A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S ľOLIA OECONOMICA 1999, 2006
Henryk Zarychta*
W S P Ó Ł C Z E S N E R E L A C J E M I ĘD Z Y P R A C Ą Z A W O D O W Ą
A R O DZ I N Ą
1. IJWAGI WSTĘPNEWe w spółczesnych społeczeństw ach szczególnego znaczenia nabiera relacja między pracą zaw odow ą a rodziną. Logika tego zw iązku w ynika z traktow ania pracy jak o jedności pracy zaw odow ej i pracy dom owej. M ożna nawet pow ie dzieć, że życie składa się z dwóch części: pracy i rodziny, które tw orzą je d n o ś ć 1. Dlatego tak ważna staje się harmonia m iędzy pracą zaw odow ą a rodziną.
Obow iązki rodzinne są przede wszystkim tym czynnikiem , który silnie wpływa na procesy aktywizacji zawodowej kobiet, ich sytuację na rynku pracy oraz pozycję zaw odow ą. Na przestrzeni kilku ostatnich dziesięcioleci na świecie miały m iejsce w zm ożone procesy wzrostu zatrudnienia kobiet. O prócz pozy tywnych rezultatów tych procesów są i negatyw ne, zw iązane ze zw iększonym obciążeniem kobiet obow iązkam i rodzinnym i i dom ow ym i. Stąd dążenie do stw orzenia równych szans kobiet i m ężczyzn w układzie praca zaw odow a - rodzina. Znalazło ono w yraz w szeregu dokum entach na skalę m iędzynarodow ą - w deklaracjach ONZ, w zaleceniach i konwencjach m iędzynarodow ej O rgani zacji Pracy, w dokum entach Rady Europy i Unii Europejskiej oraz w dokum en tach Kościoła. W skali poszczególnych krajów w ażną rolę odgryw ają regulacje prawa pracy i regulacje konstytucyjne.
O drębne m iejsce w tym obszarze zajm ują pracodaw cy, którzy przyczyniają się do realizacji w spom nianej powyżej harmonii m iędzy pracą a rodziną. O dno sząc się do współczesnej polityki zatrudnienia w przedsiębiorstw ach należy przypom nieć, że w przeszłości forma paternalistycznego zarządzania w ystępo wała w okresie, gdy celem było trwałe zw iązanie robotnika z zakładem pracy,
* Dr, st. wykładowca. Katedra Pracy i Polityki Społecznej UL.
1 Zob. D. Graniewskn w recenzji książki: М. А. B a r r é r e - M a u r i s s o n, La division fa - inilialc du travail. La vi e en double, Paris 1992, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 1994, nr 8, s. 80.
a dom inującą form ą rodziny była rodzina z jednym żyw icielem , najczęściej m ężczyzną. O becnie w ystępuje różnorodność form życia rodzinnego. Tak sam o w dziedzinie zatrudnienia rozw ijają się formy spraw iające, że dochody z prac nie są lak pew ne i stabilne jak w przeszłości. Tradycyjny model rodziny, w któ rej kobieta odpow iadała w całości za gospodarstw o dom ow e odszedł w zapo mnienie. W ykonyw anie pracy zawodowej przez obu partnerów i godzenie tej pracy z obow iązkam i w rodzinie stwarza wiele problem ów zarów no po stronie rodzin jak i pracodawców.
2. FEMINIZACJA ZA TRUDNIENIA A OBOWIĄZKI RODZINNE
Z raportu M iędzynarodow ej Organizacji Pracy o pracy na św iecie2 wynika, że trendem zatrudnienia je st feminizacja siły roboczej. Pod tym pojęciem kryje się wzrost zatrudnienia kobiet. W krajach zacofanych i słabo rozw iniętych ko biety, z braku m iejsc pracy na legalnym rynku pracy, p racu ją głów nie w „szarej strefie”, szukając środków zapew niających przeżycie swoim rodzinom . Udział zatrudnienia kobiet wzrasta w krajach wysoko uprzem ysłow ionych. Kobiety zw ykle stanow ią ponad połowę siły roboczej, co odzw ierciedla zarów no potrze bę pracy sam ych kobiet, jak i zw iększenie się sektora usług oraz zatrudnienia w niepełnym w ym iarze czasu pracy '.
Kobiety stały się znaczącym zasobem rynku pracy w każdym regionie św ia ta4. W krajach O EC D udział zatrudnionych kobiet w wieku 15-64 lata wzrósł tylko w latach 1980-1990 z 53 do 60%. Ogółem na św iecic ponad 40% kobiet w wieku powyżej 15 lat je st aktywnych zawodowo. Dla w iększości z nich je st to św iadom a decyzja. C oraz więcej kobiet posiada wyższe kw alifikacje i jest lepiej w ykształcona, a więc ma rów nież w iększe aspiracje i chce pracow ać poza do mem. Jednocześnie sytuacja ekonom iczna rodziny bardzo często zm usza je do pracy zawodowej.
