Ludność miejska Prus Zachodnich w latach 1871-1910

Wajda, Kazimierz

Ludność miejska Prus Zachodnich w

latach 1871-1910

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3-4, 321-336

Kazimierz Wajda

LUDNOŚĆ MIEJSKA PRUS ZACHODNICH W LATACH 1871— .1910

P roces in d u strializacji zapoczątkow any przez rew o lu cję przem ysłow ą, k tó ra dokonała się w N iem czech w ciągu kilkudziesięciu lat, poczynając od la t czterdziestych X IX w., o bjął rów nież ziem ie polskie pod p an o w a­ niem pruskim , i to n ie tylko G ó rn y Śląsk, ale — choć z p ew n y m opóź­ nieniem i n a odpow iednio m niejszą skalę — rów nież pozostałe re g io n y к T en proces, jak i zw iązany ze w zrostem p rzem y sło w y m rozw ój k o m u n ik a ­ cji oraz in n y ch pozarolniczych sek to ró w gospodarki p rzy czy n iały się do postępu u rb an izacji n a ty ch ziem iach, a także w zrostu liczby ludności m iejskiej i jej udziału w śród ogółu m ieszkańców . Jed n ak że, choć s ta ty ­ sty k a n iem iecka by ła znacznie lepsza niż w obu pozostałych p a ń stw ach zaborczych, w y n ik i spisów ludności n ie w pełni odzw ierciedlały ówczesne procesy dem ograficzno-społeczne. D otyczy to także ziem polskich, w ty m i ich najm o cn iej w ów czas uprzem ysłow ionej części — G órnego Śląska, ale rów nież pozostałych ziem, słabiej uczestniczących w in dustrializacji, np. Poznańskiego czy też P r u s Zachodnich. M an k am en ty spisów ludności nie w y n ik ały z b rak ó w czy zaniedbań — gdyż, zw łaszcza od la t sześćdziesią­ ty c h X IX w., stale ulepszano re je s tr y m ieszkańców , b y ły n ato m iast k o n ­ sekw encją k ry te rió w stosow anych p rz y podziale ludności n a m iejską i w iejską. Otóż w p ru s k ic h p u b lik acjach sta ty sty c z n y c h u żyw ano k r y te ­ riu m p raw n o -ad m in istracy jn eg o , zaliczając do ludności m iejskiej w yłącz­ nie m ieszkańców gm in m iejskich, a ty m sa m y m pom ijano zam ieszkałych w podm iejskich gm inach w iejskich i n a obszarach dw orskich, k tó re to te ­ re n y w w ielu p rzy p ad k ach b y ły już przedm ieściam i lu b osiedlam i p rze­ strzen n ie zw iązanym i z m iastem . Te osiedla czy też przedm ieścia, zam ie­ szkane głów nie przez ludność robotniczą, pozostaw ały o d ręb n y m i jed n o st­ k am i ad m in is tra c y jn y m i i to często jeszcze w latach poprzedzających pierw szą w ojnę św iatow ą. Np. p o dm iejska gm ina — Mokre, k tó ra już w pierw szej połow ie X IX w. staw ała się ro b o tn iczy m przedm ieściem T

oru-* A r t y k u ł j e s t z m i e n i o n ą w e r s j ą r e f e r a t u w y g ł o s z o n e g o n a p o s i e d z e n i u S e k c j i D e m o g r a f i i H i s t o r y c z n e j K o m i t e t u N a u k D e m o g r a f i c z n y c h P A N . * l K . W a j d a , .Die I n d u s t r i a l i s i e r u n g u n d d i e p o l n i s c h e u n d d e u t s c h e G e s e l l s c h a f t i n d e n p re u s s i s c h e n O s t p r o v i n z e n l 848—1914, w : J n d u s t i a l i s i e r u n g , s o z i a l e r W a n d e l u n d A r b e i t e r b e w e ­ g u n g i n D e u t s c h l a n d u n d P o l e n b i s 1914, S c h r i f t e n r e i h e d e s G e o r g - E c k e r t I n s t i t u t s f ü r i n t e r ­ n a t i o n a l e S c h u l b u c h f o r s c h u n g , B d . 22/V II, B r a u n s c h w e i g 1983, s s . 81—82. K O M U N IK A T Y M A Z U R S K O - W A R M I Ń S K I E , 1988, N R 3 - 4

322

nia, a od la t siedem dziesiątych X IX w. um ocniła te n c h arak ter, w sk u tek masowego n a p ły w u robotników związanego z rozbudow ą tw ierd zy to ru ń ­ skiej (1878— 1892), do 1906 r. pozostaw ała odrębną jednostką ad m in is tra ­ cyjną. Liczba m ieszkańców Mokrego i Nowego M okrego w latach 1816— 1825 w zrosła od 300 do 1272 osób, a w ięc czterokrotnie, w latach 1871— 1895 nato m iast (gm ina Mokre) od 2357 do 10 496 osób, w 1905 r. osiągając liczbę 11 279 m ieszkańców . Podobnie robotnicze przedm ieście G dańska — O runia, k tó r a j u t w 1871 r. m iała 4345, a w 1910 r. 11 029 m ieszkańców , pozostaw ała o d rębną jed n o stk ą a d m in is tra c y jn ą 2. K ry te r iu m p raw n o -ad ­ m in istracy jn e elim inow ało także m ieszkańców ośrodków, któ re n a b ra ły c h a ra k te ru m iejskiego, choć jednocześnie b y ły gm inam i w iejskim i, a n a ­ w et obszaram i d w o rs k im i3. W znacznej m ierze pochodziło to stąd, że tego ty p u podm iejskie gm iny, w y k o rzy stu jąc przepisy p raw n e w ym agające zgody obu stron, opierały się in k orporacji do m iast, o b aw iając się w zro­ stu ciężarów podatkow ych, k tó re w m iastach b yły z n a tu r y rzeczy wyższe. Z kolei, w „ S tatistik des D eutschen R eichs” , a w ięc w publik acjach sta­ ty stycznych o b ejm u jący ch obszar całej Rzeszy Niem ieckiej, zastosow ano p rzy p rezen tacji w y n ik ó w spisów ludnościow ych, k ry te riu m form alno-, -staty sty czn e, zaliczając do ludności m iejskiej m ieszkańców jednostek ad­ m in istracy jn y ch , k tó re liczyły p o n ad 2000 m ieszkańców . Bez w ątp ien ia k ry te riu m takie daw ało obraz bliższy rzeczyw istości, elim inując m ałe m ia­ steczka (poniżej 2000 m ieszkańców ) o zdecydow anie — m im o sta tu su gm i­ n y m iejskiej — a g ra rn y m c h arak terze, a jednocześnie zaliczając do lu d ­ ności m iejskiej m ieszkańców w iększych osiedli czy przedm ieść nie obję­ tych g ranicam i a d m in istra c y jn y m i m iast. I ono jed n ak nie było bezbłęd­ ne, elim inow ało bow iem m ieszkańców podm iejskich osiedli czy przed ­ mieść, w zględnie obszarów dw orskich, k tó re liczyły m n iej niż 2000 osób, podczas gd y w P ru s a c h te jednostki ad m in istra c y jn e obejm ow ały często pojedynczą w ieś lu b fo lw a rk 4.

Można jednak w zględnie precy zy jn ie ustalić rzeczyw istą liczbę ludności m iejskiej n a ziem iach polskich ipod p an ow aniem p ru sk im w d ru g iej po­ łowie X IX i początkach X X w. n a podstaw ie słow ników gm in (G em

ein-2 T e n ż e , T o r u ń —B y d g o s z c z — C h e ł m n o . R o z w ó j g o s p o d a r c z y ł l u d n o ś c i o w y w X I X l p o ­ c z ą t k a c h X X w i e k u (18 15—1914), Z a p i s k i H i s t o r y c z n e 1983, t . 48, s s . 496— 497, 509— 510; t e n ż e , P o d p o n o w n y m p r u s k i m p a n o w a n i e m (1815—1920) , w : T o r u ń d a w n y l d z i s i e j s z y . Z a r y s d z i e j ó w , T o r u ń 1983, s s . 356—358, 360; G e m e i n d e l e x i k o n e — p a t r z p r z y p . 5. 3 J e s z c z e w 1910 r. n i e b y ł y g m i n a m i m i e j s k i m i t a k i e o ś r o d k i o c h a r a k t e r z e m i e j s k i m , j a k C z e r s k (7098 m i e s z k a ń c ó w ) — s k u p i s k o p r z e m y s ł u d r z e w n e g o w B o r a c h T u c h o l s k i c h , O l i w a (9346), K a r t u z y (3699) s i e d z i b a w ł a d z p o w i a t u k a r t u s k i e g o , c z y t e ż P e l p l i n (3969) — s i e d z i b a w ł a d z d i e c e z j i c h e ł m i ń s k i e j , p o d c z a s g d y s t a t u s m i a s t m i a ł o w t y m s a m y m c z a s i e 16 m i e j s c o ­ w o ś c i o l i c z b i e m i e s z k a ń c ó w n i e p r z e k r a c z a j ą c e j 3 t y s . o s ó b , w t y m 6 m i a s t e c z e k p o n i ż e j 2 t y s . m i e s z k a ń c ó w ( G a r d e j a — 987, a L ę d y c z e k t y l k o 767) ( p a t r z t a b . 6—8). 4 Z w i ą z a n e z K w i d z y n e m , l e c z b ę d ą c e o d r ę b n y m i j e d n ó s t k a m i a d m i n i s t r a c y j n y m i , o s i e d l a r o b o t n i c z e O w c z a r k i i M a r i a n o w o U c z y ł y w 1910 r . 1184 o r a z 1913 m i e s z k a ń c ó w . P o d o b n i e 2 p o d ­ m i e j s k i e o s i e d l a T o r u n i a , a m i a n o w i c i e W r z o s y i p o ł o ż o n e n a l e w y m b r z e g u W i s ł y w o k o ­ l i c a c h g ł ó w n e g o d w o r c a k o l e j o w e g o S t a w k i l i c z y ł y w 1910 r . 1034 o r a z 1042 m i e s z k a ń c ó w .

