w s z ę d z i e jest t o w i d o c z n e i o d c z u w a l n e w j e d n a k o w y m stopniu.

Mieszany, " k r e s o w y * c h a r a k t e r gwar b a d a n y c h u w a r u nkowany jest w pełni także s k ł a d e m e t n i c z n y m ludności tych wsi. J e s z c z e w

o k r esie m i ę d z y w o j e n n y m ok. 25% m i e s z k a ń c ó w s t a n o w i ł a tu ludność ukraińska.

Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej Lublin

Stefan Warchoł

THE ROIX OF DIALECTOLOGY IN ZOONYKIC STUDIES

The paper points to the particularly close connection between individual dialectal systems and zoonymy. Its author shows these connections to be of both structural-phonological and semantic nature. Hence zoonymy should be studied against the background of the systemic conditions of particular dia­ lects with regard to methods used in dialectology.

The applicability and the role of dialectology, in the study of folk zo­ onymy is shown on the example of 4 villages in the area of Tomaszów Mazowie­ cki: Prxihorce, Jus ty nówka, przecinka and Górno. From the point of view of dialectal systems the villages belong to the so-called ’’Newer Eastern Pronr- tier". The zoonymic system of the studied dialects - especially the names of cows and horses - is represented (among others) by the following featur­ es: a) the predominance of primary names of the type Krasa, Kasztan over secondary names of the type Krasula, Karuii b) the occurrence of the for­ mative -uJa solely in the zoonymic function; с ) the occurrence in the zoonymic function of the foraatiye -olall-’ola (unknown in central Poland) in names of cows of the type iukola, d. a relatively common occurrence of proper personal names of the type Baśka, Wojtek in the zoonymic function.