Kobiety stanow ią w iększość siły roboczej zatrudnionej czasow o, w niepeł nym wym iarze czasu pracy i na innych warunkach poza norm alnym stosunkiem pracy5. O cenia się, że od 65 do 90% w szystkich prac w ykonyw anych w niepeł nym w ym iarze czasu pracy w różnych krajach świata należy do kobiet.
" Raport o pracy iv świecie. M iędzynarodowe Biuro Pracy (ВГГ), M inisterstwo Pracy i Poli tyki Socjalnej, Warszawa 1994.
' Zobacz G. C h o r ą ż y k i e w i с z. Raport MOP-u o pracy na świecie, „Polityka Społecz na” 1994, nr 7, s. 5.
4 Tamże, s. 6
H. S l r z e m i ń s к a. Przyszłość czasu pracy. Formy, modele, wymiary, [w:] Praca i polity ka społeczna w perspektywie X X I wieku, red. S. B o r k o w s к u, IPiSS, W arszawa 1998, s. 187.
Z raportu MOP wynika też, że w krajach rozw iniętych kobiety pracują za w odow o średnio dw ie godziny, a w niektórych przypadkach naw et od 5 do 10 godzin tygodniow o dłużej niż mężczyźni. Także pracy dom owej i obow iązkom rodzinnym kobiety pośw ięcają więcej czasu niż m ężczyźni. W krajach rozw ija jących się praca rodzinna zajm uje kobietom przeciętnie aż od 31 do 42 godzin
tygodniow o, natom iast m ężczyźni pośw ięcają tej pracy od 5 do 15 godzin. Nie bez uzasadnienia, w krajach Europy Środkow ow schodniej i w Polsce, mówi się w tym kontekście, że kobiety pracują „na dwóch etatach” .
O rganizacja Narodów Zjednoczonych zaleca ułatw ienie kobietom równego dostępu do zatrudnienia oraz pełnego uznania równego znaczenia pracy kobiet i m ężczyzn dla społeczeństw a6. Zaleca się więc w ycenę nie w ynagradzanej pra cy w ykonyw anej głów nie przez kobiety - opieki nad dziećm i i pracy w gospo darstw ie dom ow ym . W edług raportu o stanie rozwoju społecznego opracow a nego przez Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (U N D P) wielkość niedoszacow ania gospodarki światowej z uwagi na niepłacenie kobietom za ich pracę lub płacenie im zaniżonych wynagrodzeń wynosi 10-11 bin dolarów . Jed nak gdyby pracę w gospodarstw ie dom ow ym w ycenić i w liczyć j ą do docho dów, produkt krajow y brutto wzrósłby o 30-40% . W artość ta nie je s t oczyw iście w liczana do PKB przez żadne państw o - o ile prace dom ow e w ykonują dom ow nicy we własnym zakresie. Natom iast, gdy do w ykonyw ania prac gospodarstw a dom ow ego angażują się osoby najem ne, to ich zarobki są w liczone do PKB. Nie w liczanie wartości w ytw arzanych przez gospodarstw a dom ow e je st powodem zafałszow ania wielu danych statystycznych, zw łaszcza dotyczących wzrostu gospodarczego poszczególnych krajów. O kazuje się, że kiedy kobiety z w ysoko rozwiniętych państw m asow o zaczęły podejm ow ać pracę zaw odow ą i musiały nabyć na rynku usługi zw iązane z opieką nad dziećm i, tow arzyszył tem u gw ał towny wzrost wartości PKB tych państw.
Zastępow anie produkcji dom owej produkcją rynkow ą w pływ a rów nież na wzrost usług zw iązanych z zajm ow aniem się dom em i w ychow yw aniem dzieci. W wysoko rozw iniętych państwach usługi dom ow e w znacznie w iększym stop niu kupuje się na rynku, niż w krajach słabo rozwiniętych. W tych ostatnich pracuje się w dom u za darm o, a więc w świetle statystyk - nie w ytw arza nicze go, co przedstaw iałoby jakąkolwiek wartość7. Ocenia się, że średnio 70% czasu zużytego na w ykonyw anie czynności dom owych stanowi wkład kobiet. W licza nie więc wartości prac dom ow ych do PKB dostarczyłoby kobietom pracującym w dom u argum entów na rzecz równoprawnego traktow ania pracy dom owej i pracy zarobkow ej. Ten fakt podniósłby św iadom ość kobiet, zw łaszcza w
kra-" Należy tu przypom nieć o postulacie wynagradzania pracy domowej kobiet, którego współ autorem jest papież Jan Paweł 11 - art. 10 pkt „a” Karty Praw Człowieka.
