Botaniki ogólnéj roślin jawnopłciowych J. R. Czerwiakowskiego. Z. 1

BOTAMI O M

/ . Ml. Czerwiitkowskieyo

Z E S Z Y T P IE R W S Z Y .

•Jaśnie Wielmożnemu

m ^ m i c 3 j( Q ) W 3 i

D O K T O R O W I M E D Y C Y N Y e © i s w a i s s ^ i E i s

komhis s m o w i

umm\'

In p r z y Z a k ł a d a c h n a u k o w y c h W . M . K R A K O W A I JEGO OKRĘGU;

i l l f O i O W I

U I I W E R S Y T E T I J J A G I E Ł Ł O i i S R I E C O ;

w ysłu żon em u

1ł*y d zia łu lekarskiego:

PROFESSOROWI

PATOLOGII I TE R A PII 'SZCZEGÓLNEJ

4 1 7 3 5 7

T 0 W A B 2 T S T W A N A U K O W E G O K O Ł A K O W S K IE G O ; Z A S T Ę P C Y I A O Y S E R W A T O R A U I S W llB Y T E T O JĄ8XEŁŁOdSKXEOO

•/. O. K sięcia

S W E M U N IE G D Y Ś N A U C Z Y C I E L O W I

A D ZIŚ SZCZEG Ó LN IEJ Ł A S K A W E M U g w n n ^ ^ ( S i i i M n i E ( Q ) w n W DOW ÓD NIEWXGAS£&r WDZIĘCZNOŚCI POŚW IECĄ c *4Lutor.

Przedmowa.

C z y w dzisiejszym stanie roślinnictwa u nas,

użyteczny zającem się p ra ca — lub nie, zosta­

wiam to sadowi światłego czytelnika.

Czyli nie

lepiej , że wydanie dzieła wypracowanego je ­

szcze w roku 1 8 3 4 odłożyłem nieco na później,

aby — sprawdziwszy rzetelność zdań rożnych p i-

sarzów, na ten czas tylko mi teoretycznie zna­

jomych — tern śmielej podać je do wiadomości

ziomków?

Tym celem nabywszy praktycznych

wiadomości pod sterem berlińskich badaczów ,

a zw ła szcza E h ren b erga , M eyena, K lo t s c h a

i Wiegmanna — dozgonnie wdzięczny tym nie

spracowanym

i

wspaniałom yślnie

chętnym nau­

czycielom — przerobiłem pierwsza ma prace, i

w obecnem dziele wydaje ja na widok powsze­

chny.

D ałem jej napis „ B o ta n ik i o g ó l n e j bo

starałem się zebrać jak najzwięźlej i najtreści­

wiej wszystkie wiadomości najnowsze, dotyczą­

ce części składow ych, zjawisk ży cia , budowy,

rozmaitych postaci narzędzi, a zresztą sposo­

bów nazywania, poznawania i opisywania ro­

ślin.

Gdy atoli z dwóch działów roślin — j a

-wno - i skryto - p łciow y ch — ostatnim wiele j e ­

szcze zbywa na dokładności w każdym niemal

w zględzie, postanowiłem pominąć je ; w nadziei,

że przyjdzie jeszcze cza s, gdzie czemś pewniej-

szem i w tym przedmiocie w wyłacznem piśmie

będę się m ógł przysłużyć czytelnikowi.

N a te­

raz w ięc, ograniczyłem się li do roślin ja w n o-

płciow ych} których tak budowa jako też w szy­

stkie czynności i sprawy w ich ustroju, nie ule­

gają już żadnej wątpliwości.

C o się tycze składu chemicznego, nie wdzie­

rając się w przywileje i prawa chemika, wyli­

czyłem tylko porządnie, pierwiastki tak dalsze

jako i bliższe, do dziś dnia znalezione w rośli­

nach: udzieliłem tym ostatnim mian wprost z ł a ­

cińskich przepolszczonych, w edług tej samej za ­

sady, która dziś w szyscy piszący po polsku, do

używańszych— n. p. c h i n i n y , p i p e r y n y i t .p .—

zastosowuja.

N owych zaś w tym przedmiocie

nie odważyłem się tworzyć prawideł

5

bo jako

nie chemik, nie śmiałbym dyktować praw po­

święcającym się w yłącznie tej nauce.

Anatomię roślinna znalazłszy u nas leżący '

odłogiem , musiałem sobie w niej najwięcej po­

zw olić, równie i w Organografiij bo tak nazwi­

ska wszystkich narzędzi prostych i wielu z ł o

-żonych tw orzyć, oraz i czynności tychże obja­

śniać, wypadało.

T u za przewodnika obrawszy

sobie ś. p.

Me ye n a

professora berlińskiego, stara­

łem się — ile było można — prawdę odróżnić

od błędu i to tylko podać do wiadomości czy ­

telnika, o czem mogłem się przekonać naocznie

w pracowni rzeczonego professora.

Nazwiska

zaś narzędzi, chciałem , aby w yrażały rzecz

jasno i dobitnie, aby b y ły zupełnie zastopowa­

ne do ducha języka, a prócz tego, ile możności

jednow yrazow e; gdzie zaś to zrobić się nie dało,

użyc musiałem wyrazów złożonych.

W F izyologii— gdzie dziś jeszcze w nie­

których przedmiotach tocz^, się ciągłe spory,

z powodu nie

wy trawionych

zdań

wielu

upartych,

choc może mniej badawczych ludzi — takoż,

to tylko za niemylna prawdę objawiam, co sam

w idziałem

5

w przeciwnych zaś razach, podaję

zdania najwięcej podobne do prawdy, urojone

wcale pomijając lub tylko nadmieniając o nich.

T u również prace

Mey e n a

słu ż y ły mi za g ł ó ­

wna skazówkę, a do uzupełnienia rzeczy pod­

rzędnych—

Al O UL A, MaUTIUSA, SdlULTZA, LlNKA,

Sc h l e id e n a, Ma r q u a r t a, Fr it s c iie g o, Ungera, Du t r o c iie t a, de Ca n d o l l a, Gó p p e r t a, Me y e r a, Ese n b e c k a, Bis c iio f f a, Ku r r a, Humboldta i

VIII

wielu innych.

W szęd zie usiłowałem zastopo­

wać życie zwierząt do roślin; i dla tego czyn­

nościom i sprawom ponadawałem nazwania jak

w tamtych. Znajdzie je czytelnik nie tylko w dziale

drugim części pierwszej, lecz w poddziałach i

wszystkich rozdziałach i ustępach działu trze­

cie g o .— Nie poświeciłem F izyologii, w yłącznej

części w mem dziełku; lecz, dla ułatwienia poję­

cia rzeczy uczącym s ię —ro zto czy łe m ja tak,

że obok każdego narzędzia złożon ego a u kła­

du prostych, po opisaniu budowy, mówię o czynno­

ściach i przeznaczeniu tychże. Mniemam, że tern

urozmaiceniem — przerywając nudna czasem je d -

nostajność wyrazownictwa, ciekawemi fizyolo-

gicznemi uwagami — zachęcę do nauki a nie

zrażę młodych um ysłów: albowiem zawsze pi­

szę w zamiarze przysłużenia się uczącej m ło­

dzi dziełem , mogacem jej z a ło ż y ć pewna pod­

walinę do dalszego prowadzenia budowy r o ś -

linnictwa.

P isa ł tak

R ic h a r d , de C a n d o lle

i

w. i. czem sobie zjednali wielu zwollenników; a

co mi także nader spodobało się i zachęciło do

dalszej nauki.

D la tego sa^dzę, że nauczajac i

rozrywając zarazem, wzbudzę tęż samę ochotę

w każdym , coby miał zamiar doskonalenia się

w Botanice.

C o do zasady, jaky zalecam w nadawaniu

nazwisk polskich, pokoleniom, rodzinom, rodza­

jom i gatunkom wraz z ich poddziałami, nie

wiem, czy ze wszech miar trafię do przekona­

nia każdego z czytelników: mniemam atoli że

tę obrałem , ile można zastosowana, do ducha

ję zy k a

5

tudzież najprostszy, a tern samem d a -

leky od zagmatwania.

Czyli zaś ziomkowie

botanicy, moje lub jaky bac inna wybiory za

najstosowniejsza: zawsze życzyc sobie należy,

zaprowadzenia raz jednej zasady w nadawaniu

nazwisk; bo podobno nie ma języ k a , w który ni­

by tyle zabałamuceń sprawiał brak jednostaj­

nego prawidła w tym przedmiocie, dziś już we

wszystkich językach przyjętego.

Napotka czytelnik nie raz jednej roślinie

nadane dwie odmienne nazwy: w takim razie

proszę się trzymać tej co późniejsza— to jest

w zeszycie drugim; bo po wydaniu pierwszego,

dopiero, postrzegłem w tym przedmiocie niektó­

re w nim usterki, i te w drugim poprawiłem.

Atoli wszystkie — ile mi się zdaje — wskazujy

„ sprostowania omyłek“ .