L u d n o ś ć m i e j s k a Prus Z a c h o d n i c h w l a t a c h 1871 — 1910 323

delexikone). W p u b lik acjach tych, o p a rty c h o w y n ik i spisów ludności, za­ w a rte są dane o liczbie m ieszkańców poszczególnych gm in (m iejskich, w iejskich i obszarów dworskich), uw zględniające płeć i w yznanie, a z la t 1905 i 1910 rów nież język ojczysty. Słow niki opracow ane n a podstaw ie spisów ludności z la t 1871, 1885, 1895 oraz 1905 dotyczyły w szystkich p ro ­ w in cji p ru sk ich , n ato m iast spis z 1910 r. posłużył do słow ników gm in P ru s Zachodnich, Poznańskiego, re je n c ji olsztyńskiej oraz G órnego Ś lą­ ska, a w ięc jednostek a d m in istracy jn y ch , w obrębie k tó ry c h m ieści! się polski obszar e tn ic z n y 5.

Słow niki gm in zaw ierały zbiorcze zestaw ienia liczby ludności gm in m iejskich w pow iatach, liczby m ieszkańców w m iastach w ydzielonych ( to nie tylko w ed łu g ostatniego spisu, ale i w ed łu g spisów poprzednich), w gran icach ad m in istracy jn y ch , obow iązujących w czasie publikacji. Te dane, w raz ze znajom ością zasięgu zasiedlenia przez ludność m iejską pozw alają stosunkow o p recy zy jn ie określić jej liczebność w poszczegól­ n y c h la ta c h spisow ych okresu 1871— 1910.

P rzed m io tem analizy niniejszego a r ty k u łu są P ru s y Zachodnie, region rolniczo-przem ysłow y, a w ięc ty p o w y — w yłączając górnośląski okręg p rzem ysłow y — dla ziem polskich pod p an o w an iem p ru sk im . Obok u sta ­ lenia rzeczyw istej liczby ludności m iejskiej, celem rozw ażań jest ustalenie, jakie czynniki w a ru n k o w a ły w zrost ludności ośrodków m iejsk ich oraz zróżnicowania tego procesu do poszczególnych m iast czy te ż g ru p a c h ich wielkości.

W P ru s a c h Z achodnich okres 1871— 1910 jest szczególnie p rz y d a tn y do analizy tej, gdyż rew olucja przem ysłow a zaczęła oddziaływ ać n a głów ­ ne ośrodki m iejskie tego reg io n u — G dańsk i E lbląg — już n a przeło­ m ie lat czterdziestych i pięćdziesiątych X IX w., a n a w iększość ośrodków m iejskich pod koniec la t sześćdziesiątych X IX w. Wówczas to do m iast i osiedli podm iejskich m asow o n ap ły n ęła ludność robotnicza °. P ośrednio

5 P r u s Z a c h o d n i c h d o t y c z ą n a s t ę p u j ą c e s ł o w n i k i g m i n G e m e l d e n u n d G u t s b e z i r k e d e r P r o v i n z P r e u s s e n u n d i h r e B e v ö l k e r u n g , B e r l i n 1874; G e m e i n d e l e x i k o n f ü r d i e P r o v i n z W e s t ­ p r e u s s e n , a u f G r u n d d e r M a t e r i a l i e n d e r V o l k s z ä h l u n g v o m l D e z e m b e r 1885, B e r l i n 1887; G e ­ m e i n d e l e x i k o n f ü r d i e P r o v i n z W e s t p r e u s s e n , a u f G r u n d d e r M a t e r i a l i e n d e r V o l k s z ä h l u n g v o m 2 D e z e m b e r 1895, B e r l i n 1898; G e m e i n d e l e x i k o n f i i r d i e P r o v i n z W e s t p r e u s s e n , a u f G r u n d d e r M a t e r i a l i e n d e r V o l k s z ä h l u n g v o m 1 D e z e m b e r 1905, B e r l i n 1907; G e m e i n d e l e x i k o n f ü r d i e R e ­ g i e r u n g s b e z i r k e A l l e n s t e i n , D a n z i g , M a r i e n w e r d e r , P o s e n B r o m b e r g u n d O p p e l n , a u f G r u n d d e r V o l k s z ä h l u n g v o m l D e z e m b e r 1910, H e f t 2— 3, B e r l i n 1912. N a p o d s t a w i e s p i s u z 1910 r . o p u ­ b l i k o w a n o j e d y n i e s ł o w n i k i g m i n P o z n a ń s k i e g o P r u s Z a c h o d n i c h , G ó r n e g o Ś l ą s k a o r a z r e j e n c j i o l s z t y ń s k i e j ’ n a t o m i a s t w o p a r c i u o s p i s y z l a t 1871, 1885, 1895 o r a z 1905 w y d a n o t a k i e s ł o w n i k i w s z y s t k i c h p r o w i n c j i p a ń s t w a p r u s k i e g o . 6 K . W a j d a , D r o p i r o z w o j u g o s p o d a r c z e g o P o m o r z a G d a ń s k i e g o w l a t a c h 1815— 1914, Z a ­ p i s k i H i s t o r y c z n e 1974, t . 39, s . 563; t e n ż e , K l a s a r o b o t n i c z a P o m o r z a W s c h o d n i g e o w d r u g i e j p o ł o w i e X I X i p o c z ą t k a c h X X w i e k u , W a r s z a w a 1981, s s . 27— 30, 55, 57; t e n ż e , P o d p o n o w n y m p a n o w a n i e m , s s . 356, 360. S z c z e g ó l n i e s i l n y n a p ł y w l u d n o ś c i r o b o t n i c z e j d o T o r u n i a i p o d ­ m i e j s k i e g o o s i e d l a M o k r e , r o z p o c z ą ł s i ę w l a t a c h s z e ś ć d z i e s i ą t y c h X I X w . P o d o b n i e w G d a ń ­ s k u , n a p ł y w l u d n o ś c i r o b o t n i c z e j d o o s i e d l i p o d m i e j s k i c h p r z y b r a ł n a s i l e w d r u g i e j p o ł o w i e l a t s z e ś ć d z i e s i ą t y c h X I X w .

324

o ty m nap ły w ie do osiedli podm iejskich, a w konsekw encji urbanizacji ty ch obszarów św iadczą dane spisu ludności z 1871 r., dotyczące m iejsca urodzenia m ieszkańców . Np. 67% m ieszkańców Mokrego, k tó ra dopiero w 1906 r. zostało inkorporow ane do m iasta Torunia, urodziło się gdzie indziej, w T o runiu dotyczyło to 61%, w gm inach w iejskich p o w iatu to­ ruńskiego tylko -59%, a we W rzosach, podm iejskim osiedlu T orunia, k tó re jeszcze w 1910 r. było sam odzielną gm iną w iejską, aż 70%. Podobnie było w okół in n y ch m iast. W Oliwie, w śró d 3118 było tylko 37% rodow itych m ieszkańców , podczas g dy w sąsiednim G dańsku 54% 7.

T a b e l a 1. L u d n o ś ć g m i n m i e j s k i c h o r a z g m i n w i e j s k i c h i o b s z a r ó w d w o r s k i c h ( w k a ż d o r a z o w y c h g r a n i c a c h ) P r u s Z a c h o d n i c h w l a t a c h 1 8 7 1 — 19 1 0 B o k L u d n o ś ć Prus Z a c h o d n i c h o g ó ł e m L u d n o ś ć g m i n m i e j s k i c h L u d n o ś ć g m i n w i e j s k i c h Liczba j % o g ó ł u l i c z b a j %o g ó ł u 1871 1314 611 325 739 24,8 988 872 75,2 1875 1 342 750 346 415 25,8 996 335 74,2 1880 1 405 838 377 096 26,8 1 028 742 73,2 1885 1 408 229 394 802 28,0 1 013 427 72,0 1890 1 433 681 415 677 29,0 1 018 004 71,0 1895 1 494 360 441 121 29,5 1 053 239 70,5 1900 1 563 658 482 636 30,9 1 081 022 69,1 1905 1 641 746 544 948 33,2 1 096 798 66,8 1910 1 703 474 599 662 35,2 1 103 812 64,8 Ź r ó d ł o : P r e u s s i s c h e S t a t i s t i k ; G e m e i n d e l e x i k o n . A u f G r u n d d e r E r g e b n i s s e d e r V o l k s z ä h l u n g v o m l D e z e m b e r 1910, H e f t 1— 3, B e r l i n 1912.