jach słabiej rozw iniętych i regionach, gdzie kobiety są źle traktow ane. Pom ogło by to przede w szystkim w poprawieniu ich pozycji przetargow ej w m ałżeństw ie. Chodzi o to, że praca zarobkow a kobiet zw iększa dochody gospodarstw dom o wych, ale zw iększa też potrzebę bardziej redystrybucyjnej produkcji dom ow ej, z zastosow aniem większej ilości dóbr rynkowych i w zrostem „dyscypliny” życia rodzinnego*. Poza tym pojaw ia się dodatkow y aspekt: podział prac na różnych obszarach alokacji czasu m iędzy dom ownikam i. Osoby bardziej zaangażow ane w działalność zarobkow ą mniej pracują w gospodarstw ie dom ow ym . Jeżeli m ężczyzna przejm uje tę rolę, to kobieta musi zająć się obow iązkam i dom ow y mi, a gdy na obszarze działalności zarobkowej w zrastają szanse kobiet, to m ęż czyźni z oporami w chodzą w równiejszy podział pracy na obszarze w ytw órczo ści dom owej. Z ekonom icznego punktu widzenia istotne jest to, że na skutek m ożliwości konkurow ania między partneram i w rodzinie o zaangażow anie w działalność zarobkow ą, wzrasta w artościow anie w ytw órczości dom ow ej. Ko biety rezygnując z potencjalnych m ożliwości uzyskania zarobków na rzecz ro dziny, m ogłyby w ycenić swój czas poświęcony produkcji dom ow ej w relacji do utraconych zarobków.
3. PROBLEMY GODZENIA OBOWIĄZKÓW RODZINNYCH I PRACY ZAWODOWEJ
Kwestia godzenia pracy zawodowej i obow iązków rodzinnych nie została dotychczas pom yślnie rozwiązana. Twierdzi się, że fakt ten ma w pływ na wzrost konfliktów w rodzinach, których skutkiem jest rosnąca liczba rozw odów (często jest to postrzegane jak o kryzys rodzinny) i innych zjawisk patologicznych oraz spadek stopy urodzeń. W praktyce żaden kraj nie uporał się też dotychczas z upośledzeniem kobiet na rynku pracy '. M ają one m. in. utrudnioną drogę awansu i otrzym ują zazw yczaj niższe w ynagrodzenie niż m ężczyźni za w yko nywanie porów nyw alnej pracy.
W Austrii spory odsetek zam ężnych kobiet nie pracuje zaw odow o, zajm ując się w yłącznie dom em . K obiety te nie są objęte ubezpieczeniem em erytalnym , na wypadek bezrobocia itd. Z kolei kobiety pracujące zaw odow o w znacznej części w ykonują pracę w niepełnym wym iarze godzin, często zajm ują gorsze stanow i ska pracy naw et, jeżeli m ają relatyw nie wyższe kw alifikacje niż m ężczyźni.
s S. G о I i n o w s к a. Polityka społeczna państwa w gospodarce rynkowej. Studium ekono miczne, PWN, W arszawa 1994, s. 128.
4 Problemowi równości na rynku pracy oraz godzenia życia zawodowego i rodzinnego w praktyce różnych krajów poświęcono forum informacyjne zorganizowane przez Komitet Zarzą dzający do Spraw Równości Między Kobietami i Mężczyznami (CDEG) Rady Europy w W arsza wie w dniach 21-23 listopada 1996 r.
Tylko kobiety o w ysokich kw alifikacjach lub m ające w łasny m ajątek m ogą łą czyć pracę zaw odow ą i obow iązki rodzinne bez przem ęczenia i stresów.
We Francji w celu ułatw ienia godzenia obow iązków zaw odow ych i rodzin nych w prow adzono m ożliwość zatrudnienia w niepełnym w ym iarze czasu pracy i korzystania z urlopów rodzicielskich. Z tych obu form m ogą korzystać zarów no kobiety, jak i m ężczyźni, choć w praktyce 70 do 80% korzystających z tych m ożliw ości to kobiety.
W Holandii od pew nego czasu prowadzi się prace nad w yceną pracy dom o wej, aby oszacow ać jej udział w tworzeniu produktu krajow ego brutto. Rozw a żana jest m ożliw ość przyznania quasi - renty kobietom pracującym w yłącznie w domu. Uważa się, że takie św iadczenie społeczne je st konieczne, aby kobiety miały własne środki i w określonym przynajm niej stopniu były niezależne finan sowo.
W Polsce kobiety należą do grupy społecznej, dla której zm iany system ow e w iążą się z istotnym pogorszeniem ich pozycji zawodowej i w arunków byto wych. K obiety częściej niż m ężczyźni dzielą los bezrobotnych - stanow ią ponad połowę ogólnej liczby bezrobotnych, podczas gdy w skaźnik aktyw izacji zaw o dowej jest niższy niż u m ężczyzn"1. N ieproporcjonalnie w ysoki jest udział ko biet w śród ogółu bezrobotnych bez prawa do zasiłku. Pogorszenie ich w arunków bytowych dodatkow o wynika z braku zapew nienia opieki nad dziećm i. Nato miast kobiety, które chciałyby opiekować się dziećm i w dom u, nie m ogą lego zrobić z powodu trudnej sytuacji finansowej, zmuszającej je do pracy zarobkowej.
