Jasiński, Janusz
"Kiermasy na Warmii i inne pisma
wybrane", Walenty Barczewski,
wydał i wstępem poprzedził
Władysław Ogrodziński, Olsztyn 1977
: [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3-4, 517-519
R ecenzje i om ówienia 5 1 7
w y d o ro b ek p arem io g raficz n y w o d n iesie n iu do M azu r i W arm ii, z w rac a ją c ty m u w ag ę n a te m a t h isto ry cz n o -etn o g ra fic z n y n a d a l c ze k ający n a o p raco w a n ie. W y d aje się, że p a rem io g rafo w ie m ogą jeszcze sp o ro zn aleźć, zw łaszcza
w liczn y ch ro c zn ik ac h czasopism i k a le n d a rz y . P rz e d e w szy stk im je d n a k p rz y
sło w ia i zw ro ty p rzy sło w io w e z M azu r i W arm ii c z e k ają n a p a rem io lo g a i to tak ie g o , k tó ry oprócz p rz y g o to w an ia fach o w eg o b ęd zie u m ia ł w y k o rzy stać w ied zę o p rzeszło ści ty c h d w u regionów .
J e ś li zaś ch o d zi o sp o p u la ry zo w an ie b a d a ń p a re m io g raficz n y c h i p a rem io - lo g iczn y ch to w y d a je się, że w zo rem w ty m w zg lęd zie n a d a l p o zo stają o b y dw a to m y d z ie ła J u lia n a K rzy żan o w sk ieg o M ą d rej g ło w ie dość d w ie sło w ie.
E d w a rd M a rtu sz e w s k i
W a l e n t y B a r c z e w s k i , K i e r m a s y n a W a r m i i i i n n e p i s m a w y b r a n e . W y d a ł i w s t ę p e m p o p r z e d z i ł W ł a d y s ł a w O g r o d z i ń s k i , O l s z t y n 1977, P o j e z i e r z e , s s . 280, n l b 4, i l u s t r a c j e w t e k ś c i e .
„P o jez ierz e ” re a liz u ją c k o n se k w e n tn ie se rię : „ L ite ra tu ra W arm ii i M azu r w D aw n y ch W iek ach ” jak o szó sty to m ik te g o c y k lu w y d ało n ie k tó re p ism a k s. W alen teg o B arczew sk ieg o , proboszcza b rą sw a łd zk ieg o , zn an eg o d ziałacza ru c h u p o lsk ieg o n a W arm ii. W śród p ra c ks. B arczew sk ieg o K ie rm a sy na W a r
m ii z a jm u ją szczególne m iejsce. S ą one p isa n e g w a rą w a rm iń sk ą, u k a z u ją zw y
k łe, co d zien n e ży cie W arm iak ó w u sc h y łk u X IX w ie k u , ich z ain te re so w a n ia , zw y czaje, o b rzęd y . Jed n o cześn ie ks. B arczew sk i rzeczow o z w raca u w ag ę n a p rz y w iąz an ie lu d u w arm iń sk ie g o d o o jczy steg o jęz y k a , p rzy p o m in a p rz e śla d o w an ia z do b y K u ltu rk a m p fu , o p isu je rzeź b re d y ń sk ą z 1863 ro k u , ja k ró w n ież w y d a rze n ia g ie trz w a łd z k ie z 1877 ro k u , w in te re s u ją c y sposób p rz e d s ta w ia n ie k tó re z aję cia ro ln ic z e, ja k u p ra w ę ln u , n ie zap o m in a tak ż e o b a rd z o w ażn y ch zm ian ach g o sp o d arczy ch w si w a rm iń sk ie j z połow y X IX w iek u , m ia n o w icie o se p a ra c ji. T o m ik zam y k a ją p rz y sło w ia w a rm iń sk ie .