Przytoczone, przykładow o, dane pozw alają ocenić zaludnienie gm in m iejskich w granicach ad m in istra c y jn y c h z 1910 r., a więc z uw zględ­ n ieniem gm in w iejskich czy też obszarów dw orskich inkorporow anych do m iast m iędzy 1871 a 1910 r. Poza ty m do ludności m iejsk iej zaliczono m ieszkańców ty ch gm in w iejskich i obszarów dw orskich, k tó re b y ły w ba­ d an y m okresie przedm ieściam i lub osiedlam i podm iejskim i, a także nowo p ow stałych ośrodków m iejskich. K ierow ano się głów nie dw om a k r y te r ia ­ mi. W pierw szy m rzędzie było to głów ne źródło utrzy m an ia. Oczywista, z u w agi n a sposób publikow ania w y ników spisów zaw odow ych z la t 1882,

7 G e m e i n d e n u n d G u t s b e z i r k e . O n a p ł y w i e l u d n o ś c i d o p o d m i e j s k i c h o s i e d l i r o b o t n i ­ c z y c h G d a ń s k a , k t ó r e z r e s z t ą J e s z c z e w 1910 r . b y ł y s a m o d z i e l n y m i J e d n o s t k a m i a d m i n i s t r a ­ c y j n y m i , m ó w i ą d a n e s p i s u z 1871 г.: u r o d z e n i p o z a m i e j s c e m z a m i e s z k a n i a s t a n o w i l i w G d a ń s k u — 45,7%, w O r u n i i , l i c z ą c e j w ó w c z a s 4345 m i e s z k a ń c ó w , 48,4%, w B r z e ź n i e (249 m i e s z k a ń c ó w ) — 59,8*/», E m a u s (816 m i e s z k a ń c ó w ) — 76,2V», a w Z a S p i e (383 m i e s z k a ń c ó w ) n a w e t a ż 82,3“/» o g ó ł u . P o d o b n i e w p o d m i e j s k i e j o s a d z i e r o b o t n i c z e j K w i d z y n a — M a r i e n f e l d e — w ł ą c z o n e j d o m i a s t a d o p i e r o w 1907 г ., u r o d z o n y c h p o z a m i e j s c e m z a m i e s z k a n i a b y ł o 88,7*/», w s a m y m K w i d z y n i e 61*/», p o d c z a s g d y w e w s z y s t k i c h g m i n a c h w i e j s k i c h p o w i a t u k w i d z y ń s k i e g o b y ł o w 1871 r. j u ż t y l k o 54,5'/» u r o d z o n y c h p o z a s w o j ą g m i n ą z a m i e s z k a n i a .

L u d n o ś ć m i e j s k a Prus Z a c h o d n i c h w l a t a c h 1 8 7 1 - 1 9 1 0 325

1895 oraz 1907, (jako najniższą jed n o stk ę s ta ty sty c z n ą p rzyjm ow ano po­ w ia t w zględnie m iasto w ydzielone) źródła sta ty sty czn e nie m ogą tu być p rzydatne. N ależy posłużyć się opisowym i in fo rm ac jam i z a w a rty m i w opracow aniach dotyczących in te re su ją c y c h n as m iejscowości. K ry te riu m u zu p ełn iający m może być c h a ra k te r zab u d o w y now o pow stałych ośrodków m iejskich, w ty m także ich k o n cen tracja. W przy p ad k u podm iejskich osie­ dli robotniczych b ran o pod uw agę n ato m iast nie ty lk o ich zw iązki z m ia­ stam i jako źródłem zarobkow ania, lecz także pow iązanie p rz e s tr z e n n e 8. Ja k w y n ik a z tab eli 1, w latach 1871— 1910 ludność gm in w iejskich i obszarów dw orskich w P ru s a c h Z achodnich w zrosła zaledw ie o 11,6%, n a to m ia s t ludność gm in m iejskich w ich każdorazow ych gran icach ad m i­ n is tra c y jn y c h o 84,1%, a jej udział w stru k tu r z e ogółu m ieszkańców p ro ­ w incji od 24,8% do 35,2%, tj. nieco ponad 10%. W gran icach ad m in is tra ­ cy jn y c h gm in m iejskich z 1910 r. zaludnienie w zrosło w latach 1871— 1910 0 74,6%, udział w stru k tu r z e ogółu od 26,1% do 35,2%, a więc o 9% (tab. 2). J e s t to nieco m n ie j niż w pop rzed n im p rz y p a d k u , gdyż w granicach z 1910 r. podstaw a w yjściow a w ynosiła 343 534 osoby (tab. 2) w porów

na-8 T a k i e u j ę c i e p r o b l e m u j e s t z g o d n e w z a s a d n i c z y c h k o n t u r a c h z d e f i c j a m i m i a s t a p r z y ­ j ę t y m i w e w s p ó ł c z e s n e j l i t e r a t u r z e s o c j o l o g i c z n e j . I t a k , J a n M a l a n o w s k i , S o c j o l o g i a m i a s t a , W a r s z a w a 1971, s t w i e r d z a (s. 11), ż e „ o t y m c z y o k r e ś l o n e s k u p i s k o J e s t m i a s t e m , c z y w s i ą n i e d e c y d u j e t y l k o l i c z b a m i e s z k a ń c ó w , a l e r ó w n i e ż , c h o ć n i e t y l k o ź r ó d ł a u t r z y m a n i a l u d z i ” . I d a l e j n a s . 12, , ,M y z a m i a s t a u w a ż a ć b ę d z i e m y t a k i e s k u p i s k o l u d z k i e , w k t ó r y m p r z e w a ż a j ą c a c z ę ś ć m i e s z k a ń c ó w u t r z y m u j e s i ę z e ź r ó d e ł p o z a r o l n i c z y c h , w k t ó r y c h w y s t ę ­ p u j ą d w i e z r ó ż n i c o w a n e p o d w z g l ę d e m z a w o d o w y m g r u p y m i e s z k a ń c ó w , w i ę ź s ą s i e d z k a o d ­ g r y w a n i e w i e l k ą r o l ę , o s ł a b i o n a j e s t n i e f o r m a l n a k o n t r o l a s p o ł e c z n a , w k t ó r y m w j f c t ę p u j e d u ż e z a g ę s z c z e n i e s t o s u n k ó w w t ó r n y c h w k o n t a k t a c h m i ę d z y l u d z k i c h . T r z e b a s i ę z a s t r z e c , ż e n i e w s z y s t k i e c e c h y s z c z e g ó l n e m i a s t a w y s t ę p u j ą w c a ł e j o s t r o ś c i w k a ż d y m t y p i e m i a s t a , b e z w z g l ę d u n a j e g o w i e l k o ś ć . W g r u p i e m i a s t z n a j d u j ą s i ę o b o k s i e b i e m a ł e s p o ł e c z n o ś c i m i e j s k i e o b o k m i a s t g i g a n t ó w . S t o p i e ń n a t ę ż e n i a c e c h m i e j s k i c h j e s t w p r o s t p r o p o r c j o n a l n y d o w i e l k o ś c i m i a s t a ” ; z k o l e i B o h d a n J a ł o w i e c k i , M i a s t o i s p o ł e c z n e p r o c e s y u r b a n i z a c j i , W a r s z a w a 1972, s . 9, w y l i c z a p r z y d e f i n i o w a n i u m i a s t a , o b o k k r y t e r i u m s t a t y s t y c z ­ n e g o , t j . l i c z b y m i e s z k a ń c ó w r ó w n i e ż k r y t e r i u m e k o n o m i c z n e , c z y l i u d z i a ł z a j ę ć p o z a r o l n i c z y c h w ś r ó d l u d n o ś c i c z y n n e j z a w o d o w o i w r e s z c i e k r y t e r i u m c h a r a k t e r u z a b u d o w y . K r y t e r i u m t y m o d p o w i a d a ł y i t o J u ż w p o c z ą t k a c h l a t s i e d e m d z i e s i ą t y c h p o d m i e j s k i e o s i e d l a r o b o t n i c z e w i ę ­ k s z y c h m i a s t P r u s Z a c h o d n i c h . W p r z y p a d k u G d a ń s k a , w p o d m i e j s k i m o s i e d l u O r u n i i — g d z i e l i c z b a m i e s z k a ń c ó w w c i ą g u z a l e d w i e c z t e r e c h l a t (1871— 1875) w z r o s ł a o d 4345 d o 6095, a w i ę c o 38% — d o m i n o w a ł a j u ż w ó w c z a s l u d n o ś ć p o z a r o l n i c z a , s k o r o w 1875 r . b y ł o j u ż t u t a j t y l k o 16 g o s p o d a r s t w c h ł o p s k i c h i 246 z a g r o d n l c z y c h o ł ą c z n e j - p o w i e r z c h n i 1077 h a . P o d o b n i e w S t o g a c h , l i c z ą c y c h w 1875 r . 1420 m i e s z k a ń c ó w , b y ł o t y l k o 10 g o s p o d a r s t w c h ł o p s k i c h i 79 z a g r o d n l c z y c h n a p o w i e r z c h n i 528 h a , w E m a u s 1150 m i e s z k a ń c ó w i 2 g o s p o d a r s t w a c h ł o p s k i e o r a z 38 z a g r o d n i c z y c h n a p o w i e r z c h n i 182 h a , w B r z e ź n i e 324 m i e s z k a ń c ó w i 2 g o s p o d a r s t w a c h ł o p s k i e o r a z 10 z a g r o d n i c z y c h n a p o w i e r z c h n i 170 h a i w r e s z c i e w Z a s p i e 542 m i e s z k a ń c ó w 1 12 g o s p o d a r s t w c h ł o p s k i c h n a p o w i e r z c h n i 837 h a . Z k o l e i O l i w a , l i c z ą c a 3284 m i e s z k a ń c ó w i 1238 h a , m i a ł a w 1875 r . 22 g o s p o d a r s t w a c h ł o p s k i e i 67 z a g r o d n i c z y c h . W s k a z y w a ł o b y t o , ż e l u d n o ś ć u t r z y m u j ą c a s i ę z r o l n i c t w a b y ł a j u ż w ó w c z a s w y r a ź n ą m n i e j s z o ś c i ą w ś r ó d m i e s z k a ń ­ c ó w t y c h o s i e d l i . G ł ó w n y m ź r ó d ł e m u t r z y m a n i a b y ł y z a j ę c i a p o z a r o l n i c z e . W y s t a r c z y w s k a z a ć , ż e w s a m e j O l i w i e b y ł y w ó w c z a s 3 m a ł e h u t y ż e l a z a z s z e ś c i o m a k u ź n i c a m i , 7 m ł y n ó w z b o ­ ż o w y c h i t a r t a k , w B r z e ź n i e — w a p n i a r n i a , h u t a s z k ł a i m o r s k i z a k ł a d k ą p i e l o w y . C o d o z a ­ b u d o w y , t o n p . O r u n i a m i a ł a j u ż , o b o k w i l l i n a l e ż ą c y c h d o z a m o ż n y c h m i e s z k a ń c ó w G d a ń s k a , r ó w n i e ż z n a c z n i e j s z e d o m y m i e s z k a l n e o c h a r a k t e r z e m i e j s k i m . N a w i a s e m m ó w i ą c z p i ę c i u o m a w i a n y c h p o w y ż e j o s i e d l i p o d m i e j s k i c h G d a ń s k a , 3 ( B r z e ź n o , S t o g i , Z a s p a ) z o s t a ł y i t o d o p i e r o w 1912 r . w ł ą c z o n e w o b r ę b a d m i n i s t r a c y j n y m i a s t a : F . A . B r a n d s t ö t t e r , L a n d u n d L e u t e d e s L a n d k r e i s e s D a n z i g , D a n z i g 1879, s s . 164, 175, 187, 443; E. C i e ś l a k , C z. B i e r n a t , D z i e j e G d a ń s k a , G d a n s k 1975, s . 414.