Z badań GUS wynika, że obowiązki rodzinne i zw iązane z prow adzeniem domu nie pozw alały na podjęcie pracy zawodowej 1315 tys. osób, z czego tylko 37 tys. stanow ili m ężczyźni". Osoby te nie szukały pracy, nie pobierały zasił ków dla bezrobotnych. T akże większość bezrobotnych stanow iły osoby zajm u jące się na co dzień prow adzeniem domu, choć w ich przypadku nie była to ra czej kwestia w yboru, lecz konieczności. Obowiązki dom ow e „nie om ijają” także osób zatrudnionych. Dotyczy to głów nie kobiet, które m uszą godzić tradycyjną rolę gospodyni i pracownika. Dla wielu z nich „dom ow y” tydzień pracy jest nawet dłuższy od zazwyczaj 40-godzinnego tygodnia pracy zaw odow ej. W tej sytuacji w iele osób decyduje się na pracę zaw odow ą w niepełnym w ym iarze godzin. Z przyczyn rodzinnych i osobistych nie pracow ało na pełnym etacie 245 tys. kobiet i 154 tys. m ężczyzn.
W okresie szybko narastającego i w ysokiego poziom u bezrobocia znacząca liczba kobiet w Polsce pracow ała zawodowo przede w szystkim z przyczyn m a terialno-finansow ych. Ponad 40% pracowało zaw odow o, aby zdobyć środki na
10 Zob. Inform acje o sianie i strukturze bezrobocia kobiet u1 / ‘>94 r.. Krajowy Urząd Pracy, Warszawa 1995; wyniki badań GUS z listopada 1994 r.
utrzym anie rodziny, 35% pragnęło poprzez lę pracę podw yższyć standard życia swoich rodzin, a tylko niew iele ponad 1% staw iało na pierw szym miejscu w swoim życiu pracę zaw odow ą i satysfakcję z niej p łynącą12. Z kolei spośród kobiet zajm ujących się jedynie dom em , więcej niż 50% pragnęłoby podjąć pracę zawodową. W wielu przypadkach nie było to jed nak m ożliw e i około 40% ko biet nie m ogło znaleźć pracy, blisko 33% nie pracow ało z pow odu złego stanu zdrowia, a około 25% było zm uszone zająć się w ychow yw aniem dzieci i innymi obow iązkam i rodzinnym i.
Pewien wpływ na trudności pogodzenia pracy zaw odow ej z obow iązkam i w ynikającym i z opieki nad dziećmi miały przekształcenia w polityce socjalnej. Zakłady pracy zlikw idow ały żłobki i przedszkola, św ietlice dziecięce itp. Z m o dyfikow ano system polityki społecznej ograniczając w iele upraw nień socjalnych dla kobiet. M iało to wpływ na m ożliwość podejm ow ania zatrudnienia i pozo stawania poza rynkiem pracy części kobiet, zw łaszcza m łodszych.
K obiety w Polsce nadają wartość pracy zawodowej z wielu powodów. Przede w szystkim praca zaw odow a jest dla nich w ażną w artością ze w zględów finansow ych, dostarcza środków na utrzym anie rodziny oraz daje kobiecie po czucie niezależności finansowej od męża. W śród innych pow odów podejm ow a nia pracy zaw odow ej kobiety w skazyw ały na: m onotonię pracy dom ow ej, niski status gospodyni dom owej w społeczeństw ie i w ocenie dom ow ników . C harak terystyczne, że m ężczyźni w w iększości opowiadali się za rów nością szans za w odow ych, a praca dom ow a pow inna być dzielona m iędzy oboje m ałżonków ' \
Należy podkreślić, że w Polsce problem em kobiet nie jest obecność przepi sów dyskrym inujących je w stosunkach pracy, ale praktyka, czyli tzw. dyskry m inacja ukryta. W praw dzie Polska ju ż w 1982 r., ratyfikow ała konw encję o elim inow aniu w szelkich form dyskrym inacji kobiet, niem niej respektow anie jej postanow ień pozostaw iało w iele do ży czenia14. W ystarczy w spom nieć o sto
sowaniu jeszcze niedaw no innych kryteriów przyjm ow ania kobiet i m ężczyzn na studia w akadem iach m edycznych, czy przyznaw ania zasiłku na opiekę nad dzieckiem tylko matce. O becnie to rodzice decydują, które z nich m a opiekow ać się chorym dzieckiem . Zasada ta obow iązuje od m arca 1995 r., kiedy to weszła w życie now elizacja przepisów o świadczeniach z ubezpieczenia społecznego. Zasiłek opiekuńczy przysługuje tym osobom , które opiekują się chorym dziec kiem w w ieku do 14 lat lub chorym członkiem rod zin y15.