W iadom ość o układnictwie, nie zdawała

mi się byc tak błah y, aby do dziś dnia nie o b -

znajmic jeszcze nieco bliżej czytelników, przy­

X

najmniej z celniejszemi układami.

Zebrałem je

przeto, i w krótkości rozebrawszy, ośmieliłem

się orzec o każdym sumienne zdanie; które

jak kto przyjmie? nie wiem.

M ogę tylko upe­

w nić, że sadziłem w edług przekonania.

M oże

gdzie niegdzie stałem się za surowym sędzia:

to zaś jedynie w chęci dania czytelnikowi zda­

nia bezstronnego.

Gdy wynalezienie i sprawdzenie wyrazów

roślinniczych, których i w późniejszych mych

pracach używać nie omieszkam, w dziele dość

obszernem b yłoby trudne a czasem nawet nie

podobne: postanowiłem to ułatwić czytelnikowi.

Sporządziłem dwa spisy wyrazów roślinniczych,

jako też nazwisk pierwiastków roślinnych, rodza­

jów roślin, rodzin i różnych oddziałów tychże.

Osobny jest polski, osobny łaciński; w których

w porządku abecadłow ym , każdy z łatw ością

znajdzie, czego szuka, wraz ze stronnicy jedna

lub kilkoma na których ma szukać.

W reszcie gdy ilość rycin nad spodziewanie

urosła, i tu chciałem ułatwić poznanie znaczenia

każdej, podając treściwe ich opisy w porządku

liczbowym.

T a k , każdy może poznać ryciny,

Takie jest krótkie zdanie sprawy z posta­

nowienia i wykonania mej pracy!

Jeźli nieudol­

ne pióro, na próżno siliło się obszar nauki tak

rozciągłej ujac w jak najszczuplejsze granice, i

jeźli gdzie światły Czytelniku! napotkasz usterk

b^c w języku bac w wyrażeniu— daruj! bo o

wielu rzeczach pierwszy piszę po polsku

5

nadto

jest to pierwszy owoc pracy mojej, który oddaję

powszechności. Jakikolwiek sad T w ój o nim bę­

dzie, pobłaż czemu m ożna, a co godne nagany,

wytknij!

P raw da, że to moja praca na świat wycho­

dzi!

L e c z czyliż mogę odmówić nie m ałego

nań w pływu T y m , co radami swemi i najlepszemi

chęciami, oraz doświadczeniem ludzi wytrawionych

w naukach, wspierali mnie i utrzymywali w nie-

złomnem postanowieniu przysłużenia się ziom­

kom niniejszem pismem. Pierw szy — przed ośmia

jeszcze laty — natchnął mnie t^- m yśl^, czci i

poszanowania godny professor i przyjaciel W .

F l o r y a n S a w i c z e w s k i

Dziekan W y d z ia łu le­

karskiego

5

którego bogata we wszystkie dzieła

o rzeczach przyrodzonych książnicą, zawsze dla

mnie b y ła otworem, tak jak serce i nauka dla

każdego. Z drugiej strony professor W y d z ia łu le­

karskiego W .

F r e d e r y k S k o b e l

wraz z swym

nieoddzielnym spółpracownikiem i kollega W .

.J ó z e fe m M a je r e m , znani już z tylu prac pi­

śmienniczych w zawodzie lekarskim, a których

czystość jeżyka i przywołanie do życia — że

tak powiem — zamarłych wyrazów polskich, tyle

cennemi dla ziomków uczyniły, — byli dla mnie

więcej jak przyjaciółm i, bo byli skarbcem w nie­

zbędnej potrzebie wynalezienia dawnych, od­

gadnięcia wątpliwych i utworzenia nowych w y­

razów. Darujcie szanowni M ężow ie! że powsze­

chności mćj, wdzięczność dla W a s wyjawiam, bo

tym jedynie sposobem winny dług odpłacie jestem

w stanie.

Pisałem w Krakowie dnia 3 1 Lipca 1 8 4 1 .

Ig n a c y ilafaJk Czerwiakoiu$ki

.

SPIS

p o r z ą d k o w y

PRZEDMIOTÓW OBJĘTYCH NINIEJSZYM DZIEŁEM .

Z E S Z Y T P I E R W S Z Y . Stronnica P r z e d m o w a ... v Spis p r z e d m io tó w ...XHI* W stąp ...

CZĘŚĆ PIER W SZA.

F i t o g n o z y a ... 7* R s i a ł p i e r w s z y .

O częściach składow ych r o ś l i n ... 7.

O d d zia ł p ierw szy.

O pierwiastkach chemicznych ogóln ych , czyli o częściach s k ła ­

dow ych d a ls z y c h ... 8. X t o z d z i a ł X. Pierwiastki n ie m e t a lic z n e ...8. R o z d z i a ł I X . Pierwiastki m e t a l i c z n e ...S.

O dd zia ł w tó r y .

O pierwiastkach roślinnych, czyli o częściach składow ych

b l i ż s z y c h ... 18. R o z d z i a ł I . K w a s y ... H -A. K w asy s p ó ln e ... 11. B. K w asy w y łą c z n e ...12. R o z d z i a ł XX. Z a s a d y ... 1-1-R o z d z i a ł XXX. Pierwiastki o b o j ę t n e ... A. Pierwiastki k l e i s t e ... * 7*

B. Pierwiastki s k r o b io w e ...18. C. Pierwiastki c u k r o w e ...19. D. Pierwiastki w ł ó k n i s t e ... 21. E. Pierwiastki t ł u s t e ...21. F . Pierwiastki o l e j n o - l o t n e ... 23. G. Pierwiastki ż y w i c z n e ... 25.

H. Pierwiastki lipożywiczne i b a ls a m icz n e ... 27.

J. Pierwiastki b a r w i ą c e ...*...28.

a. Barwniki b ezsa letrorod ow e... 28.

b. Barwniki ... 31.

K . Pierwiastki w yciągow e g o r z k i e ... • 32.

L . Pierwiastki saletrorodowe podobne zw ierzęcym . . 33.

D ^ i a ł d r u g i . O warunkach i zjawiskach życia r o ś l i n ... 35.

O dd zia ł p ierw szy,

O warunkach ży cia r o ś l i n n e g o ...36.

M Ł oztlzia-f I , 0 warunkach z e w n ę t r z n y c h ... 36. A. C i e p ł o ...37. B. Ś w i a t ł o ... 38. C. E lektryczność ... 41. D. P o w i e t r z e ...42. E . W o d a ... 42. F . Z i e m i a ... 43. t t o z d z i a ł I I . O warunkach w e w n ę t r z n y c h ... 52. A. W ła s n o ś c i n i e ż y w o t n e ...52.

B. W ła s n o ści żywotne ...

D z ia ł trzeci.

Nauka o narzędziach roślin . . . . 59.

O ddział p ierw szy,

0 narzędziach p rostych , czyli Anatomia r o ś l i n ...59.

P o d d z i a ł p i e r w s z y . U kład kom orkow y ...60.

R o z d z i a ł I . Budowa k o m o r c k ... 60. R o z d z i a ł ? I I , P od ział tkanki k o m o r k o w e j ... 63. I. T k a n k a ~ k s z t a łt n a ...67. A. M i ą ż s z ... 67. B. M i ę k i s z ... 69. U s t ę p p i e r w s z y . O p r z y s k ó r n i ... 74. a. O gru czołach z e w n ę trz n y c h ...76. b. O g r u d k a c h ... 81. c. O w ł o s a c h ...81. C. Tkanka drzewna ... 82. D. Tkanka w ł ó k n i s t a ... 84. II. Tkanka n i e k s z t a ł t n a ... 85. R o z d z i a ł ? I I I. Istoty zawarte w kom órkach . . . ...86.

A. T w ory ż y w o t n e ...86.

B. T w ory m a r t w e ... 89.

R o z d z i a ł ? MW* Przestw ory miedzy k o m ó r k a m i ... 91.

A. P rzestw ory m ię d z y k o m ó rk o w e ... 91.

B . Przew ody p o w i e t r z n e ...91. C. P rzerw y ... 93. D. O d b i e r a l n i k i ... 93. E . G ru czoły w n ę t r z n e ...95. P o d d z i a ł ’ w t ó r y . U kład c e w k o w y ...06. R o z d z i a ł ? I , Budowa c e w e k ... 06. R o z d z i a ł ? I I. Podział cewek ... 08. P o d d z i a ł t r z e c i . Układ n a c z y n i o w y ...*00. Stronnica

Czynności n arzędzi p ro styc h .

Stronnica

Czynności narzędzi p r o s t y c h ... 102.

A. Czynności tkanki k om ork ow ej... 102.

a. Czynności komorek miąższu i miekiszu . • • 102. b. Czynności komorek drzewnych i w łóknistych • 109. c. Czynności przestw orów m iędzykom órkowych . 110. d. Czynności przew odów powietrznych i przerw . 111. e. Czynności o d b i e r a l n i k ó w ... 112.