Tabela 2. Ludność gm in m iejskich oraz ludność m iejsk a (obszarów zurbanizow anych w granicach adm in istracy jn y ch z 1910 r.)

P ru s Zachodnich w latach 1871—1910 R o k O g ó ł e m L u d n o ś ć g m i n m i e j s k i c h w k a ż d o r a z o w y c h g r a n i c a c h L u d n o ś ć g m i n m i e j s k i c h w g r a n i c a c h z Ш0 r. L u d n o ś ć o b s z a r ó w z u r b a n i z o w a n y c h w g r a n i c a c h z 1910 r. N a d w y ż k a l u d n o ś c i m i e j ­ s k i e j n a d l u d n . g m i n m i a j s k i c h w k a ż d o r a z o w y c h g r a n i c a c h l i c z b a 1 */• l i c z b a o/o l i c z b a 1 »/o l i c z b a 1 .% 1871 1 314 611 325 739 24,8 343 534 26,1 360 409 27,4 34 670 9,6 1885 1 408 229 394 802 28,0 417 968 29,7 443 754 31,5 48 952 11,0 1895 1 494 360 441 121 29,5 474 240 31,7 510 448 34,2 69 327 13,6 1905 1 641 746 544 948 33,2 563 933 34,3 614 551 37,4 69 603 11,3 1910 1 703 474 599 662 35,2 599 662 35,2 657 956 38,6 58 294 8,9 Ź r ó d ło : J a k w t a b . 1 1 3 .

n iu z 325 739 osobam i w granicach gm in w iejsk ich z 1871 r. (tab. 1). Jesz­ cze in n y obraz uzyskam y, biorąc pod uw agę liczby m ieszkańców obsza­ rów zurbanizow anych (tab. 2). T ak rozum iana ludność m iejśk a w zrosła w latach 1871— 1910 od 360 409 do 657 956 osób a więc o 82,6%, a jej udział w ogóle m ieszkańców P ru s Z achodnich zwiększył się od 27,4% do 38,6%, tj. o blisko 11%. J e s t p rz y ty m ch arak tery sty czn e, że n adw yżka ludności obszarów zurban izo w an y ch n a d ludnością gm in m iejsk ich (w ich każdorazow ych granicach adm in istracy jn y ch ) w y raźn ie w zrastała od 10,6% w 1871 r. do 12,4% w 1885 r. i do 19,2% w 1895 r., a b y z k olei spadać do 12,8% w 1905 r. oraz 9,7% w 1910 r. W iązało się to niew ątp liw ie z tym , że od końca la t dziew ięćdziesiątych zw iększała się liczba in k o rp o racji osiedli podm iejskich do gm in m iejskich, a także nadanie, w 1902 r., p ra w m ie j­ skich burzliw ie rozw ijającem u się S o p o to w i9. P o dobnie udział m ieszk ań ­ ców osiedli podm iejskich i ośrodków m iejskich nie m ający ch sta tu s u m iast w stru k tu r z e ludności obszarów zurbanizow anych, tj. ludności m iejskiej, w zrósł początkow o od 9,6% w 1871 r. do 13,6% w 1895 r., a n astęp n ie spadł do 8,9% ogółu te j ludności P r u s Zachodnich w 1910 r. Ciągle jed­ n ak b y ła to gru p a ludności dość pokaźna. J a k już w spom niano pru sk ie pu b lik acje w y n ik ó w spisów ludności, op arte o k ry te ria p raw n o -ad m in i­ stra c y jn e , w y m a g a ją k o re k ty za pom ocą szczegółowych dan y ch z a w arty ch w słow nikach gm in z la t 1871, 1885, 1895, 1905 oraz 1910.

T abela 3 — w k tó r e j m iasta P r u s Z achodnich uszeregow ano w g ru ­ p ach w edług liczby m ieszkańców , z uw zględnieniem osiedli podm iejskich i nowo p o w stałych ośrodków m iejskich — w skazuje na korelację m iędzy te m p e m w zrostu ludności a w ielkością m iast. P rz y p rzeciętnym , w latach

L u d n o ś ć m i e j s k a Prus Z a c h o d n i c h w l a t a c h 1 8 7 1 - 1 9 1 0 327

T abela 3. Ludność m ie js k a 1 P ru s Zachodnich w la ta c h 1871—1910 (1871 —1100) G r u p y 1871 1885 1895 1905 1910 m i e j s c o ­ w o ś c i w g l i c z b y m i e s z k a ń ­ c ó w z 1 9 l0 r . w t y s . l i c z b a • l ic z b a w z k a ź -n i k l ic z b a w s k a ź ­ n i k l ic z b a w s k a ź ­ n i k l i c z b a w s k a ź ­ n i k 20 i w i ę c e j 172 896 223 177 129,1 267 422 154,7 328 391 189,9 352 104 203,6 g G d a ń s k a 101171 £ E l b l ą g b 16 920 £ T o r u ń с 33 894 G r u d z i ą d z d 20 911 127 308 40 819 33 783 21 267 125.7 120,4 161,6 125.7 142 351 49 067 43 914 32 090 140.7 144.8 210,0 189,7 179 910 59 398 48 546 40 537 177,8 175,2 232,1 239,6 192 350 62 648 51 057 46 049 190.1 184,8 244.2 272.2 o o

Ш

1

Tabela 4. Ś redni p rzyrost roczny ludności m iejskiej P ru s Z achodnich w latach 1871—1910 (w %) G r u p y m i e j s c o w o ś c i w g l i c z b y m i e s z k a ń c ó w z 1910 r . w t y s . 1871— 1910 1871— 1885 1885— 1895 1895—1905 1905— 1910 20 i więcej 1,8 1,8 1,8 2,1 1,4 G dańsk3 1,7 1,6 1,1 2,4 1,3 1 Elbląg* 1,6 1,3 1,9 1,9 1,1 T oruńc 2,3 3,5 2,7 1,0 1,0 G rudziądz0 2,6 1,6 4,2 2,4 2,6 10—20 1,8 1,8 1,4 2,2 1,5 5— 10 1,4 1,3 1,0 3,8 1.7 3—5 0,7 0,6 0,5 1.0 0,9 2—3 0,5 0,3 0,3 0,7 0,6 Razem 1,5 1,5 1Д 1,9 1,4 Ź r ó d ł o i u w a g i j a k w t a b . 3.