12 Zob. E. O l c z y k, Piętnaście godzin za biurkiem. Polka pracująca. „Rzeczpospolita” 1992, nr 153.
■ Zob. Równe prawa, nierówne obowiązki, „Rzeczpospolita" 1997, nr 113.
14 W przygotowaniu znajduje się ustawa o równym statusie kobiet i m ężczyzn na rynku pracy (pierwsze czytanie projektu ustawy w Sejmie odbyło się w czerwcu 1997 r.).
'' Zasiłek przysługuje także wtedy, gdy np. zamknięto przedszkole, żłobek czy szkołę i trzeba zaopiekować się zdrowym dzieckiem w wieku do 8 lat. Pracownik nie ma natom iast prawa do płatnego zw olnienia na opiekę nad dzieckiem, jeżeli są inni domownicy, którzy m ogą zapewnić
Jedną z wad polskich regulacji prawnych jest brak m echanizm ów , które za pobiegałyby dyskrym inacji kobiet w pracy. W polskim system ie to kobieta musi udow odnić w inę pracodaw cy. Regulacje UE idą daleko dalej. Z akładają one, że oskarżony pracodaw ca ma obow iązek dow iedzenia o nie stosow aniu praktyk dyskrym inujących w stosunku do kobiet.
4. PRACA ZAWODOWA KOBIET I MI-ŻCZYZN A FUNKCJONOWANIE RODZINY
N ajnow sze wyniki badań am erykańskich rzucają pow ażne w yzw anie p o w szechnem u poglądow i na tem at sytuacji kobiet pracujących zarów no zaw odo wo, jak i w d o m u 16. Z badań tych wynika, że sytuacja rodzin m ających dwie osoby pracujące (m ąż i żona), jest pozytywna. Przede w szystkim rodziny te nie znały strachu przed pogorszeniem sytuacji finansow ej, były lepiej zabezpieczone przed finansow ym niedostatkiem na wypadek utraty pracy przez jedn ego z m ał żonków. Ponadto w rodzinach tych zw łaszcza m ężczyźni nie m usieli podejm o wać dodatkow ej pracy, co m iało wpływ na elim inow anie różnych uciążliw ości z tym zw iązanych. R ów nież kobiety z tych rodzin odnosiły korzyści płynące z faktu w ykonyw ania przez nie pracy zawodowej. Zw rócono uw agę na następu jące czynniki:
1) kobiety pracujące m ają większe poczucie własnej wartości i są m niej po datne na różne depresje niż kobiety najm ujące się w yłącznie dom em ,
2) pow tarzanie czynności i prac dom owych niesie więcej stresów niż stała praca zawodowa,
3 ) w ykonyw anie prac dom ow ych nie przynosi bezpośrednio dochodu. Należy podkreślić, iż fakt pracy zawodowej przez oboje m ałżonków ma obiektyw ne uzasadnienie. Od początku lat sześćdziesiątych w iększość m ał żeństw w USA składa się z dwóch partnerów pracujących. Spadek dochodów i zagrożenie bezrobociem są czynnikam i, które skłaniają do podjęcia zatrudnie nia przez obydw oje m ałżonków . Powoduje to rów nież zm niejszenie niebezpie czeństw a utraty źródeł utrzym ania po utracie pracy przez jed n eg o z m ałżonków .
Inny punkt w idzenia prezentują ci, którzy w ystępują przeciw łączeniu pracy zawodowej i obow iązków m acierzyńskich i dom owych. W yrażają oni pogląd, że źródłem szczęścia i rów now agi psychicznej kobiety je st przebyw anie jej z dziećmi w dom u, jednakże pod w arunkiem , że m oże ona sobie pozw olić na takie rozw iązanie. Zw raca się uwagę na niezgodność pom iędzy pracą zaw odow ą
dziecku opiekę (ograniczenie to dotyczy tylko matek, opiekujących się chorymi dziećmi w wieku do 2 lal).
i obow iązkam i dom ow ym i, klóra pow oduje w ysokie koszty zw iązane z w ydaj nością pracy i absencją, rodzi stres i zniechęcenie, w pływ ające z kolei na kon flikty w rodzinie.