B. Czynności c e w e k ...113.

C. Czynności n a c z y ń ... 115.

O d d zia ł w tó r y .

O narzędziach z ło ż o n y c h , czyli Organografia w ła ściw a . . 116.

P o d d z i a ł p i e r w s z y . O narzędziach o d n o w c z y c h ... i . . . 1 2 1 . H o z d z i a ł ’ I . O k o r z e n i u ... ...1 2 1 . A. Znaczenie, przyroda i odmiany ...121.

B. Budowa k o r z e n i ... 129. C. Czynności k o r z e n i ... 133. M t o z d z i a l’ I I . O ł o d y d z e ... 134. A . Znaczenie, przyroda i o d m i a n y ...135. B. Budowa ł o d y g ... 148. a. roślin d w u l i s t n i o w y c h ...148. a. P okład k o r o w y ...148. p. P okład d r z e w n y ... 150. y. P ok ła d r d z e n i o w y ... 155. b. roślin je d n o lis t n io w y c h ... 156. C. Czynności ł o d y g i ... l g0. a. O w zroście ł o d y g ...161. « . d w u l i s t n i o w y c h ...163. p. je d n o li s t n io w y c h ...167. JRo z d z i a t I I I . 0 p a p i a c h ... ... 169 _ A. Znaczenie, przyroda, odmiany i budowa . . . . 169.

Stronnica b. B u l w y ... I ? 6-c. C e b u l e ...179. d. P apie n a l i s t n e ... 183. e. S o c z e w k i . . . 185. B. C zy n n o śc i p a p i ó w ... 18®* J R o s d z i a l I V . O liściu . ... 187.

A. Znaczen ie, przyroda i o d m i a n y ... 187.

a. O liściach prostych . . . ... 195. b. O liściach z ł o ż o n y c h ... 208. B. Budowa l i ś c i ... 212. C. Czynności l i ś c i ...217. H o z d z i a t V . O narzędziach odnowczych d o d a t k o w y c h ...218.

A. Z naczen ie, przyrod a, odmiany i budowra . . . . 218.

a. Przysadki l i ś c i o w e ... 218.

b. W ą s y ...221.

c. Ciernie i k o l c e ... 222.

B. Czynności narzędzi d o d a t k o w y c h ... 224.

Sprttiv(t narzędzi odnow czych.

Odżywianie r o ś l i n ... 225.

!. Pobieranie p o k a r m ó w ... 225.

A . 0 popędzaniu cieczy odżyw czej su row ej, czyli o wstępowaniu soku s u r o w e g o ... 225.

B. 0 przeziew aniu, czyli o wydalaniu zbytniej w ody . 230. II. P rzyp od ob n ien ie... 236.

A. 0 oddychaniu ... 236.

B. 0 wywięzywaniu się ciepła w roślinach . . . . 240.

C. 0 wywięzywaniu się św iatła w roślinach . . . . 244.

D. 0 istotach przysw ojonych w ytw arzanych w komór­ kach ... 247.

E. O powstawaniu kom orek, ich wyrastaniu i w p ły w ie na w zrost r o ś l i n ... 255.

III. W y d z ie la n ie * ... s ... 263.

A. O wydzielaniu soku w ł a ś c i w e g o ... B

XVIII

Stronnica a. O krążeniu soku w ł a ś c i w e g o ... 269.

B . O wytwarzaniu się ba rw n ik ów ... 272. C. O wydzielaniu przez gru czoły miodu, olejów lotnych,

ż y w ic, liposoków i. t. p... 280.

a. O woniach r o ś lin n y c h ... 284.

D. O wydzielaniu różnych istot na powierzchni roślin 287.

Z E S Z Y T D R U G I . P o d d z i a ł w t ó r y .

0 narzędziach r o z r o d c z y c h ... 291.

M lo z d z ia k J .

O narzędziach k w itn ie n ia ...291.

A. Z naczen ie, przyroda i o d m i a n y ... 291. U s t ę p p i e r w s z y .

O wyrastaniu k w ia tów , czyli ukwitnieniu . . . 298. I. Ukwitnienie dośrod k ow e... 301. II. Ukwitnienie od środ kow e. 312. III. Ukwitnienie m ieszane... 313.

C

U s t ę p w t ó r y .

O częściach kwiatu ochraniających, czyli okwiacie 320.

P rzed m iot ‘p ierw sz y .

O k ie lich u ... 321. I. Kielich z r o s ło d z ia łk o w y ... 322. II. Kielich dziclnodziałkow y... 326.

P rzed m iot w tóry.

O k o r o n i e ... 329. I. Korona z r o s ło p ła t k o w a ... 329. A. K s z t a łt n a ... 331. B. N iek szta łtn a ... 332. II. Korona d z ieln op ła tk ow a ... 334. A. K s z ta łtn a ... 335.

B . N iek szta łtn a ... 336. U s t ę p t r z e c i .

O częściach kwiatu istotnych, czyli o narzędziach p ł c i o w y c h ... 337.

XIX

P rzed m iot p ierw sz y .

O pręcikach ... 338. I. N i t k a ... 342. II. G łów ka . ...344. III. P y ł e k ... 348.

P rzed m iot w tóry.

O słupkach . . ... 350. I. J a je c z n ik ...351. II. S zyjk a # ... 353. III. Znamię ... 356.

U s t ę p c z w a r t y .

O częściach dodatkowych kwiatów , czyli miodnikach 359. U s t ę p p i a t y .

O osadzeniu szczegółow em części kwiatów . . . 361.

Przed m iot p ierw sz y .

O krążku . ... 362.

P rzed m iot w tóry.

O osadniku k w ia to w y n ^ ... 364.

B. Budowa narzędzi k w i t n i e n i a ...367. a. Budowa części dodatkowych i ochraniających . 367. b. Budowa części p ł c i o w y c h ... 369. a. Budowa p r ę c ik ó w ... 369. /?. Budowa s ł u p k ó w ... 388. C. Czynności narzędzi k w i t n i e n i a ... 401. a. O upłodnieniu ... 403. b. 0 m i e s z a ń c a c h ... 418. Ml o z d z i a ł ’ I I , O narzędziach o w o c o w a n i a ...1 2 1 . U s t ę p p i e r w s z y . O n a s i e n n i k u ... * . . .. 423. A. Znaczenie, przyroda i o d m i a n y ... 423. I. K o m o r y ... 424. II* Przegrody... 427. III. Ł o ż y s k o ... 428. IV. O s n ó w k a ... 430. Stronnica

Stronnica B. Budowa n asien nika...441. C. Czynności n a sien n ik a ... 444. a. Dojźrzewanie o w o c ó w ... 444.

b. R o z s ie w a n ie ...447.

U s t ę p w t ó r y .

O n a s i e n i u ... 450.

A. Znaczen ie, przyroda i o d m i a n y ... 450. P rzed m iot p ierw sz y .

O s k ó r c e ... 455.

P rzed m iot w tóry.

O j ą d r z e ... 457. A . B i a ł k o... 458. B. Z a r o d e k ... 459. a. Istota r o s t k o w a ... 461. 1). Istota p ió r k o w a ... 463. c. Istota lis t n i o w a ... 465. B. Budowa n a s i e n i a ... 474. a. Budowa s k ó r k i ... 474. b. Budowa jądra . . * ... . . . 478. C. Czynności nasienia ... 480. a. K o s tk o w a n ie ... 481.

Sprawat nar&ętl&i rozrod czych .

Rozradzanic r o ś l i n ... 490. R o z m n a ż a n i e ... 492. a. Rozmnażanie przez p a p i e ... 493. b. Rozmnażanie przez c e b u l e ... 500. c. Rozmnażanie przez b u l w y ... 502. d. Rozmnażanie przez s o c z e w k i ... 503. D O D A T E K

do nauki o narzędziach roślin.

O p r z e o b r a ż e n iu ... 508.

CZEŚĆ WTÓRA.

O d d z ia ł p ie r w s z y .

O nazwiskach r o ś l i n ... R o z d z i a ł I . 0 nadawaniu n a z w i s k ... ... A. Nazwiska g a tu n k o w e ...5*6' B ■ Nazw iska r o d z a j o w e ... C. Nazw iska rodzin i p o k o le ń ... ^

R o z d z i a ł I X . 0 n a z w o z b i o r z e ...'

O dd zia ł w tó r y .

0 opisywaniu r o ś l i n ... ^33' R o z d z i a ł I . O p i s y ... 533-R o z d z i a ł I I . R o z e z n a n ie ... 337‘ A. Piętno g a t u n k o w e ... 337-B. Piętno r o d z a j o w e ... 333‘ C. Piętno rodzinowe i p o k o le n io w e ...'óbi.

Rozdział XXX•

R y s y r o ś l i n ...

5&8-R o z d z i a ł X V .

W y r a z y ro ś lin n ic z e ...551*

CZĘŚĆ TRZECIA.

_ć

Nauka o układach, czyli U k ł a d n i c t w o ...552.