W szy stk ie te sp ra w y z a w a rł ks. B a rczew sk i w czw arty m w y d a n iu z 1923 ro k u . N a to m ia st ob ecn ie n ie o trzy m a liśm y p ełn eg o te k s tu z 1923 ro k u , gdyż w y d aw ca d o k o n ał około 30 opuszczeń, co z resztą w zasad zie sy g n a liz o w a ł czy teln ik o m . W zasad zie, p o n iew aż je d n a k n ie zazn aczy ł, że p o czątek w obecnym w y d a n iu n ie p o k ry w a się z p o czątk iem w w y d a n iu z 1923 ro k u , p o d o b n ie n ie u ja w n ił, że z o stały opuszczone ro z d ziałk i o K u ltu rk a m p fie i G ie trz w a łd z ie. C z y te ln ik je d n a k m ia ł p raw o do w y ja śn ie n ia m otyw ów , ja k im i k ie ro w a ł się w y d aw ca n ie u w z g lęd n ia ją c k o m p letn eg o te k s tu K ierm a só w . O g ro d ziń sk i p i sze, że o p a rł się n a czw arty m w y d a n iu , k tó re p o siad a 131 stro n i 1 n ieliezb o - w an ą (ss. 242— 243, p rz y p is 107). C hyba je d n a k n a s tą p iła tu p o m y łk a, gdyż w y d an ie c zw arte liczy 139 stro n ic i 1 n ielicz b o w a n ą. N ie p rzy p u szczam bo w iem , ab y is tn ia ły d w ie w e rsje czw arteg o w y d an ia.
O prócz K ierm a só w na W a rm ii w o m aw ian y m w y b o rze p ism B arczew sk ie go z n ala zły się fra g m e n ty G eo g ra fii p o lsk ie j W a rm ii, sz ereg o d cin k ó w P iś
m ie n n ic tw a p o lskieg o na W a rm ii w X I X i X X w ie k u , d ru k o w a n y ch w „G a
zecie O lsz ty ń sk iej” , a tak ż e je d n a u lo tk a p o lity c zn a z 1907 ro k u . O ile m ożna ap ro b o w ać te k s ty , k tó re ob ecn ie z o stały p rz ed ru k o w a n e , to n a le ż y w y ra zić
5 1 8 R ecenzje i om ówienia
żal, iż w y d aw ca n ie d o łączy ł do n ic h p rz y n a jm n ie j fra g m e n tó w z k siążeczk i
N o w e k o śc io ły k a to lic k ie na M a zu ra ch , a tak ż e w y b o ru a rty k u łó w p o lity c z
n y ch z „G azety O lsz ty ń sk ie j” . W te n sposób m ie lib y śm y b a rd z ie j re p re z e n ta ty w n y w y b ó r p ism k s. B arczew sk ieg o , szerzej c h a ra k te ry z u ją c y jeg o sp u ścizn ą p iśm ien n iczą.
N ieró w n o m iern ie też o p a tru je w y d aw ca sw oim i p rz y p isam i p rz ed ru k o w a n e te k s ty . T y lk o część n a zw isk i z ag a d n ień je s t w y ja śn io n a i sk o m en to w an a w e W stę p ie lu b o d sy łaczach . P rz y d a ła b y się w ięk sza k o n sek w en cja. O g ro d ziń - sk i d a je sp o ro u z u p ełn ień b io g rafic zn y c h , a le z a b ra k ło n a p rz y k ła d in fo rm a c ji o ks. W o jciech u M ondrym , k tó ry d o czek ał się w szak ży cio ry su n a w e t w P o l
s k im sło w n ik u b io g raficzn y m . N ie w y jaśn io n o , g d zie o b ecn ie z n a jd u je się ró g
d aw n e j u lic y G ó rn ej i K a ro la (s. 216), w k tó ry m to m ie jsc u B u ch h o lz u m ieścił w 1889 ro k u sw o ją k się g a rn ię . B ra k u je k o m en ta rza n a te m a t u w ag k s. B a r czew skiego o p rz e d sta w ie n ia c h te a tra ln y c h „Z gody” n a p o czą tk u la t d ziew ięć d z ie sią ty c h itd .
J e ś li w n in ie jsz y m w y d aw n ictw ie o d e g ra ły p ew n ą ro lę w zg lęd y o szczęd- ’ nościow e, to — m o im zd an iem — n a le ż ało o g ran iczy ć się ty lk o do w y d an ia K ierm asóro, a le za to p ełn eg o i o p atrzo n eg o m o żliw ie w sze ch stro n n y m i p rz y p isam i. N ic b y n ie p rz eszk a d za ło c h a ra k te ro w i n in ie jsz e j p u b lik a c ji, g d y b y z o sta ła o p ra co w a n a w p e łn i n au k o w o , bow iem w ted y b y łab y te ż „do c zy ta n ia ” . T ym czasem w y d aw ca p o szed ł n a k o m p ro m is, co p o w o d u je, iż w p rz y szłości trz e b a b ęd zie je d n a k d okonać n au k o w eg o w y d a n ia p ism B arczew skiego.