W krajach w ysoko rozwiniętych spory odsetek kobiet decyduje się na pój ście za głosem potępionej w latach 60. i 70. - XX w. tradycji przebyw ania w domu i opiekow ania się dziećm i. Zajm ow anie się w yłącznie dom em jest jed nakże nieosiągalne dla większości kobiet. Zazwyczaj bez rezultatów ich pracy zawodowej budżety rodzinne ulegają zachwianiu. Zdaniem socjologów nie ma przesłanek zapow iadających powrót do czasów, gdy w dom u pozostaw ała w ięk szość kobiet, korzystając z lego, że mężczyźni zarabiali odpow iednio więcej, niż obecnie, na utrzym anie rodziny. W krajach, gdzie standard życia je st niski, łą czenie pracy zaw odow ej przez kobiety z w ykonyw aniem obow iązków dom o wych, jest po prostu konieczne. Część rodzin poświęca swój standard życia tylko po to, by kobieta mogła pozostać w dom u i zajm ow ać się w ychow yw aniem dzieci i prow adzeniem gospodarstw a dom owego. W tych sytuacjach zazwyczaj dochodzi do obniżenia dochodów rodzin, rezygnacji z bardziej luksusowych dóbr oraz korzystania z konsum pcji w yszukanych usług itp. G łów nym natom iast powodem pozostaw ania w domu jest przekonanie, że obecność kobiety - matki przy dziecku nie m ożna zastąpić innymi działaniam i. Ma to być też sposób na ochronę dzieci przed różnym i zjaw iskam i patologicznym i nasilającym i się we współczesnym św iecie (narkom ania, przestępczość itp.). Kobiety rezygnujące z pracy zawodowej dla w ychow yw ania dzieci najczęściej jed n ak nie rezygnują z planów kontynuow ania pracy po okresie bezczynności zaw odow ej.
5. K I E R U N K I H A R M O N I Z O W A N I A U K Ł A D U P R A C A Z A W O D O W A - R O D Z I N A
Na konieczność podjęcia różnego rodzaju działań zapew niających faktyczną realizację zadań harmonii w obszarze rodzina - praca zaw odow a w skazują d y rektywy Rady W spólnot Europejskich z 1986 r. oraz 1985 r. rekom endacje Ko mitetu M inistrów Rady Europy. Na szczególną uwagę zasługuje Zalecenie nr 6 (1996) Kom itetu M inistrów Rady Europy dla państw członkow skich o godzeniu obow iązków zaw odow ych i rodzinnych. Stw ierdza się tam, że obowiązki ro dzinne kobiet i m ężczyzn są w sposób niew ystarczający uw zględniane przez osoby odpow iedzialne za funkcjonow anie rynku pracy. O bliguje ono rządy, aby zachęcały pracodaw ców do rozwijania elastycznych form zatrudnienia um ożli wiających pracownikom , zarówno kobietom jak i m ężczyznom , sprostanie potrze bom wynikającym z obowiązków rodzinnych. Sugeruje w zw iązku z tym m.in.:
1) ułatw ianie osobom dostępu do zatrudnienia w skróconym w ym iarze czasu pracy, prom ow anie „zatrudnienia na dystans", tzn. pracy przez telefon w domu,
2 ) um ożliw ianie pracow nikom stosow ania zróżnicow anych godzin pracy i indyw idualnego organizow ania pracy,
3 ) ustalanie dogodnych zasad otrzym yw ania urlopu w celu opiekow ania się chorymi lub niezdolnym i do pracy członkam i rodziny.
Z Zalecenia w ynika m.in., że również ojcom pow inno się um ożliw ić korzy stanie z krótkiego urlopu w pierw szym okresie po przyjściu na świat dziecka, stw arzając im m ożliw ość bycia z rodziną. Tam , gdzie istnieje taka potrzeba, należałoby przeanalizow ać system y podatkow e w celu w yelim inow ania tych ich elem entów , które utrudniają rów ny podział obow iązków zaw odow ych. Państwo pow inno podjąć też. starania na rzecz lepszego zharm onizow ania godzin zajęć szkolnych z godzinam i pracy. Usługi na rzecz rodziny pow inny obejm ow ać pilnow anie dzieci, organizow anie im czasu poza zajęciam i szkolnym i i opiekę nad starszymi członkam i rodziny. Planowanie urbanistyczne pow inno uw zględ nić w.w potrzeby.
Na XVIII Europejskim Kongresie Zarządzania Personelem (Lizbona, czer wiec 1997) pracodaw cy podkreślali, że walkę konkurencyjną w ygryw ają firm y, które cenią sw oich pracow ników , dając im m ożliwości rozw ijania karieiy zaw o dowej w zgodzie z obow iązkam i prywatnym i i w ykorzystując efektyw nie ich potencjał twórczy. Szefowie dużych koncernów coraz odważniej m ówią o przej mowaniu tradycyjnej, ochronnej wobec pracownika roli zw iązków zaw odow ych przez now oczesne firmy. W niedalekiej jeszcze przeszłości problem , by bezkoli zyjnie łączyć pracę z życiem rodzinnym , znajdow ał się raczej na m arginesie polityki wielu przedsiębiorstw . W czasach rosnącej konkurencji tw orzenie w a runków zatrudnienia, tak aby sprzyjały one harm onijnem u łączeniu pracy zaw o dowej i obow iązków rodzinnych, staje się jednym z czynników budow ania stra tegii przedsiębiorstw w zakresie zarządzania zasobam i ludzkimi.