328

1871— 1910, w zroście liczby ludności m iejskiej o 82,6%, n ajn iższy był on w m iasteczkach od 2001 do 3000 m ieszkańców (19,4%), w grupie od 10 001 do 20 000 m ieszkańców w ynosił 97,7%, a w g ru p ie m iast pow yżej 20 000 — 103,6%. Podobnie kształto w ał się średni p rzy ro st roczny w latach 1871— 1910 (tab. 4).

N a tle średniego w zrostu rocznego, w ynoszącego w całym ty m o k re­ sie 1,5%, w yróżniało się tem po w zro stu rocznego w latach 1895— 1905 —

1,9%, podczas g dy w latach 1871— 1885 w ynosiło ono 1,5%, a w latach 1885— 1895 i 1905— 1910 — 1,4% rocznie. To nasilenie w zro stu ludności w latach 1895— 1905 odzw ierciedlało przyspieszenie rozw oju gospodar­ czego, w ty m zwłaszcza w d ru g iej połowie la t dziew ięćdziesiątych X IX w. i po przezw yciężeniu k ry zy su ekonom icznego la t 1900— 1903 10. P odobne zjaw isko m ożna obserw ow ać n a p rzykładzie m iast w g ru p ach w ielkości (tab. 4). Tu rów nież w latach 1895— 1905 tem po w zrostu przew yższało inne okresy.

W ram ach g ru p tem po w zrostu ludności było dość zróżnicowane. Otóż w g rupie czterech m iast, k tó re w 1910 r. liczyły p onad 20 tys. m ieszkań­ ców, 2 n ajw iększe ośrodki m iejskie P r u s Z achodnich — G dańsk i Elbląg — w y k azy w ały tem po w zrostu ludności wyższe (1,7% i 1,6% rocznie) niż przeciętne (1,5%) w la ta c h 1871— 1910, jednakże niższe niż T o ru ń (2,3%) oraz G rudziądz (2,%). Różnice rozw oju G dańska i Elbląga znalazły od­ zw ierciedlenie w przyroście zaludnienia. W G dańsku p rzy ro st roczny w y ­ nosił — 2,4% w latach 1895— 1905, w E lblągu n ato m ia s t w yraźn e n a sile ­ nie tem p a w zro stu ludności — 1,9% rocznie — obserw ow ać m ożna nie tylko w ty m okresie, ale i w latach 1885— 1895. Było to spow odowane ró w n o m iem iejszy m rozw ojem przem y słu w Elblągu ]1. Zw iększanie się ludności T orunia było związane z jego znaczącą fu n k c ją m ilitarn ą. W la ­ tach 1871— 1885 liczba w ojskow ych w T o ru n iu (w raz z osiedlam i p o d m iej­ skim i) w zrosła od 1757 do 4418 osób i n a stę p n ie do 6800 osób w 1895 r. W n a stę p n y c h latach w zrost te n był w olniejszy, w 1905 r. było w T o ru n iu 7482, a w 1910 r. 7600 w o js k o w y c h 12. O czywista, że ze w zrostem g a rn i­ zonu rosła też liczebność członków rodzin zaw odow ej k a d ry w ojskow ej. Jednocześnie, w raz z rozbudow ą tw ierd zy to ru ń sk ie j w latach 1878— 1892, n ap ły n ęło do m iasta o raz osiedli podm iejskich dużo ludności robotniczej, zw łaszcza w la ta c h siedem dziesiątych, m n iej w początkach la t osiem dzie- siących X IX w .13 S tąd też szczególnie siln y w latach 1871— 1885 w zrost ludności (rocznie 3,5%), nieco słabszy n a to m ia s t w latach 1885— 1895 (2,7%). Zakończenie p rac fo rty fik a c y jn y c h i ograniczony w zrost garnizonu,

10 K . W a j d a , K l a s a r o b o t n i c z a , s s . 37—41. 11 I b i d e m , s s . 32—36.

12 G e m e i n d e l e x i k o n e .

L u d n o ś ć m i e j s k a Prus Z a c h o d n i c h w l a t a c h 1871 — 1910 329

a jednocześnie słabsze uprzem ysłow ienie T o ru n ia niż G dańska i Elbląga spow odow ały słabszy w zro st ludności w la ta c h 1895— 1905 i w latach 1905— 1910 (1% ro c z n ie )14.

W G rudziądzu, k tó r y w y k azy w ał n a js iln ie jsz y w zro st ludności w śród w iększych m iast P ru s Zachodnich (o 172%, a rocznie 2,6%), podobnie jak w T oruniu, isto tn y m czynnikiem b yło stałe pow iększanie g arnizonu tw ie r­ dzy. Liczba w ojskow ych w G rudziądzu (w raz z osiedlam i podm iejskim i) w zrosła w latach 1885— 1895 od 2286 do 5605 osób, w r. 1905 do 6035 osób i 6918 osób w r. 1910. Toteż w latach 1885— 1895 liczba m ieszkańców G rudziądza w z ra sta ła o 4,2% rocznie. Ale w n a stę p n y m dziesięcioleciu tem po to w ynosiło 2,4% rocznie, a w la ta c h 1905— 1910 n a w e t 2,6% rocznie. Ten odm ienny, w p o ró w n an iu z T oruniem , rozw ój był re z u lta ­ te m in ten sy w n iejszej in d u s tria liz a c jiI5.

Tabela 5. L u d n o ść 1 w m iastach g ru p y 10—20 tys. m iesz k ań có w 2 w latach 1871—1910 M ia p to Л871 1885 1895 1095 1910 P r z y r o s t l u b u b y t e k w l a ­ t a c h 1873— 1910 w •/. Sopot 2 182 4 081 6 328 11 800 15 015 588 Chełmża 2 982 4 968 7 579 10 007 10 612 256 Iław a 3 459 4 670 6 699 - 9 531 10 087 192 Tczew 9 040 12 450 13 163 15 738 16 894 87 S taro g ard Gd. 5 822 6 649 7 739 10 485 10 419 79 M albork 9 367 12 146 12 870 15 453 16 500 76 C hojnice 7 162 10 042 10 554 11 014 12 005 68 K w id z y n a 11 259 12 233 13 590 14 902 16 080 43 Chełm no 9 079 9 951 10 485 11 665 11 718 29 Razem 60 352 77 090 89 007 110 595 119 330 98 1 J a k w t a b . 3; 2 W e d ł u g s t a n u z 1910 r. a Z g m i n a m i p o d m i e j s k i m i M a r i a n o w e m i O w c z a r k a m i , ź r ó d ł o : J a k w t a b . 3.

W k o lejn ej g ru p ie m iast (10— 20 tys. m ieszkańców ) (tab. 5) o b se rw u je ­ m y jeszcze w iększe zróżnicow anie. P rz e c ię tn y w zrost zaludnienia w całej grupie, w latach 1871— 1910, w ynosił 98%, jednakże Sopot w ty c h latach zw iększył sta n zaludnienia blisko sześciokrotnie, a to dzięki fu n k cji k ą ­ pieliska m orskiego I0, przeszło trz y k ro tn ie zw iększyła się liczba m ieszkań­

14 I b i d e m , s s . 506— 511. 15 K . W a j d a , K l a s a r o b o t n i c z a , s s . 34—37, 41, 49, 52—53. 16 F . M a m u s z k a , o p . c i t ., s s . 57— 61; F . S c h u l t z , C h r o n i k d e r S t a d t S e e b a d Z o p p o t , ( p r z e d r u k ) , H a m b u r g 1976, s s . 71—73. R o c z n a l i c z b a k u r a c j u s z y p r z e b y w a j ą c y c h w S o p o c i e w z r o s ł a o d 3739 o s ó b w J881 r. d o 14 040 o s ó b w 1904 г . O s z y b k i m r o z w o j u S o p o t u j a k o o ś r o d k a m i e j s k i e g o ś w i a d c z y , ż e j u ż w 1872 r. z a ł o ż o n o t a m w o d o c i ą g i , a w 1885 r. g a z o w n i ę .