O dd zia ł p ierw szy.

0 poddziałach układów . . ... R o z d z i a ł I . 0 g a t u n k u ... 55^ R o z d z i a ł I I . 0 r o d z a j u ... 560. R o z d z i a ł XXX. O rodzinie i p o k o le n iu ...561‘

O ddział w tóry.

0 układach ... Stronnica

M t o z d z i a l I . Stronnica U kłady s z t u c z n e ... 568. i. U kład R l V I N A ... 571. II. U kład To u r n e f o r t a ... . 571. III. U kład G O U JA R T A ... 572. IV. U kład R A J U S A ... 574. V . U kład LlNNEUSZA... 575. VI. U kład Ri c h a r d a o j c a ... 585. JKo s d s i a , # ’ X I • U kłady p r zy ro d zo n e ... 586. I. U kład A D A N S O N A... 587. II. U k ła d Oe d e r a... 589. III. U kład G A E R T N E R A... 590. IV. U kład JUSSIEUGO...591.

V . U k ła d Ri c h a r d a s y n a ... 596. VI. U k ła d De C a n d o l l a... 597. V II. U k ła d Ba t s c h a... • ... 602. VIII. U kład Ok e n a... 604. IX . U kład Re i c h e n b a c i i a...611. X . U kład S C H W E I G G E R A... 618. X I. U kład S C H U L T Z A... 619. X II. U k ła d Li n d l e y a... 629.

X III. U k ła d BARTLINGA... 637.

X IV . U k ła d Pe r l e b a... 643,

X V . U kład Ru d o l p i i i e g o... 649. X V I. U kład Ma r t iUSA ..., . 655. X V II. U kład Ü N G E R A... 665.

O ddział tr z e c i

.

O użyciu układów przy oznaczaniu r o ś l i n ... 667. Spis w yrazów polskich użytych w niniéjszém dziele . . • 675. Spis w yrazów łacińskich użytych t a m ż e ... 716.

W

S

I

|

P .

Jtxoslina inaczej rośl (planta v. vegetabile), jest to istota

żyjąca pozbawiona ruchu dobrowolnego, gdyż każde je j poruszenie wywołują bodźce lub siły zewnętrzne, działa­ jące na nią albo wprost mechanicznie, lub za pośrednic­ twem pobudliwości, którą posiada w wysokim stopniu (*). Bierze ona pożywienie ze środków — w których tkwi i które ją otaczają — różnemi drogami; a nie zatrzymawszy go w żadnem osobnem narzędziu, rozprowadza po całym ustroju.

Jak łalwem na pozór zdaje się naznaczenie różnicy pomiędzy rośliną a zwierzęciem wyższej ustrojności, tak

{ ‘) Mimo zupełnego braku ruchu dobrowolnego, rośliny niekiedy są w sta n ie odmienić m iejsce; jak S torczyk i [Orchis]. Ich korzeń pospolicie składają dwie bulwki -— macierzysta i przy- rodna; z tych macierzysta wydaje roślinę i bulwkę przyroduą obok siebie, która wykształciwszy się przez rok cały, po zni­ knięciu pierwszej w następnej wiośnie , staje się sama macie­ rzystą , i podobnie pierwszej wydaje roślinę i nową bulwkę przyrodną, mającą na rok przyszły zastąpić je j miejsce. Tak corocznie postępując ku jednej stronie bulwka przyrodną, spra­ w ia, ze po kilku latach, roślina wyrastać będzie o parę cali opodal od miejsca pierwotnego. Toź samo dzieje się z ce b u lą

Zimowitu jesien nego [ Colchicum autumnale] co rok zagłę­

biającą się bardziej.

nie małe trudności zachodzą w wyszukaniu jej między ro­ ślinami a zwierzętami gromad najniższych. Władza zmie­ niania miejsca — przydana za cechę zwierzęcości — gdy nie dostaje wszystkim niemal polipom, nie może być uwa­ żana za istotną różnicę; również czułość, w wielu ich gatunkach, zdaje się być prawie uśpioną. Dla tego zwa­ żywszy, jako przyrodzenie, zachowując wicie tajemnych ogniw jednoczących między sobą wszystkie istoty posiada­ jące byt, potworzyło nieskończone przejścia jednych w dru­ gie, możemy być prawie pewnemi, że i w tern miejscu zachodzi podobna okoliczność, i że nie masz stanowczej różnicy roślin od zwierząt; a wszelkie przez nas nazna­ czane są tylko sztuczne. Jak bądź, jednak zw ierzę, ma­ ją ce władzę poruszania się z miejsca, posiada układ w łó­ kien ściągliwych tworzących m ięśce, i czułych dających początek nerw om , przeznaczonym do odbierania wrażeń od bodźców zewnętrznych; roślina zaś pozbawiona jest obojga. Pierwsze powziąwszy pokarm jednym otworem właściwym, to jest gębą, zatrzymują go w pewnej jamie zwanej żołądkiem, póki nie zostanie w części przysposo­ bionym do wessania przez właściwe narzędzia i do dalsze­ go rozprowadzenia za pośrednictwem krw i; wtóre zaś wciągnąwszy go niemal całą powierzchnią i nigdzie nie zatrzymując, wprost rozwodzą po ustroju. Krążenie w zwierzętach odbywa się w układzie naczyniowym, gdzie z pomocą kurczliwości właściwego narzędzia zwanego ser­ cem , popędzana ciecz odżywcza dostaje się do wszystkich części, a osadziwszy w nich pierwiastki im potrzebne, wraca do niego, aby zmięszana z nową, mogła znów po­ wtórzyć podobny obieg: w roślinach zaś ta czynność usku­ tecznia się bez wpływu podobnego narzędzia. Gdy zwie­

rzęta

żywią się istotnie

pokarmami

branemi

z

państw

żywotnych — bo roślinami i zwierzętami, rośliny przestają na nieżywotnych, i to tylko ciekłych lub rozpręźliwych. W składzie chemicznym pierwszych zawsze przeważa sa- letroród, w wtórych zaś węgiel z wodorodem.

Naukę o roślinach w ogólności, na zasadzie końcówki przyjętej w nazwach wszystkich niemal nauk, możnaby mianować

Ro ś l i n n i

Ct W e lit (Phytolpgia), zwykle zaś do dziś dnia znamy ją jako Z i e l l l i c t W O (Res herbaria),

R o ś l i n o p i sino

(Botanologia),

Na u k ę o r o ś l i ­

nach

(Scientia botanica),

Ro t ai l i kę

(Botanica v. Bota­ nice).

Dzieli się ona na o g ó l n ą , s z c z e g ó l n ą i h i s t o ­ r y c z n ą :

I . O g ó l n a czyli t e o r e t y c z n a (B. theoretica) zajmując się roślinami samemi w sobie, bez względu na ich użytki lub szkody, wyjaśnia skład, budowę, zasady życia, sposoby badania i uporządkowania roślin; a z ląd podziela się na :

A.

Fitognozyą

inaczej

Roślino znawstwo

(Phy-Łognosia) rozbierającą skład chemiczny, budowę we­ wnętrzną, postać zewnętrzną, tudzież czynności

narzędzi: la znów na

1.

Filocliemią. Chemią roślinną

(Phytochemia), któ­ rej celem rozbiór wszystkich części i płodów roślin­ nych stałych, ciekłych lub rozpręźliwych;

2.

Filonomią ? Fis&yologią roślin

? lub

P rzyro-

dnictwo roślinne

(Phytonomia, Biologia v. Phy- siologia botanica) zastanawiającą się w ogóle nad prawidłami i zjawiskami życia roślinnego;

3

. Organografią, Naukę o narzędziach, mówiącą

o budowie wszystkich narzędzi roślin, która zno­ wu według nich dzieli się na:

a) Fitotomią, inaczej Anatomią roślin (Phytotonna)

jako naukę o narzędziach prostych okiem niewi­ dzialnych , czyli naukę o wnętrznej budowie roślin;

h) Organograpą właściwą (Organographia), która

rozbiera budowę i postać narzędzi złożonych podpadających pod wzrok, będących zawsze czę­ ściami głównemi roślin. W tej nauce zarazem mieści się wykład wyrazów roślinniczych czyli

botanicznych ( termini botanici) służących do

oznaczenia różnych odmian postaci narzędzi zło­ żonych , o których wyłączną naukę zwiemy W y -

razownictwcm ro'ślinniczćm czyli botanicznym

(Terminologia botanica v. Glossologia):

B.

Fito grą/tą

czyli

Naukę o sposobach opi­

sywania roślin

(Phytographia) wskazującą pra­ widła i porządek, w opisywaniu niezbędne;

C.

Taksonomią

lub

Układnictwo

czyli

Naukę

O

układach

(Taxonomia, Systematologia, Metho- dologia, Classificatio) podającą zasady uporządko­ wania naukowego roślin.

I I . S z c z e g ó l n a czyli i » r a k t y c z n a (B . practica) dawszy poznać, o ile to być może, znane rośli­ ny, wchodzi w ich użycie, miejsca życia i t. p . ; z powo­ du że je uważa odnośnie do reszty świata. Podziela się n a:

A.