Strategię tę określa się term inem w ork-fam ily, a polega ona, na łączeniu pracy zaw odow ej bez szkody dla życia rodzinnego i odw rotnie, w ykonyw anie obow iązków dom ow ych nie powinno zwiększać ryzyka utraty pozycji i karieiy w firmie. Uważa się, że strategia ta może przyczynić się do ustabilizow ania za łogi i korzystnego dla obu zainteresow anych stron - pracow nika i firm y, w yko rzystania um iejętności personelu.
W yróżnia się zw łaszcza dwa program y łączące now oczesne m etody regulo wania czasu pracy i pozapłacow ych korzyści dla pracow ników . Pierw sza polega na organizow aniu czasu pracy stosow nie do „potrzeb rodzinnych” pracow ników (elastyczny czas pracy), w ykonyw anie zadań firm y w dom u za pom ocą kom pu tera i telefonu, w ydłużanie urlopów m acierzyńskich (płatnych i bezpłatnych). Do drugiej zalicza się m ożliw ość urządzenia w firmie pom ieszczeń dla przerw na wypoczynek dla kobiet ciężarnych, finansow ą pomoc pracodaw cy w nauce dzieci
pracow ników tzw. letnich program ów nauczania17. Program y te b io rą pod uwagę takt, że funkcje rodzicielskie kobiet - pracowników są istotnym w yróżnieniem , określającym w śród innych cech, ten ryp pracobiorcy. Funkcje zaw odow e pra cow nika - kobiety krzyżują się tutaj z jej rolą rodzinną w stopniu nieporów ny w alnie w yższym , niż w przypadku m ężczyzn. Z sytuacją kobiety w iążą się także negatyw ne fakty, jak większa absencja spow odow ana opiek ą nad dziećm i, ko rzystanie z urlopów m acierzyńskich i w ychow aw czych, ograniczone m ożliwości w ydłużania dnia pracy (m niejsza dyspozycyjność) itp. Jednocześnie tym faktom przeciw staw ia się pozytyw ne zjawiska: pracow nicom m ającym na wychow aniu dzieci bardziej zależy na pracy, są bardziej m otyw ow ane do w ydajniejszej pracy itp.
Problem harm onii m iędzy rodziną a pracą jest w spólny dla w szystkich kra jów , a rządy poszczególnych państw rozw iązują go stosując różne formy pom o cy rodzinie. N ajbardziej palącym problem em jest opieka nad dziećm i. W wielu krajach opiekę tę spraw ują sami rodzice, w innych zaś udzielanie pom ocy w w ychow yw aniu dzieci traktuje się jak o obowiązek publiczny. W raporcie MOP wym ienia się szereg usług i świadczeń socjalnych na rzecz rodzin: św iad czenia dla dzieci, urlopy m acierzyńskie, urlopy ojcow skie, urlopy z powodów rodzinnych, opiekę nad osobam i starszym i, rozw iązania w zakresie czasu pracy i inne.
N iebagatelne znaczenie w tworzeniu harm onii w układzie rodzina - praca zaw odow a ma też udział pracodawców w organizacji i finansow aniu różnych form opieki nad dziećmi pracowników, w rozw iązyw aniu spraw rodzinnych pracow ników w zakładach pracy itp. Działania w tym zakresie zasługują na szczególną uwagę w kontekście przeobrażeń ustrojow ych i gospodarczych w P olsce18.
T rw ałą tendencją w wielu krajach je st rozszerzanie zakresu stosow ania ela stycznego czasu pracy (
flexi-time
) oraz zatrudnianie na część etatu. Uważa się, że w iele przedsiębiorstw m usiało wprow adzić elastyczny czas pracy nie tylko po to, aby obniżyć koszty, ale także aby zaspokoić potrzeby ro d z in 14. Pracodawcy, aby utrzym ać najbardziej cennych pracowników, będą musieli stać się bardziej „przyjaźni rodzinie”(family friendly)}"
W ażnym niezw ykle kierunkiem działań17 Uważa się, że tego typu rozwiązania są stosowane na coraz szerszą skalę i przynoszą dobre rezultaty w USA i Kanadzie. Zob. ľru c a przyjazna domowi, dodatek „Praca - Specjalności - Zarządzanie” , „Rzeczpospolita" 1997, nr 140, s. VIII.
IS Szerzej na ten temat: S. B o r k o w s k a (red.), Programy praca - życie a efektywność firm , „Studia i M onografie", IPiSS, Warszawa 2003.
1' Wiele wątków i poglądów na ten temat w pracy: E. K r y ń s k a (red.). Elastyczne formy zatrudnienia i organizacji czasu pracy, a popyt na pracę, „Studia i M onografie", IPiSS, Warszawa 2003.
jest dopasow anie prawa pracy do specyficznych potrzeb kobiet, które są zm u szone łączyć pracę zaw odow ą z opieką nad dziećmi.