330

ców Chełmży, co wiązało się z uruch o m ien iem w 1882 r. i stałą rozbudo­ w ą dużej cukrow ni, do pierw szej w o jn y św iatow ej najw iększego zakładu tej bran ży w całym p ań stw ie niem ieckim (na przełam ie X IX i X X w. średnio 1/4 globalnej ilości b u rak ó w cu k row ych p rzerab ian y ch w 19 cu­ k row niach P ru s Zachodnich 17). Znacznie też w zrosło zaludnienie Iławy, k tó ra stała się w ażnym w ęzłem kolejow ym . U m iark o w an y w zrost, w g ra n i­ cach przeciętnego w P ru s a c h Zachodnich, w y k azy w ały 3 m iasta te j g rupy: Tczew, S taro g ard G dański o raz Malbońk (od 87% do 76%), do czego p rz y ­ czynił się p e w ie n rozw ój przem ysłu, a w p rz y p a d k u Tczew a rów nież fu n ­ kcja w ęzła k o le jo w e g o ,8. N iew iele odbiegały od ty c h m iast Chojnice (o 68%), znacznie n ato m ia s t słabo uprzem ysłow ione — K w idzyn (o 43%) i C hełm no (o 29%). Te 2 m iasta dość późno, bo w 1883 r., u z y sk ały po łą­ czenia kolejow e (tzw. K olej N adw iślańska), a nie m ógł im tego zrekom ­ pensow ać tra n sp o rt rzeczny, gdyż w przeciw ieństw ie do G rudziądza, K w i­ dzyn leży w pew nej odległości od Wisły, a Chełm no nie m iało

odpowied-Tabela 6. L u d n o ść 1 w m iejscow ościach grupy 5—10 tys. m ieszkańców 2 w latach 1871—1910 M i e j s c o w o ś ć 1871 1885 1895 1905 1910 P r z y r o s t l u b u b y t e k w l a ­ t a c h 1871—1910 wr °h Czersk g.w. .a _{2 767 4 108 6 087 7 098 243} O liw a g.w. 3 454 4 523 4 836 7 612 9 346 171 W ejherow o 4 144 5 176 5 921 8 389 9 804 137 W ąbrzeźno 3 706 4 754 5 253 7 526 8174 121 Swiecie 4 927 6 364 7 013 7 747 8 042 63 K ościerzyna 4 284 4 469 4 883 6 207 6 474 51 Brodnica 5 378 5 518 6 725 7 217 7 951 48 P ra b u ty 3 452 4 284 4 687 4 826 5 032 46 L ubaw a 4 219 4 723 4 404 5 048 5 365 27 Wałcz 6 146 6 652 7 140 7 516 7 673 25 Jastrow ie 4 619 5 046 5 311 5 396 5 514 19 Nowe 4 891 4 934 5 340 5142 5 151 5 Razem 49 220 59 210 65 621 78 713 85 625 74 g . w . — g m i n a w i e j s k a . 1 1 2 J a k w t a b . 5. a C z e r s k w 1871 r . l i c z y ł 2088 m i e s z k a ń c ó w . N i e b y ł j e s z c z e u p r z e m y s ł o w i o n y . Ź r ó d ło : j a k w t a b . 3. 17 K . W a j d a , W i e ś p o m o r s k a n a p r z e ł o m i e X I X i X X w i e k u , P o z n a ń 1964, s s . 54— 55, 78. 18 O. K o r t h a l s , C h r o n i k des K r e i s e s D ir s c h .a u , [B o n n ] 1969, s s . 123, 137; J . M i l e w s k i , D z i e j e S t a r o g a r d u G d a ń s k i e g o , G d y n i a 1959, s s . 135— 240; Б . R a d u ń s k i , Z a r y s d z i e j ó w T c z e w a , T c z e w 1927. W T c z e w i e r o z w i j a ł y s i ę z a k ł a d y p r z e m y s ł u m a s z y n o w e g o , k t ó r e p o w s t a ł y w l a t a c h p i ę ć ­ d z i e s i ą t y c h X I X w . w z w i ą z k u z b u d o w ą K o l e i W s c h o d n i e j , a n a s t ę p n i e r ó w n i e ż i d u ż e w a r ­ s z t a t y k o l e j o w e . W S t a r o g a r d z i e G d a ń s k i m , k t ó r y z o s t a ł w l a t a c h 1870— 1871 w ł ą c z o n y d o s i e c i k o l e j o w e j , r o z w i j a ł s i ę z w ł a s z c z a p r z e m y s ł s p o ż y w c z y .

L u d n o ś ć m i e j s k a Prus Z a c h o d n i c h w l a t a c h 1 8 7 1 - 1 9 1 0 331

n iej p r z y s ta n i19. N aw et a d m in is tra c y jn a fu n k c ja K w idzyna, jako siedzi­ by w ładz re je n c y jn y c h całego obszaru południow ego P ru s Zachodnich, nie rów now ażyła b ra k u zakładów przem ysłow ych.

W g rupie 12 m iast, któ re w 1910 r. liczyły 5— 10 tys. m ieszkańców , tylko 4 ośrodki m iejskie (Czersk, Oliwa, W ejherow o i W ąbrzeźno) w y ­ k azy w ały w zrost ludności w yższy od przeciętnego w P ru s a c h Zachodnich. Czersk, k tó ry jeszcze w 1910 r. był gm iną w iejską, na przełom ie lat sie­ dem dziesiątych i osiem dziesiątych zaczął w y ra sta ć na znaczny ośrodek p rzem ysłu drzew nego w rejo n ie Borów Tucholskich. S p rzy jało te m u u r u ­ chom ienie w 1871 r. linii kolejow ej C hojnice — T c z e w 20. Oliw a zaw dzię­ czała rozw ój nie tylko w łasn y m zakładom p ro d u k c y jn y m i usługowym , ale i bliskości G dańska. Np. w 1910 r. z Oliw y, k tó r a liczyła wówczas 6471 m ieszkańców , do p ra c y w G dańsku dojeżdżało przeszło 400 o s ó b 21. W zrost zaludnienia W ejherow a należy przypisać po w stan iu w okolicach m iasta cem e n to w n i (1872 r., 2 lata po u zyskaniu połączenia kolejowego) 1 k ilk u ta rta k ó w przecierający ch m iejscow e drew no, a w 1899 r. dużej fa b ry k i krzeseł w pobliskim Gościninie. S tą d też w latach 1895— 1905 w y ­ ra ź n y w zrost liczby m ieszkańców W e jh e ro w a 22. Z aludnienie W ąbrzeźna zwiększyło się w sk u te k now ego podziału a d m in istracy jn eg o (1887 r.). Stało się ono w ów czas stolicą now o utw orzonego pow iatu. Je d n a k ż e 6 m iast tej sam ej g rupy, siedzib w ładz pow iatow ych, rozw ijało się słabo. Jeszcze słab­ szy był w zrost zaludnienia dw óch m iast nie pow iatow ych i bez w ięk ­ szych zakładów przem ysłow ych — Ja s tro w ia i N ow ego n. W isłą. Tylko 2 m iasta, Sw iecie i P ra b u ty , od 1883 r. m iały c u k ro w n ie 23. C zynnikięm h a m u ją c y m rozw ój Nowego n. Wisłą, k tó re g o ludność w zrosła w latach 1871— 1910 zaledw ie o 5%, w ty m w latach 1871— 1895 o 9%, a w latach 1895— 1905 zm niejszyła się o 4%, był b ra k k om unikacji. Połączenie ko le­ jowe m iasto uzyskało dopiero w 1904 r. Słaby rozw ój gospodarczy sp ra ­ wił, że ludność N owego b ra ła dość liczny udział w em ig racji zarobkow ej, a n a stęp n ie w m ig racji do środkow ych i zachodnich rejo n ó w Rzeszy, na

19 F . D i e h l , M a r i e n w e r d e r , M a r i e n w e r d e r 1920, s . 54; [ H e r w i g ] , E r s t e r B e i t r a g z u e i n e r B e s c h r e i b u n g d e s K r e i s e s M a r i e n w e r d e r , M a r i e n w e r d e r 1880, s s . 99— 102; K . W a j d a , T o r u ń — B y d g o s z c z — C h e ł m n o , s . 511; E . W e r n i c k e , M a r l e n w e r d e r , M a r i e n w e r d e r 1933, s s . 279— 281; V e r ­ b a n d O s t d e u t s c h e r I n d u s t r i e l l e r, J a h r e s b e r i c h t 1901, B d . 2, s . 268; 1905, B d . 6, s . 227. 20 C z . W y c e c h , P o w i a t c h o j n i c k i , C h o j n i c e 1936, s . 264. J u ż p r z e d p i e r w s z ą w o j n ą ś w i a t o w ą d u ż y z a k ł a d b r a n ż y d r z e w n e j w C z e r s k u z a t r u d n i a ł 1200 r o b o t n i k ó w . 21 K . W a j d a , K l a s a r o b o t n i c z a , s . 56, p r z y p . 8. 22 E . B a h r , N e u s t a d t i n W e s t p r e u s s e n . S e i n e G r ü n d u n g u n d E n t w i c k l u n g b is z u m Z w e i t e n W e l t k r i e g e , w : W e s t p r e u s s e n J a h r b u c h 1960, s . 135; J . M o n i a k , W . M a r c i n i a k , Z a r y s m o n o g r a f i i W e j h e r o w a , Z e s z y t y G e o g r a f i c z n e W S P w G d a ń s k u , 1963/1964, n r 5/6. s s . 166— 167; K . W a j d a , R o b o t n i c y w p r z e m y ś l e i b u d o w n i c t w i e P o m o r z a G d a ń s k i e g o n a p r z e ł o m i e X I X i X X w i e k u , w : P o l s k a k l a s a r o b o t n i c z a , S t u d i a h i s t o r y c z n e , t . 1, W a r s z a w a 1970, s . 216; T . Z a k r z e w s k i , S t o l a t C e m e n t o w n i « W e j h e r o w o » 1872— 1972, C e m e n t — W a p n o — G i p s , 1972, n r 27, s s . 254— 255. 23 K . J . K a u f m a n n , G e s c h i c h t e d e r S t a d t R i e s e n b u r g , R i e s e n b u r g 1928, s . 172; K . W a j d a , S w i e c i e i p o w i a t ś w i e c k i w c z a s a c h z a b o r u p r u s k i e g o (1815— 1919.), w : D z i e j e S w i e c i a n a d W i s ł ą i j e g o r e g i o t i u , t . 1, W a r s z a w a 1979, s . 310.