Opisową

(B . descriploria

)

przechodzącą porząd­ kiem układowym i po cechach czerpanych z wyra- zownictwa, rośliny dotąd znajome:

B.

Geografią roślin

, która uważając rośliny jako mieszkańców kuli ziemskiej, wskazuje nie tylko miejsca ich znajdowania s ię , ale nawet i okoliczno­ ści temuż sprzyjające. Dzielą ją na :

1.

Geografią roślin właściwą

(Phytogeographia) mó­ wiącą o roślinach jako o żyjących mieszkańcach różnych podniebiów i gleb ziemi, i zgłębiającą ich przyrodzone rozpostarcie się;

2.

Geologią roślin

(Phytogeologia) która daje poznać gatunki i rodzaje roślin już zagubionych lub jeszcze istniejących, znajdowane w pokładach skorupy na­ szego planety. Stanowi ona w części przedmiot

Ziemiopisma, w części Roślinnictwa, a najwięcej

przyczynia się do uzupełnienia Dziejów roślin,*

C.

Zastosowaną

(B. applicata) rozbierającą tak użyt­

ki jako i szkody wynikające z roślin dla reszty świa­ ta, już to ze względu na ich użycie lekarskie, rę­ kodzielnicze, już na ich uprawę po gospodarstwach rolowych, leśnych, ogrodowych i t. d. Z tąd też dzielemy ją na Botanikę: 1. lekarską (B. medici- nalis); 2. rękodzielniczą (B. technica); 3. rolniczą (B. ruslica); 4. leśną (B. saltuaria); 5. ogrodową (B. horlensis) i t. d.

H i . H i s t o r y c z n a (B. historica) zgłębia wszyst­ ko, cokolwiek da się powiedzieć o roślinach lub o innych gałęziach botaniki, odnośnie do zmian zaszłych z biegiem czasu. Dzielą ją na:

A .

Dzieje roślinnictwa

c z y l i

HistoryąBotaniki

(Historia botanices) przechodzące wszelkie zmiany zaszłe w różnych okresach czasu, w postępie wszyst­ kich jej części;

B.

Dzieje roślin

(Historia plantarum) badające wszel­ kie koleje jakim te istoty uległy, od pierwotnych śladów ich bytu, aź do dzisiejszych czasów ;

C.

Piśmiennictwo roślinne

(Literatura botánica)

wyliczające kolejnie, począwszy od pism najdawniej zaznanych, wszystkie wyszłe do dziś dnia.

Z tych trzech głównych części botaniki, obrawszy sobie pierwszą, to jest o g ó l n ą , za przedmiot niniejszego pisma, zastanówmy się nad nią w porządku wzwyż przy­ toczonym.

c z ę ś ć

p i i

:

k w

§

m

f

1

1

@ g I

® S

1

D ział pierwszy.

O c z ę ś c i a c h s h l a t l t » t c t / c h r o ś / i n . ( P ł i y t o c l i c m i a ) .

JCażda roślina, oprócz części pierwotnych wynikających z jej rozczłonkowania, posiada jeszcze prostsze, na które może być rozebraną drogą chemiczną. Cząstki te jako najprostsze słusznie nazwano p i e r w i a s t k a m i (elementa), a jako otrzymane drogą chemiczną, uznano'za przedmiot chemii.

Wszystkie części składowe roślin można podzielić na d a l s z e i b l i ż s z e . Do d a l s z y c h , inaczej zwanych p i e r w i a s t k a m i c h e m i c z n e mi o g ó l n e mi ( elementa chem ica), należą takie, które z rozbioru otrzymane, jako ciała p r o s t e nie mogą być dalej żadną miarą rozłoźonemi. B l i ż s z e zaś, nietylko że przy rozbiorze przedstawiają się jako części składowe, ale nadto za pomocą działań che­

micznych silniejszych, można je rozłożyć na cząstki prost­ sze, to jest na pierwiastki chemiczne ogólne. Te dla od­ różnienia od pierwszych mianowano p i e r w i a s t k a m i r o ­ ś l i n n e mi (elementa vegetabilia).

Gdy rzecz o obu działach pierwiastków w całej ob- szerności, jest przedmiotem chemii, tu przeto o tyłe tylko będzie nas zastanawiać, o ile ogół botaniki wymaga.

Oddział pierwszy

O 'pierwiastkach chemicznych ogólnych, czyli o czę­

ściach składowych dalszych.

W przyrodzeniu znamy do dziś dnia 54 istót zwanych p r o s t e mi , a z nich tylko 19 potrafiono wydzielić z ro­ ślin. Uważając jc jako istoty czysto - chemiczne, należy przyjąć i podział ich na n i e m e t a l i c z n e i m e t a l i c z n e , z tym dodatkiem, że wszystkie rzadko bywają w stanie czystym, lecz zwykle w połączeniach wzajemnych.

R o z d z i a ł I . Pierwiastki niemetaliczne.

Mogą być w stanie r o z p r ę ż l i w y m , c i e k ł y m lub s t a ł y m .

Z istót niemetalicznych T O Z p r z ę z h w y c h wchodzących w skład roślin, najistotniejsze są : k w a s o r ó d (oxygen iu m ), w o d o r ó d (hydrogenium) i s a l e t r o r ó d (azotum), które oprócz tego że uzu­ pełniają wiele pierwiastków roślinnych , znajdują się w wielkiej ilo­ ści w powietrzu i parze lub cieczy wodnej wypełniającej jamy i prze­ stwory roślin. C h l o r (ch lor), mimo własności niszczących barwy roślinne, bywa w niemałej ilości w połączeniu z zasadami, w rośli­ nach żyjących w morzach łub nad brzegam i, jako też w pobliżu i po nad pokładami soli kuchennej.

9

Z ciekłych

b r o m (bromimn) także w podobnym stanie jawi się w roślinach morskich.

Ze s t a ł y c h w ę g i e l (carbonium) w v związku z kwasorodem, jako gaz kwas węglowy, najokwicićj wypełnia tkaniny roślin , stano­ wiąc zarazem ich główne pożywienie. S i a r k a (sulphur) w stanie czystym da się wydzielić tylko z małćj liczby roślin , a szczególniej z kwiatów N a s lu rcy i[Tropaeolum], Pom arańczy [Aurantium], Chmielu [Humulus] i t. p. F o s f o r (phosphorus) znaleść można jedynie w związ­ ku z kwasorodem, jako kwas pod fosforowy, w Cebuli ogrodow ej [Allium cepa] i kwiatach Dziewanny [Verbascum]. J o d (jodium) wreszcie zajmuje miejsce zupełnie odpowiednie bromowi.

R o z d z i a ł I I .

Pierw iastki metaliczne.

V

M e l a l e wchodzące w skład roślin, rozróżniają w e­ dług ich ciężaru gatunkowego, na: l e k k i e nie przeno­ szące pięć razy ciężaru wrody, i c i ę ż k i e mogące dojść do 2 0 r a z y .

« ) Lekkich, k t ó r e z a r a z e m p o s ia d a ją w najwyższym stopniu powinowactwo do kwasorodu, nie nachodziemy w stanie rodzimym w roślinach, lecz w połączeniu z kwa­ sorodem jako n i e d o k w a s y (oxyda), albo z kwasami jako s o l e (sales). Z powodu cech rozróżniających je między sobą, podzielono je na a l k a l i c z n e (alcalina) i z i e m n e (terrea). Pierw sze, w stanie niedokwasów, jako rozpu­ szczalne, mają smak szczypiący, odmieniają niektóre z barw roślinnych, a części zwierzęce niszczą; drugie zaś pozba­ wione są zupełnie tych własności.

z pomiędzy

alkalicznych,

k a l i n (kalium) najokwilszy by­ wa w państwie roślinnćm w stanie niedokwasu zwanego p o t a ż e m (k ali)f mniej niedokwas w a p n i n u (calcium ), jako w a p n o (cal- caria) ; bardzo mało s o d y u u (natrium), jako s oM a (soda) ; a naj­

10

rozbiory i niedokwasów tych nie wiele przedstawiają, ale najwięcej połączone z gazem kwasem węglowym , w postaci w ę g 1 a n ó w (car- bonates).

Z rzędu m e ta l ó w z i e m n y c h najczęściej pojawia się k r z e - m i n (siliciu m ) w postaci niedokwasu jako k r z e m i o n k a (silicia) w nasienniku N aw rotu [Lithosperm um ]; rzadziej m a g n e z y n (ma- gnesium) j a k o m a g n e z k a (magnesia), jak w Skrzypie rzecznym [Eąuisetum fluviatile]; a najrzadziej g l i n i n (aluminium) w postaci niedokwasu zwanego g l i n k ą (alumina), jak w korze Kruszyny [Rha- mnus frangula] [*].

h) Metale ciężkie

i to z działu n i e s z l a c h e t n y c h , dotąd tylko trzy znaleziono w roślinach. Otrzymują sit; zawsze z popiołów w stanie n i e d o k w a s ó w lub s o l i m e t a l i c z n y c h .