U zu p ełn ijm y tu , iż G eo g rafia p o lsk ie j W a rm ii, n iez a le żn ie od d ru k u w o d c in k a c h w „G azecie O lsz ty ń sk ie j” , d o czek ała się dw óch w y d ań b ro szu ro w y c h , w 1917 i 1918 ro k u . W y d an ie z 1917 ro k u u m k n ęło d a w n iej u w ad ze w szy stk ich d o ty ch czaso w y ch b ib lio g ra fó w (w ty m i n iż e j p o d p isan eg o ), ja k ró w n ież obec n ie u w ad ze O gro d ziń sk ieg o .
Z atrz y m a jm y się n ieco n a d W stę p e m O g ro d ziń sk ieg o , z resztą b ard zo in te re su jąc y m . P isz e O g ro d ziń sk i, iż do o sta tn ie j ć w ierc i X IX w iek u n ie w y ro sła „z g leb y w a rm iń s k ie j” ż ad n a w ięk sza in d y w id u aln o ść n a m ia rę G izew iusza czy M rongow iusza. O tóż w a rto tu p rzy p o m n ieć Ig n aceg o P ie tra sz e w sk ie g o czy J a n a A n to n ieg o B lan k a . R óżnica p o leg a n a ty m , iż n ie z a trz y m a li się o n i n a W arm ii, a ta le n ty sw e ro z w ija li poza je j g ra n ic am i.
N ie zgo d ziłb y m się te ż z O g ro d ziń sk im , że „ p rze b u d ze n ie ” W arm iak ó w n a stą p iło d o p iero n a p rzeło m ie la t sie d em d z ie sią ty c h i o sie m d z iesią ty ch X IX w iek u . B y ł to p ro ces d łu g o falo w y i n a ra s ta ł ew o lu cy jn ie. O ja k im ś g w a łto w n y m o ck n ięciu tru d n o m ów ić. N ie ro zw ijam teg o te m a tu , gdyż je s t to p ro b lem sam w so b ie w ie lk i i w y m ag ający o d ręb n eg o p o tra k to w a n ia .
O g ro d ziń sk i słu sz n ie w y sta w ia ks. B arczew sk iem u w y so k ą o cen ę m ięd zy in n y m i za to , iż d ą ży ł do w y k sz ta łc e n ia ro d zim ej in te lig e n c ji. D odać tu trz e b a , iż p ro g ra m ta k i g ło sił ró w n ież A n d rz ej S am u lo w sk i, u siłu ją c założyć T ow a rz y stw o P om ocy N au k o w ej. P o m y sł S am u lo w sk ieg o n ie d o czek ał się u rz ec zy w istn ie n ia , g d y ty m czasem ks. B arczew sk i p o d o b n o p rz y g o to w ał do1 szkół śre d n ic h ok o ło 150 uczniów . In n a sp ra w a , iż n ie w iem y, ilu z n ich w łączyło się w n u r t życia p o lsk ieg o n a W arm ii. W su m ie je d n a k w y d a je m i się, iż w o g ólnej ocenie d z ia łaln o śc i ks. B arczew sk ieg o O g ro d ziń sk i ja k b y n ieco w y izo lo w ał go ze śro d o w isk a p o zo stały ch d ziałaczy p o lsk ich n a W arm ii, a p rzez
R ecenzje i om ówienia 5 1 9
to p rz e c e n ił jeg o z asłu g i. B ądź co b ąd ź b ez obozu „G azety O lsz ty ń sk iej” ks. B a rczew sk i n ie w y p ły n ą łb y n a p rzy w ó d cę ru c h u p o lsk ieg o n a p o czątk u X X w ie k u . S p ra w ie p o lsk iej n a W arm ii B arczew sk i b y ł p o trz e b n y p rzed e w szy stk im d late g o , iż b y ł k sięd zem , a le ru c h p o lsk i, ja k w sk az u ją la ta 1885— 1905, ro z w ija ł się i bez n ieg o .
P o p raw m y tu d w ie u s te rk i rzeczow e. N ie b y ło „ re je n c ji w sch o d n io p ru s k ie j” , a ty lk o p ro w in c ja w sch o d n io p ru sk a, a n i te ż „ n ad p re z y d e n ta re je n c ji” . N ie o d b y w ały się w y b o ry do „ P a rla m e n tu P ru s k ie g o ”, a ty lk o do P a rla m e n tu R zeszy (R eich stag ).