rówtni z ludnością w iejską pow iatu świeckiego. W latach 1880— 1885, o k re­ sie apogeum em igracji zam orskiej z pow iatu świeckiego, u b y te k m ig ra­ c y jn y Nowego, liczącego w 1885 r. 4934 m ieszkańców, w ynosił przeszło 300 osób. W latach 1895— 1910, g dy przew ażała już m igracja n a zachód, u b y te k m ig racy jn y Nowego szacować należy na, oo n ajm n iej, 900 osób 21.

Tabela 7. Ludność 1 w miejscow ościach g ru p y 3—5 tys. m iesz k ań có w 1 w latach 1871— 1910 . M i e j s c o w o ś ć 1871 1885 1895 1905 1910 P r z y r o s t l u b u b y t e k w l a ­ t a c h 1871—1910 w •/« Podgórz a 1318 2 212 3 547 4 033 4 220 220 K owalewo b 1 583 2 128 2 615 3 082 3 356 112 Pelplin g.w. 1 933 2118 3 057 3 515 3 969 105 W ięcbork 1 541 1 668 1 869 2 836 3 158 105 K artu zy g.w. 1 855 2 300 2 377 3 245 3 699 99 Nowe Miasto 2 327 2 781 3 015 3 801 4 144 78 Tuchola 2 659 3 016 2 919 3 448 4 232 59 Sztum 2183 2 682 2 774 2 984 3 091 42 Skarszew y 2 708 2 925 2 888 3 379 3 494 29 Złotów 3 340 3 880 3 909 4164 4 282 28 Człuchów 2 908 3 281 3 358 3531 3 616 24 Debrzno 3 170 3 472 3713 3 730 3 865 22 Tolkmicko 2 717 2 847 3 084 3 386 3 302 21 Golub 2 556 2 635 2 735 2 945 3 065 20 Czarne 2 648 2 957 3 067 2 992 3015 14 Sępólno 3 372 3 639 3 593 3 810 3 818 13 L idzbark W elski 3 670 3 564 3 633 3 806 4 003 9 K rajen k a 3 231 3 218 3 250 3 465 3 428 6 Susz 3 245 3 071 3 025 3 259 3 181 —2 Dzierzgoń 3 330 3 234 3 218 3 005 3 004 — 10 Gniew 4 606 4 501 3 919 4 033 3 821 — 17 Razem 56 900 62174 65 565 72 449 75 763 33 g . w . — g m i n a w i e j s k a . 1 i 2 J a k w t a b . 5 .. a P o d g ó r z e z g m i n ą P i a s k i . b K o w a l e w o z g m i n ą p o d m i e j s k ą N o w e K o w a l e w o .

W grupie 21 m iast, k tó r e w 1910 r. liczyły 3— 5 tys. m ieszkańców , tylko 5 w ykazyw ało w całym om aw ianym okresie (1871— 1910) w zrost w yższy od przeciętnego w zrostu ludności m iejsk iej P ru s Zachodnich. W pierw szy m rzędzie był to Podgórz, k tó ry przeszło trz y k ro tn y w zrost liczby m ieszkańców zawdzięczał rozw ojow i toruńskiego w ęzła kolejow e­

24 K . W a j d a , S w l e c i e i p o t u ia t ś w i e c k i , s s . 313, 317— 319. Z d a r z e n i e m , k t ó r e z a w a ż y ł o n a o d ­ p ł y w i e l u d n o ś c i z N o w e g o , a w k o n s e k w e n c j i z n a c z n y m j e j u b y t k u n a p r z e ł o m i e X I X i X X w . , b y l w i e l k i p o ż a r , k t ó r y s t r a w i ł c z ę ś ć m i a s t a .

L u d n o ś ć m i e j s k a Prus Z a c h o d n i c h w l a t a c h 1871—1910 333

go na lew ym brzegu W is ły 25. In n e 4 m iasta podw oiły sw oją ludność: m.in. P elplin, k tó r y był siedzibą w ładz diecezji chełm ińskiej, już w 1852 ro k u uzyskał połączenie kolejow e, a w 1878 r. u ruchom iono ta m cu k ro w ­ nię; K ow alew o, gdzie w 1882 r. pow stała cukr-ow nia25 Z pozostałych,

6 m iast osiągnęło w zrost w gran icach od 29% do 20%, a 4 poniżej 20%. W reszcie w trzech m iastach tej gruipy odnotow ano w latach 1871— 1910 ab so lu tn y spadek liczby m ieszkańców , w ty m m iasto pow iatow e Susz o 2%, D zierzgoń o 10%, a G n iew n a w e t o 17% (tab. 7).

Jeszcze słabszy był w zrost zaludnienia m ały ch m iast, liczących w 1910 ro k u 2— 3 tys. m ieszkańców . S pośród 10 m iasteczek w tej grupie, ty lk o 2 — P ruszcz G dański i N ow y S ta w — w y k azy w ały w latach 1871— 1910 w zrost ludności o 57— 58%, 7 dalszych 7— 17%, a jedno m iasteczko n a w e t nieznaczny spadek liczby m ieszkańców (tab. 8).

Tabela 8. Ludność 1 obszarów zurbanizow anych w m iejscow ościach grupy 2—3 tys. m iesz k ań có w 2 w latach 1871—1910

M i e j s c o w o ś ć 1871 1885 1895 1905 1910 P r z y r o s t lu b u b y t e k w l a ­ t a c h 1871— 1910 w */• Pruszcz 1 794 2 369 2 442 2 813 2 841 58 Nowy S taw 682 2 374 2 639 2 648 2 648 57 Puck 2 160 1 876 1 904 2160 2 534 17 Nowy D w ór Gd. 2 504 2 749 2 777 2 872 2 901 16 Biskupiec 995 1 948 1 956 2 060 2311 16 Biały Bór 2 144 2 399 2 468 2 511 2 469 15 Łasin 2 385 2186 2 387 2 720 2717 14

R adzyń Chełm iński 1 780 1941 1961 2 074 2 010 13

Tuczno 951 2 045 2122 2 120 2 096 7 Kisielice 2 646 2 186 2 177 2 425 2 607 —1 Razem 21 041 22 073 22 833 24 403 25 134 19 g . w . — g m i n a w i e j s k a . 1 J a k w t a b . 5. 2 W e d ł u g s t a n u z 1910 r ., n i e u w z g l ę d n i o n o g m i n m i e j s k i c h , k t ó r e w t y m r o k u m i a ł y m n i e j n i ż 2 t y s . m i e s z k a ń c ó w C z ło p a (1957), M i r o s ł a w i e c (1929), K a m i e ń (1647), G ó r z n o (1633), G a r d e j a (987), L ę d y c z e k (767).

S łab y w zrost, a w części n a w e t i re g re s ludnościow y w m iasteczkach g ru p y 2— 5 tys. m ieszkańców , św iadczący pośrednio o znacznym u b y tk u m ig racy jn y m , był spow odow any n ie ty lk o b ra k ie m zakładów p rzem ysło­ w ych, lecz także ograniczeniem p ro d u k c y jn y c h fu n k c ji rzem iosła n a rzecz usług św iadczonych w ra m a c h w ąskiego ry n k u lokalnego. P ro d u k c ja rzem ieślnicza, o d g ry w ająca dużą rolę w gospodarce m ały ch m iast, nie w y ­

25 T e n ż e , P o d p o n o w n y m , s . 395.

334

trz y m y w a ła rosnącej w ciąż k o n k u re n c ji z w y ro b am i p rzem ysłu fab ry cz­ nego, n ie tylko lokalnego, ale — w m iarą rozw oju połączeń kolejow ych — coraz w iększą podażą produ k tó w p rzem ysłu środkow ych i zachodnich, re ­ jonów Rzeszy. Nip. już w początkach lat osiem dziesiątych X IX w. szew ­ stwo, pod wpływem, k o n k u re n c ji fa b ry k obuwia, zaczęło przestaw iać się n a n a p ra w y i sprzedaż w yrobów fabrycznych 27. Rozwój sieci kolejow ej pow odow ał rów nież spadek znaczenia m ałych m iast, jako lo kalnych po­ średników w obrocie płodam i rolnym i, ty ch zwłaszcza m iast, do któ ry ch kolej docierała ze znacznym opóźnieniem 2S.