Z pomiędzy nich najpospolitsze bywa ż e l a z o (ferrum ), które wiele przyczynia się do ubarwienia części roślinnych; m a n g a n e z (manganesium) także w podobnym stanie lecz rzadziej trafia się,, a to prawie zawsze wraz z żelazem, ja k w Kapuście ogrod ow ej [Brassica oleracea) w korzeniu hribieru [Amoinum zingiber], w owocach Ogórka

ogrod ow ego [Cucumis sativus]; wreszcie m i e d ź (cuprum) lubo naj­

rzadsza , dość okwicie została wydzielona z nasion Ostrózki poln ej [Delphinium staphysagria] i Badianu (Illicium anisatum), Kawy [Cof- iea] i t. p.

Oddział wtóry.

O pierwiastkach roślinnych ? czyli o częściach

składowych bliższych.

Częściami składowemi bliźszemi inaczej p i e r w i a s t ­ k a mi r o ś l i n n ć m i , zwiemy rozliczne istoty wynikające z połączeń pierwiastków, dopiero co wyliczonych,

czyslo-1*] Lubo dos'ć upowszechnione zdają się być nazwiska metalów ziemnych i al­ kalicznych, jednak w nich, nie lylko mnie ale i każdego chemika, uderzy niestosowność w zakończeniu na an, m a g n e z y a n , w a p n i a n i t. d.: z pow odu, żc podobną końcówkę posiadają sole, jak s i a r k a n , s a l e

-chemicznych. Zawsze one przedstawiają związki podwój­ ne , potrójne, poczwórne i t. d. powstałe albo z dwóch ciał prostych, albo z jednego prostego drugiego podwójne­ g o , lub z obydwóch podwójnych i t. d. Wszystkie, sto­ sownie do swej przyrody chemicznej, odnoszą się do trzech głównych działów: k w a s ó w (acida), z a s a d (bases) i p i e r w i a s t k ó w o b o j ę t n y c h (elementa neutra).

R o z d z ia ł I.

K w a s

y.

K w a s y r o ś l i n n e ( acida yegetabilia) znaj dują się w roślinach już utworzone; wszystkie zawierają okwicie kwasoród połączony w różnych stosunkach z węglem i w o- dorodem; przeto zawsze stanowią związki potrójne, gdy tymczasem zwierzęce powstają z poczwórnych. Zwykle zekształtniają się; są mniej więcej kwaśne; błękity roślin­ ne czerwienią; w ogniu mocnym ulegają rozkładowi cząst­ kowemu lub zupełnemu; z zasadami tworzą sole. Liczba ich niepew na, gdyż wzrasta nieled wie co chwila; a obe­ cność bywa albo powszechna we wszystkich niemal rośli­ nach, albo szczególna w niektórych rodzinach, rodzajach lub gatunkach. Z tąd wynika ich podział na kwasy s p o i ­ nę niemal wszystkim roślinom, i w y ł ą c z n e należące do niektórych.

A. Kwas// spólne.

O c t o w y (a. aceticum ), prawie zawsze panuje w sokach ro- sl|u ? juz to roztworzony w odą, juz wysycony potażem lub wapnem; s z c z a w i o w y (a. oxalicum) bywa wolny w gruczolkach

włosowa-t r a n i włosowa-t. p. ^ tej przyczyny widzę się zmuszonym udzielić rzeczonym melalom zakończenia na in lub y n ; a dla j e d n o s t a j n o ś c i p o t a s nazwać k a ł i n e m , jak to juz uczyniono w rozbiorze dziełka G o J 1 « 11 Ii o f c r a w Pow szechnym Pamiętniku nauk i um iejętności w T . II. r.1835. sir. 123.

tych Cieciorki siewnej [Cicer arictinum], a w połączeniu z potażem w Szczawiu [Ilum ex], zaś z wapnem w korzeniu Rabarbary dłonia-

s te j [Rheum palmatuin]; j a b ł k o w y ( a. malicum) bardzo pospolity,

wraz z poprzedniemi nadaje smak owocowi Jabłoni [Malus] i Gruszy [Pyrus]; c y t r y n o w y (a. citricum) wolny, jest w owocach Cytryny [Citrus], Żóraw iny [O xycoccos], wraz z jabłkowym w osadnikach P o­

ziom ki [Fragaria], z winnym w owocach Tam aryndowca pospolitego

[Tamarindus indica], a z potażem i wapnem w bulwach Słonecznika

głów kow ego [Ilelianthus tuberosus]; w i n n y (a. tartaricum) wolny w owocach W in orośli [Vitis] i Ananasa [Bromelia ananassa], a zobo­

jętniony wapnem w owocach Pieprzu czarnego [Pipernigrum]; g a l a ­ s o w y (a. gallicum) pospolity w częściach roślinnych ściągających, jak w korze Dębu [Quercus] , w liściach Olszy [Alnus] a w kwiacie 'fran ku górn eg o [Arnica montana] ; g a r b n i k o w y (a.tannicum) po­ zbawiony smaku kwaśnego, z istotami okwitującemi w klej zwierzęcy tworzy osad zbity, sprężysty, a z solami zelaznemi ciem no-błękitny lub zielony: najokwitszy w korzeniu K urzego ziela [Tormentilla],

Rdestu w ężow ego [Polygonum bistorta], we wszystkich częściach Su­ maka fa rb iersk iego [Iłhus coriaria], w korze Granatu [Punica grana-

tumj, Dębu [Quercus] i t. p . ; b e n d ź w i n o w y (a. benzoieum) woni właściwej , okwity bywa w W aw rzynie bendźwinowym [Laurus benzoin], w Tom ce w onnej [Anthoxantum odoralum] i w W anilii won­

n ej [Vanilla aromatica].

B . K w a s y w y ł ą c z n e .

Należą tylko do niektórych roślin , i nie wszystkie , ze względu na pewność ich przyrodzenia, zasługują być umieszczonemi w jednym oddziale: albowiem, gdy jednych udowodniono przyrodę kwasową, a innych nie ze wszystkiem, należy je rozdzielić na kwasy i s t o t n e i w ą t p l i w e ; zresztą wypada dołączyć do nich kwasy p o w s t a j ą ­ c e w c z a s i e r o z b i o r u .

a) Za i s l o t n e kwasy uznano: c h i n o w y (a. kinicum) odkryty

w korze Chiny lekarskiej [Cinchona condaininca] ; m a k o w y (a. meconicum) w soku Maku [P a p a v e r]; g o r c z y c o w y (a. sinapicum) w nasionach wielu roślin z rodziny K rzyżo­

wych [C ruciferae], a najwięcej w G orczycy [Sinapis] ; g r z y ­

b o w y (»• fungicum) wolny w K ostrzebce czarn ej [Peziza ni­ gra], lub zobojętniony wapnem w Smardzu nieczystym

lus impudicus]; li ul) k o w y (a. boleticum) w Hubce p osp olitej [Boletus pseudoigniarius]; l i m b o w y (a. pinicum) w wielu ga­ tunkach Sosny [ Pinus j ; k o l o f o n i o w y ( a . colophonicum ) tam że; s y l w i n o w y ( a. sylvicum ) tamże; r a t a ni o w y (a. rathanicum) w korzeniu Kram eryi trzy pręcikow ej [Krame- ria triandra] ; k a i n k o w y (a. caincicum) w korzeniu Sniegówki

krzew istćj [Cbiococca raccmosa] ; c i e m i e r z y c o w y (a. vera-

tricum) w Ciemierzycy lekarskiej' [Veratrum officinale]; k r o - t n i o w y (a. crotonicum) w nasionach K rotnia przeczyszczają­

ceg o [Croton tiglium] ; r ą c z n i k o w y (a. ricinicum) w nasio­

nach Rącznika pospolitego [Ricinus communis]; s k r z y p o w y (a. equiseticum) w gatunkach Skrzypu [Equisetuni] ; d y m n i ­ c o w y (a. fumaricum) w łodydze i liściach Dym nicy lekarskiej [Fumaria officinalis] ; p o r o s t o w y (a. lichenicum) w Płucniku

islandzkim [Cetraria islándica] i w. i.

b) Do wątpliwych policzono: kwas s a ł a t o w y (a. lactucicum)

w Sałacie ja d o w itej [Lactuca virosa] ; w r o t y c z o w y (a. tana- ceticum) w kwiecie W ro ty cz u p o sp o liteg o [Tauacetum vulgare]; z a w i l c o w y (a. anemonicum) w Zawilcu nies trę tku [Anemone nemorosa] i w Czarnozielu [Pulsatilla]; p i e t r a s zn i k o w y (a. coniicum) w Pietraszniku plamistym, [Conium maculatura]; m o r w o w y (a. moricum) w owocach M orw y białej [Morus a lb a ]; k u l c z y b o w y (a. igasuricum) w owocach W ron iego

oka [Strychnos nux vomica]; p s i a n k o w y (a. solanicum) w owo­

cach wszelkich gatunków a najwięcej Psianki czarnej [Solanum nigrum] ; r y b o t r u j o w y (a. menispermicum) w nasionach M ie-

mącznika rybotru ja [Menispermuin cocculus] ; k T o n o w y (a.