O czyw iście ty c h k ilk a u w ag n ie p o m n iejsza w a rto śc i św ie tn eg o szk icu b io g raficzn eg o o ks. B arczew sk im , n a jp e łn ie jsz e g o z d o ty ch czas m i zn an y ch . O g ro d ziń sk i n ie ty lk o p o d su m o w u je sta n w ied zy o n im , a le p rz y ta cz a k ilk a n o w y ch dow odów n a to , iż ks. B arczew sk i je d y n ie ze w zględów tak ty c zn y c h p rz ez d łu ższy czas p o p ie ra ł p o lity k ę C e n tru m , sta n o w iąc jeg o sk rz y d ło n a j b a rd z ie j p o lsk ie. P rz e su w a te ż o fic ja ln e p rz ejśc ie k s. B arczew sk ieg o do ru c h u p o lsk ieg o z 1908 ro k u n a p rzeło m la t 1906/1907. O g ro d ziń sk i b a rd zo m ocno u w y p u k la zależność B arczew sk ieg o od k u rii fro m b o rsk ie j, co k ręp o w ało jeg o sw obodę ru c h u w sp ra w ie p o lsk iej. O g ro d ziń sk i n ie d o strz eg ł je d n a k p ew n y ch w a h a ń w p o stę p o w a n iu ks. B arczew sk ieg o w la ta c h 1899— 1903. N ow ym szcze gółem w b io g ra fii B arczew sk ieg o , w y d o b y ty m p rz ez O g ro d ziń sk ieg o , je s t to , że w ro k u 1923 proboszcz b rą sw a łd z k i s ta ra ł się p rz en ieść do S k arszew n a P o m o rzu .
K siążk a z ao p a trz o n a z o stała w in d ek s g eo g raficzn y o raz sło w n iczek w y razó w g w aro w y ch , w y d o b y ty ch z tek stó w B arczew sk ieg o . Słow niczek) te n , b a rd zo p o trze b n y , o p raco w ała A n n a P o sp iszy l. C ałość z o stała w y d an a s ta ra n n ie i e stety c zn ie. B ędzie o n a stan o w ić d u żą pom oc w p o p u la ry z a c ji d ziejó w W arm ii p rzeło m u X IX i X X w iek u .
Ja n u sz J a siń sk i
K e n n e t h R . C a l k i n s , H u g o H a a s e D e m o k r a t u n d R e v o l u t i o n ä r . A u s d e m A m e r i k a n i s c h e n
ü b e r s e t z t v o n A r t h u r M a n d e l , B e r l i n 1976, C o l l o q i u m V e r l a g , s s . 244.
K siążk a a m e ry k ań sk ieg o h isto ry k a K e n n e th a R . C a lk in sa , p ro fe so ra K e n t S ta te U n iw e rsy te t w sta n ie O hio je s t p ierw sz ą p ró b ą b io g ra fii H u g o n a H aase, czołow ego d ziałacza n iem iec k iej so c jald e m o k ra cji. W sw ych w ie lo le tn ic h b a d a n ia c h o p a rł się a u to r te j b io g ra fii n a sp u ściz n ac h po czołow ych d ziałacza ch so cjald em o k raty czn y ch , zg ro m ad zo n y ch w A rc h iv d e r so zialen D e m o k ratie b ei F o rs c h u n g s in s titu t d e r F rie d ric h E b e rt S tiftu n g w B o n n -B ad G odesb erg , w B u n d e sa rch iv w K o b len cji i M ięd zy n aro d o w y m In sty tu c ie H isto rii S połecz n e j w A m ste rd am ie. W y zy sk ał ró w n ież g e n e ra lia A rch iw u m M in iste rstw a S p ra w Z ag ra n icz n y ch w B onn, d o ty czące so c jald e m o k ra cji i sto su n k u N iem iec do R o sji R a d zie ck iej, d ru k o w a n e sp ra w o z d an ia ze zjazd ó w so c jald e m o k ra cji, p ro to k o ły Z a rz ą d u SP D i z p o sied zeń p a rla m e n tu R zeszy.
Z a b ra k ło w k re ś le n iu te j b io g ra fii ze w sze ch m iar c en n y ch m a te ria łó w źró d ło w y ch zg ro m ad zo n y ch w W ojew ódzkim A rch iw u m P ań stw o w y m w O l