Praca w niepełnym w ym iarze godzin nie tylko jest skutecznym sposobem rozw iązyw ania problem ów bezrobocia, ale także pew nym sposobem życia dla części osób w sytuacji, gdy gospodarki krajów rozw iniętych stają się coraz bar dziej w ydajne21. Na pół etatu w krajach UE zatrudnionych je st ok. 16% ogółu pracujących z czego aż 63% nie chciałaby wydłużać dnia pracy (pozostali nie potrafili znaleźć innej formy zatrudnienia). Praca w niepełnym w ym iarze czasu pracy ma największy udział w krajach Europy Północnej: w Holandii - 37%, w Wielkiej Brytanii - 24%, w Szwecji 23%, a w Danii 21%. W arto zauw ażyć, że w łaśnie w tych krajach stopa bezrobocia zależała do najniższych w Europie: 5,7% w Holandii, 6,1% w Danii, 6,9% w W ielkiej Brytanii. Praca w niepełnym w ym iarze godzin je st szczególnie popularna wśród kobiet, głów nie dlatego, że pozw ala pogodzić pracę zaw odow ą z opieką nad dziećm i. W UE kobiet pracują cych w tym system ie je st praw ie 32% (m ężczyzn ok. 5%); w Holandii 69% ko biet pracuje na część etatu, przy czym duży ich odsetek, bo 88% w yraziło zado wolenie z tej form y pracy (dane z końca 1996 r.).
N ow ą bardzo ciekaw ą tendencją zasygnalizow aną ju ż wcześniej jest organi zow anie pracy w biurach na rzecz pracy w domu (zw łaszcza tzw. telep raca)". Chodzi o to, że dzięki zastosow aniu kom puterów i now oczesnych system ów kom unikacji, znaczna część prac może być prow adzona poza biuram i. W ten sposób pracodaw ca ponosi m niejsze koszty utrzym ania stanow isk pracy, a pra cow nik zyskuje czas utracony w cześniej na dojazdy do pracy, m oże przebywać w dom u z dziećm i i opiekow ać się nimi, funkcjonuje w „bezstresow ych” w arun kach itp.
Interesująca w przypadku kobiet m oże być propozycja, by w czasie najw ięk szej aktyw ności prokreacyjnej oraz poważnych obciążeń rodzinnych (m iędzy 20. a 30. rokiem życia) kobiety w ychow ujące male dzieci m ogły pracow ać w skró conym w ym iarze czasu pracy lub - naw et nie pracując - otrzym yw ać zasiłek w w ysokości św iadczeń em erytalnych. W iązałoby się to z późniejszym przej ściem na em eryturę. Ta sw oista antycypacja ubezpieczeniow ych św iadczeń em e rytalnych wcale nie m usiałaby oznaczać nowych nakładów finansow ych. Prze sunięcie progu w ieku em erytalnego spow odow ałoby bow iem , że w łaściw e św iadczenia em erytalne w ypłacane byłyby krócej. W ydaje się zresztą, że w izja stagnacji dem ograficznej m oże w ym usić w niedługim czasie takie rozw iązanie.
' ' Wszystkie dane na ten tem at pochodzą z analizy Euroslatu. opublikowanej przez Europej ski Urząd Statystyczny, cyt. za: J. B i e l e c k i , Nowy sposób na życie, „Rzeczpospolita" 1997, nr 223.
Zob. T. О I e k s у n, Współczesne tendencje polityki zatrudnienia w krajach rozwiniętej go spodarki rynkowej, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne" 1994, nr 9, s. 35-36.
6. ZAKOŃCZENIE
H arm onia m iędzy rodziną a pracą zaw odow ą w ym aga różnych form pom o cy ze strony rządów i pracodawców. Dośw iadczenie pokazuje, że w wielu kra jach rozw iniętych coraz częściej pracodawcy stosują różne rozw iązania mające
na celu pom oc rodzinie23.
Rozwiązania te zasługują na uwagę w kontekście przeobrażeń gospodar czych i ustrojowych w Polsce. Zastosow anie rozw iązań, które ułatw iłyby har m onizację działań w tych dwóch ściśle ze sobą zw iązanych dziedzinach życia - pracy zawodowej i obow iązków rodzinnych m oże w pływ ać na wzrost w ydajno ści pracy i konkurencyjność przedsiębiorstw na rynku pracy.
Henryk Zaryclila
MODERN RELATIONS BETWEEN ECONOMIC ACTIVITY AND A FAMILY
The article discusses the question o f harmonising work life and personal life in the context o f modern determinants. It presents selected issues connected with the work-personal life balance and directions o f action in that area. In particular, the range o f issues includes:
- fem inization o f employment versus family duties, - reconciling family duties with work life,
- economic activity o f men and women and the family life,
- directions in the harmonization o f the dyad: work life and a family.
’’ Zob. Szczególnie ważna pozycja poświęcona tym problemom od strony teoretycznej i praktycznej: D. C l u t t e r b u c k , Równowaga między życiem zawodowym a osobistym. Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005 (książka ukazała się po oddaniu artykułu do druku).