acericum) w soku Klonu posp olitego [Acer campestre]; l a k k o - w y (a. laccicum) w owocu Alkermesu pospolitego [Phytolacca decandra].

e) W czasie rozbiorą powstają: kwas s z p a r a g o w y (a.

asparagicum) , w wypustkach Szparaga lekarskiego [Asparagus officinalis]; in d y g o w y (a. indicicum) w \ikc\a.c\i Indy c ¡du bar­

wierskiego [indigofera tinctoria] ; l i p o s o k o w y (a. gummi-

cum) w czasie działania kwasu saletrowego n aliposok; g a l a ­ r e t o w y (a. pecticum) przy działaniu alkaliów ua galaretę roślinną; o l e j o w y (a. elaicum) podczas zmydlenia oliw y;

w o s k o w y (a. cericum) z wosku traktowanego przez kwas siarkowy rozcieńczony; k a m f o r o w y (a. camplioricnm) i k o r- k o w y (a. subericum) przez działanie kwasu saletrowego na kamforę łub korek; k a w o w y (a. colfeicuin) i k o z ł k o w y (a. valerianicum ) przez skutkowanie tegoż kwasu na surowe nasiona Kawy arabskiej [Coffea arabica] i na korzenie Koziku

lekarskiego [Valeriana officinalis].

Nakoniec , prócz kwasów czysto-roślinnych j znaleziono jeszcze w roślinach nieco zw ierzęcych ; jak ł o j o w y (a. sfearicum) i p e r ł o ­ w y (a. margaricum) w nasionach Miesiącznika rybotru ja [Menisper- mum cocculus].

R o zd zia ł: I I . Z a s a d y .

Z a s a d y r o ś l i n n e (bases vegetabiles) powstają z kwa- sorodu wodorodu, salctrorodu i węgla , połączonych w ró­ żnych stosunkach; posiadają po największej części cechy niedokwasów alkalicznych i dla tego zyskały miano a l k a ­ l i ó w r o ś l i n n y c h , inaczej a l k a l o i d ó w (alcaloida). Zwykle bywają zekszlałtnione a bardzo rzadko ciekłe; z tych pierwsze w ogniu ulegają rozkładow i, a drugie ulotnieniu z wonią właściwą mocną. Większa część ma smak gorzki lub ostry i działa gryząco, jako teź bywa nierozpuszczalną w wodzie. Na barwniki roślinne, wszyst­ kie działają jak kwasy, a z kwasami łączą się same, two­ rząc sole; z tym dodatkiem, źe mocno czerwieniące dają sole gorzkie, zaś słabo, kwaśne. Liczba alkaloidów do dziś dnia dość liczna, wzrasta co chwila z postępem chemii rozbiorowej, i dziś każden niemal rodzaj a przynajmniej rodzina posiada juz swą wyłączną zasadę roślinną. Po­ dzielamy jo na c i e k ł e i s t a ł e ; a te ostatnie znów na o s t r e j a d o w i t e , g o r z k i e j a d o w i t e i g o r z k i e ni e- j a d o w i t e .

A . C i e k ł e zwykle zarazem lotne i odurzająeo-jadowite, są jeszcze nie liczn e, bo tylko obejm ują: k o n i i n ę (coniinum ) z owo­ ców Pietrasznika plam istego [Conium maculatura], i n i k o t y n ę (nicotinum) we wszystkich gatunkach Tytuniu [Nicotiana].

B. Do s t a ł y c h należą :

a) Z pomiędzy OS Ir o- j a d o w i t y c h : w e r a t r y n a (veratrinum)

z owoców Ciem ierzycy [Veratruni] ; k o l c h i c y n a (coleliici- num) z nasion Zimowitu jesien nego [Colchicuin autumnale]; a k o n i t y n a (aconitinum) z Tojadu murdownika [Aconitum na- pellus] ; d e l f i n i n a (delphininum) z nasion O stróżk i ogrodo_

w e j [Delphinium staphysagria]; s u r y n a m i n a czyli j a m aj c y-

na (surinaminum v. jamajcinum) z kory G eofroi kanadyjskiej [Geofiroea canadensis] ; e m e t y n a (emetinum) z korzenia Psy-

ch otryi lekarskiej [Psychotria emetica] ; w i o 1 i n a (violinum)

z korzeni Fiołka w onnego [V iola odorata] ; c h i o k o k c y n a (chiococcinum) z korzenia Sniegówki krzew istój [Chiococca ra- cemosa] zwanego w handlu kainko.

b) Gorzkie odurzająeo-jadowite obejmują: b y o ś c i a m i n ę

(hyosciaminum) z Lulku p osp olitego [Hyoscyamus niger] ; d a- t u r y n ę (daturinum) z nasion Bieluniu dziędzierawy [Datura stramoneum] ; a t r o p i n ę (atropinom) z owoców Pokrzyku wil­

czej' ja g o d y [Atropa belladonna]; s o l a n i n ç (solaninum)

z owoców różnych gatunków Psianki [Solanum] ; m o r f i n ę , n a r k o t y n ę , n a r c e i n ę , k o d e i n ę (morpliinum, narcotinum, nareeinum, codeinum) z soku Maku ogrod ow ego [Papaver som- niferumj; s t r y c h n i n ę (strychninum) i b r u c y n ę (brucinum) z całej rośliny Kulczyby w roniego oka [Strychnos nux vomica].

c) Z g o r z k i c h n i e j a d o w i t y e h znamy : c h i n i n ę (chininum),

c y n c h o n i n ę (cinchoninum) , a r y c y n ę (aricinum ), b l a u - k w i n i n ę ( blanquininum ) i m o n t a n i n ę ( montaninum ) , w różnych rodzajach i gatunkach rodziny Chinowych (Cincho- neae) ; k o r y d a l i n ę (corydalinum) w całym Fokoryczu głów ­

kowym [Corydalis bulbosa] ; g w a r a n i n ę (guaraninum) w owo­

cach Paulinii soczystej [Paulinia sorbilis] ; k s a n t o p i k r y n ę (xanthopicrinum) w korze Z óllodrzew a zębow ego [Xauth'oxylou clava herculis].

O prócz dopiero w yliczon y ch w łaściw ych zasad roślinn ych , zn a j­ dujem y je s z c z e w roślinach mnóstwo takich istót, k t ó r e , lubo m ają pow inow actw o do kw asów i tw orzą z nićmi s o l e , jed n ak zbaczając w niektórych c e ch a c h , zdają się by ć kwasam i. P rzeto zasługują aby j e um ieścić tylko w dodatku do zasad praw dziw ych. Tu n a le żą :

Am i g d a l i n a (amygdalinum) w owocach M igdała gorzk iego [Amygdalus amara]; a s p a r g i u a (asparaginum) w wypustkach Szpa­

ra ga lekarskiego [Asparagus officinalis]; k o m i n a (corninum) w ko­

rze D erenia strojn ego [Cornus florida] ; c y k i a m i n a (cyclaminum) w korzeniu Gduły ziem nej [Cyelamen curopaeum]; d a f n i n a (daph- ninum) w korze W ilcz eg o łyka [Daphne] ; e l a t e r y n a (elaterinum) w owocach Balsamka sprężystego [Momordica elaterium]; g e n e y a - n i na [gentianinum] w korzeniach G oryczki [Gentiana]; h e s p e r y d y ­ n a (hesperidinum) w wnętrznćj warście białej nasiennika C ytryny [Citrus], Pom arańczy [Aurantium]; i m p e r a t o r y n a w korzeniu Mia-

rzu wielkiego [Imperatoria ostruthiumj; k o f e i n a (colfeinum) w owo­

cach Iiawy arabskiej [Coffea arabica] ; m e n i s p e r m i n a lub p i k r o - t o k s y n a w nasionachMiesiącznika rybotru ja [Menispermum cocculus]; k o l u m b i n a (columbinum) w korzeniu Miesiącznika dłoniastego [Menispermum palmatum]; l i r y o d e n d r y n a (liriodendrinum) w ko­ rze Tulipowca zw yczajnego [Liriodendron tulipifera]; m e k o n i n a (meconinum) w soku Maku ogrod ow ego [Papaver somniferum]; o l i - w i n a (olivinum) w owocach Oliwy zw yczajn ej [Olea europaca;] p c u ­ c ę d a n i na (peucedaninum) w korzeniu W iep rzyń ca lekarskiego [Pe- ucedanum officinale]; p i k r o l i c h e n i n a (pierolicheninum) w listowiu

(łspowca yorzk iego [Variolaria a m a ra ]; p ip e r y n a ( piperinum )

w owocach Pieprzu czarnego [Piper nigrum] ; p l u m b a g i n a (plum- baginum) w korzeniu Ołowianki eu ropejskiej [Plumbago europaea]; p o p u l i n a (populinum) w korze i liściach Osiki [Populus trémula]; s a l i c y n a (salicinum) w liściach i korze W ierzb y [Salix]; s a n t o - n i n a (santoninum) w nasionach Bylicy skupionej [Artemisia glomerata]; s u l f o s y n a p i n a ( sulphosinapinum) w nasionach G orczycy białej

[Sinapis alba]; t e i n a (theinum) w kwiacie H erbaty [Thea boea]; e r g o ty n a (ergotinum) w nasionach Sporyszu zytn ego [Clavus seca- linus] ; e n p a t o r y n a (eupatorinnm) w Upatrku konopnym [Eupato- rium cannabinum]; p a r y l l i n a (paryllinum) w korze korzenia Kol-

cowoju lekarskiego [Smilax sassaparilla]; s m i l a c y n a (smilacinum)

niu K rwiowca kanadyjskiego [Sanguinaria canadensis]; g w a j a c y - n a (guającinum) w drzewie Gwajaka lekarskiego [Guajacum offici- n a le]; s a p o n i n a (saponinum) w Mydlniku lekarskim [Saponaria officinalis] r e s k u l i na (aesculinum) w owocach Kasztanowca p o ­

spolitego [Aesculus hypocastanum] ; h i s s o p i n a (hyssopinum) w J ó­ z e f ku lekarskim [Hyssopus officin a lis]; g r a n a t y na (granatinum)

w korze Granatowca zw yczajnego [Panica granatum]; a z a r y d y n a (azaridinum) w Miodku zwyczajnym [Melia azedarach] ; w u l p i n i n a (vulpininum) w' listowia Ew ernii w ilczej [Evernia vulpina].

R o z d z i a ł I I I .

Pierwiastki obojętne.

Pod tern mianem rozumiemy istoty, które nie posia­ dają cech ani kwasom ani zasadom właściwych, ani tćź nie powstają z połączenia tychże obojga. Skład ich dal­ szy jest z kwasorodu, wodorodu, węgla, a niekiedy i z saletrorodu, w różnych stosunkach. Ze względu na przyrodzenie i przeważające cechy zewnętrzne, rozró­

żn ia m y j e na pierwiastki roślinne k l e i s t e , s k r o b i o w e ,

c u k r o w e , w ł ó k n i s t e , t ł u s t e , o l e i n o - l o t n e , c z y - s t o - ż y w i c z n e , m i ę s z a n o - ź y w i c z n e , b a r w i ą c e , w y c i ą g o w e g o r z k i e i wp ó ł z w i e r z ę c e .

A . PIERWIASTKI KLEISTE.

Pierwiastki smaku obojętnego, w dotknięciu językiem lepkie.

Do tych należą: l i p o s o k , b a s s o r y n a i g a l a r e t a .

« ) Liposok czyli g u m a ( gummi ) jest istotą lepką, nie ze- kształtniającą s ię, przejźroczystą, która z jodem cisawieje. Roz­ twarza się łatwo w wodzie zimnej dając k l e j r o ś l i n n y (® u‘ cilago), w którego stanie zawsze znajduje się w roślinach. Czasem ilosc jego wyrównywa wszystkim innym pierwiastkom roślinnym razem wziętym ; jak w rodzinie Ślazowych [MalvaceaeJ, Lilio­

wych [Liliaceae] , Storczykow ych [Orchideae] i t. p . ; a czasem

\

zbytek jego przepacając się przez korę drzew , n. p. W iśn i [Ce- rasus], wykwita na ich powierzchni jako czysty liposok. Takim jest l i p o s o k a r a b s k i (g. arabicum) otrzymywany z wielu ga­ tunków Czułodrzewa [A ca cia ], który oczyszczony z wszelkich cząstek obcych zwie się a r a b i n ą (arabinum). Drugi gatunek stanowi l i p o s o k w i ś n i o w y ( g. cerasorum), a oczyszczony c e r a z y n a (ccrasinum ); który albo bywa otrzymywany sztuką

z soków roślinnych, lub tez podobnie poprzedniemu wykwita na

drzewa. Różni się on od tamtego nierozpuszczalnością w wodzie zimnej , tylko w gorącej ; a znajduje się okwicie w gatunkach

Śliwy [Prunus] , W iśn i [Cerasus] , Migdała [Amygdalus] i innych

roślin owocowych.

Tu jeszcze odnoszą liposok z nasion Lnu zw yczajnego [L i- num usitatissimum]; także z nasion P igw y [C ydonia]; z bulw

Storczyka [Orchis] znanych pod nazwą s a l e p u (sa lep ); tudzież

z N ogietu lekarskiego [Calendula officinalis] i t. p.

b) Bassoryna (bassorinum) stanowiąca po większej części tra -

gakant [tragacantha], różni się od liposoku małą rozpuszczal­

nością ; gdyż w wodzie zimnej tytko namięka, a we wrzącej za­ ledwie w małej cząstce rozpuszcza się. Okwituje w nią T raga-

nek gum ow y [Astragalus tragacantha], nasiona Pigw y [Cydonia]

i w . i.

c) Galareta roślinna inaczej p e k t y n (gelatina vegetabilis v. pectinum) , przedstawia istotę przejżroczystą, trzęską, rozpuszczal­ ną w wodzie tylko wrzącej. Poczytano ją za kwas, z przyczyny że zawsze znajduje się zmięszana z kwasami roślinnemi; z kąd zdaje się pochodzić jej własność czerwienienia z błękitami ro­ ślinnemi, Avchodzi najokwiciej w skład owoców soczystych, jako i m i a z g i (cambium).

B . PIERWIASTKI SKROBIOWE.

S k r o b i a czyli k r o c h m a l (amylum) powslała z ziar­ nek drobniuchnych, daje się wydzielić przez opłókiwanie zimną wodą części w nią bogatych, bo w niej nie rozpu­ szcza się, tylko we wrzącej. Do niej należy s k r o b i a z w y c z a j n a , o m a n o w a i p o r o s t o w a .

a) Skrobia zwyczajna [*J z wodą wrzącą zarabiająca się w klej, a przez jod barwiąca błękitno , okwita jest. we wszystkich na­ sionach dwulistniowych, a szczególniej w Zbożach [Cerealia], także w bulwach Ziemniaka [Solanura tuberosuin] , Słonecznika

głów kowego [Helianthus tuberosus] i t. p. Odmianą jej jest s a ­

g o (s a g o ) w Sagow cu zwyczajnym [C ycas circinnalis] ; także a r r o w r o o t z bulw Aksam itowca Irzcinnego [Maranta arundi- nacea] lub Ostryszu wązkolistnego [Curcuma angustifolia]; wre­ szcie t a p i o k a (tapiocca) z korzeni Janify M anihot [Janipha Manihot].

b) Skrobia omanowa [*] inaczej i n u l i n a , h e l e n i n a lub d a ­ l i n a (inulinum, heleninum) różni się od zwyczajnej tem , iź ro- stworzona w wodzie wrzącej nie tworzy kleju, ale rozczyn cie­ kły, z którego, po ostudzeniu, opada w postaci proszku; prócz tego z jodem zółknieje, a na węglu rozzarzonem wydaje woń cu­ kru spalonego. Najbogatszy w nią jest korzeń Omanu praw e­

g o [Inula Helenium], Podróżnika lekarskiego [Cichorium Intybus], G eorg in iip strej [Georginia variabilis], Zim ow it [Colchieum], K o­ nopie [Cannabis] i t. p.

c ) Skrobia porostowa ba rw y ciemno - cisaw ej , różni się od obu poprzednich opadaniem w postaci g a la r e ty , po ostudzeniu je j ro - stworu w w odzie w rzą cej ; także zielenieniem za dodaniem jod u . W ch od zi w skład Płucnika islandzkiego [C etraria islandica].

C. P IE R W IA S TK I CUKROWE.

Sama nazwa wskazuje, że tu muszą należeć istoty odznaczające się smakiem słodkim, jakiemi są: c u k i e r z w y c z a j n y , o k r u cli o w y , c i e k ł y , m a n n o w y i lu- kre c y o wy .

l‘ J .lak się dowiemy niżej, budowa istot skrobiowych zawsze jest warstewko- wo-gałeczkowata. W edług badaczów franeuzkich, każdą z gałeczek, prócz, blonki zewnętrznej, ma wypełniać ciecz włas'ciwa; którą odkrył w s k r o b i z w y c z a j n e j Raspail a w o m a n o w e j Marquart. Oni sdedząc ciek wspomniany, mieli się przekonać, że w rostworze wodnym , ruch bieguno­ wo-wirowy cząstek pierwszej był w praw o, a wtórej w lew o; I z t^d tej cieczy w skrobi zwyczajnej nadali miano d e x t r y n y [dextrńiumj, a w oma­ nowej s y n i s t r y n y [sinistrinunij.