Liczby zestaw ione w tabeli 9 w sk azu ją n a p o stępujący w latach 1871— 1910 proces k o n cen tracji ludności w w iększych ośrodkach m iejskich, ko­ sztem m ałych m iast i m iasteczek poniżej 5 tys. m ieszkańców . Liczba lu d ­ ności m iasteczek poniżej 3 tys. m ieszkańców spadła o 37%, a ich udział w s tru k tu rz e ludności m iejskiej P ru s Z achodnich aż trzy k ro tn ie. W m ia­ stach z g ru p y 3— 5 tys. m ieszkańców zaludnienie co p ra w d a wzrosło o 10%, lecz udział zm alał d w ukrotnie. Ludność m ia st g ru p y 5— 10 tys. m ieszkańców w zrosła o 65%, jednakże jej udział nieco się zm niejszył (z 15 do 13% ogółu ludności m iejskiej). Szczególnie d ynam iczny b y ł roz­ w ój zaludnienia m iast rzędu 10— 20 tys. m ieszkańców . W zrosło ono czte­ rokrotnie, a p rocentow y udział m ieszkańców ty c h m iast w s tru k tu rz e lu d ­ ności m iejskiej zw iększył się przeszło dw ukrotnie. Podobnie w grupie m iast rzęd u 20— 100 tys. osób, gdzie liczba m ieszkańców w zrosła trz y ­ k ro tn ie, a jej udział przeszło d w ukrotnie. W reszcie w grupie pow yżej 100 tys. m ieszkańców , re p rezen to w an ej przez n ajw iększe m iasto p ro w in cji — G dańsk, liczba ludności w b ad an y m okresie w zrosła d w ukrotnie, a jej udział u trz y m a ł się n a ty m sam ym poziomie. A zatem , o ile w 1871 r. ludność m iast do 5 ty s. m ieszkańców stanow iła jeszcze 31,6% ogółu, a więc około 1/3 ludności m iejsk iej P ru s Zachodnich, to w 1910 r. zaledw ie 15,3% czyli m niej niż 1/6 ogółu. U dział m ieszkańców m iast rzędu 5— 10 tys. osób obniżył się nieznacznie (od 15% do 13%), w zrósł zaś udział ludności m iast pow yżej 10 tys. m ieszkańców; od 53,4% do 71,7% ogółu ludności m iejskiej P ru s Zachodnich.

Można zatem stw ierdzić, że k o re k ta liczebności ludności m iejskiej P ru s Zachodnich — o p a rta o szczegółowe w y n ik i spisów z lat 1871, 1885, 1895, 1905 i 1910, z a w a rte w słow nikach gm in, u w zględniająca rów nież m ieszkańców podm iejskich osiedli robotniczych i przedm ieść, k tó re z n a j­ dow ały się poza obrębem ad m in istra c y jn y m m iast, jak i m ieszkańców no­ wo pow stałych ośrodków o c h a ra k te rz e m iejskim , lecz n ie m ających p raw

27 K . W a j d a , K l a s a r o b o t n i c z a , s. 64.

28 T e n ż e , S t u l e c i e 1 p o w i a t ś w i e c k i , s . 313. P o ł o ż o n e n a d W i s ł ą m i a s t a — Ś w i e c i e i N o w e — u t r a c i ł y r o l ę o ś r o d k ó w o b r o t u z b o ż e m p o o d d a n i u d o u ż y t k u , w 1852 г . , l i n i i k o l e j o w e j B y d g o s z c z —G d a ń s k , t y m b a r d z i e j ż e s a m e u z y s k a ł y p o ł ą c z e n i a k o l e j o w e z b a r d z o d u ż y m o p ó ź ­ n i e n i e m . S w i e c i e w 1888 r ., a N o w e n . W i s ł ą d o p i e r o w 1904 r .

L u d n o ś ć m i e j s k a Prus Z a c h o d n i c h w l a t a c h 1871 — 1910 335

T abela 9. L udność m ie js k a 1 P ru s Zachodnich w latach 1871—19108

G r u p y m i e j s c o ­ w o ś c i w g l i c z b y m i e s z k a ń o ó w w t y s . 1871 1885 1895 1905 1910 l i c z b a % o g ó ł u l u d n . m i e j s ­ k i e j l i c z b a % o g ó ł u l u d n . m i e j s ­ k i e j l i c z b a % o g ó ł u l u d n . m i e j s ­ k i e j U e z b a % o g ó ł u l u d n . m i e j s ­ k i e j l i c z b a % o g ó ł u l u d n . m i e j s ­ k i e j 100 i w i ę c e j 101171 29,3 127 308 28,9 142 351 28,1 179 910 29,1 192 350 29,2 20—100 54 805 25,9 95 869 21,7 125 071 24,7 148 481 24,0 159 754 24,3 10—20 28 179 8,2 46 871 10,6 60 662 12,0 101 064 16,3 119 330 18,2 5— 10 51 994 15,0 45 356 10,3 71 048 14,0 83 418 13,5 85 625 13,0 3—5 69 119 20,0 76 227 17,3 70 306 13,9 65 518 10,6 75 763 11,5 2— 3 40 230 11,5 49 275 11,2 37 702 7,4 40 407 6,5 25 134 3,8 R a z e m 345 498 100,0 440 806 100,0 507 140 100,0 618 798 100,0 657 956 100,0 2 J a k w h a b . 5. 2 W g r u p a c h w e d ł u g k a ż d o r a z o w e j l i c z b y m i e s z k a ń c ó w . Z g o d n i e z t ą z a s a d ą n i e u w z g l ę d n i o n o w p o s z c z e g ó l n y c h l a l a c h t y c h m i e j s c o w o ś c i , k t ó r e w d n i u s p i s u n i e p r z e k r a c z a ł y l i c z b y 2 t y s . m i e s z k a ń c ó w , j a k k o l w i e k w 1910 r . m i a ł y i c h w i ę c e j . B y ł y t o : w 1871 r . — K a r t u z y , K o w a l e w o , N o w y S t a w , P e l p l i n , P o d g ó r z e , P r u s z c z G d a ń s k i , T u c z n o , R a d z y ń , B i s k u p i e c i W i ę c b o r k ; w r. 1885 — P u c k , B i s k u p i e c , R a d z y ń i W i ę c b o r k ; w 1895 r. — P u c k , B i s k u p i e c , R a d z y ń i W i ę c b o r k . W p o s z c z e g ó l n y c h l a t a c h d o g r u p y 2—3 t y s . m i e s z k a ń c ó w z a l i c z o n o t e m i e j s c o w o ś c i , k t ó r e w d n i u s p i s u m i a ł y w i ę c e j n i ż 2 t y s . m i e s z k a ń c ó w , j a k k o l w i e k n i e z o s t a ł y u w z g l ę d n i o n e w t a b . 8, g d y ż w 1910 r . n i e o s i ą g n ę ł y t e j l i c z b y : C z ło p a w l a t a c h 1885 (2175), 1895 (2239) i w 1905 (2130) o r a z M i r o s ł a w i e c w l a t a c h 1871 (9521), 1885 (2240), 1895 (2143) i w 1905 (2117).

m iejskich — pozw oliła zw iększyć liczbę ludności m iejskiej P r u s Zachod­ n ic h w 1871 r. o 34 tys. osób (od 326 do 360), a jej udział w stru k tu r z e ogółu o 2,6% (od 24,8 do 27,4%), w 1910 r. odpow iednio o 60 tys. (od 600 do 660 tys.) i 3,4% (od 35,2 do 38,6%). P o tw ierd za to zasadność d o k o n y w a­ n ia ta k ie j k o re k ty n a w e t w p rz y p a d k u reg io n u rolniczo-przem ysłow ego, jakim , m im o pew n y ch postępów in d u strializacji od la t sześćdziesiątych .X IX w., b y ły P ru s y Zachodnie w b a d a n y m okresie.

A naliza czynników w zrostu ludności poszczególnych m iast przekonuje, że to w łaśn ie procesy in d u strializacy jn e ro zstrzygające o w zroście gospo­ darczym , decydow ały także o urb an izacji P r u s Zachodnich. D otyczyło to p rz y ty m n ie ty lk o starszy ch i w iększych m iast (Gdańsk, Elbląg, G ru ­ dziądz), ale także nowo p o w stałych ośrodków o c h a ra k te rz e m iejsk im jak np. Czersk. W yraźne n asilen ie w zrostu ludności m iejsk iej tow arzyszyło p rzyspieszeniu rozw oju gospodarczego, zw iązanego ze wzm ożoną in d u s tria ­ lizacją w dru g iej połow ie la t dziew ięćdziesiątych X IX i początkach X X w ieku. Połączenia kolejow e — w zdecydow anej w iększości przypadków n iezbędny w a ru n e k uprzem ysłow ienia — b y ły czynnikiem u rb a n iz a c y j­ n y m dla m iast — w ęzłów kolejow ych, zarów no d o d atkow ym (np. Tczew), jak i sam odzielnym (Iława, Podgórze). U rbanizująoo działała rów nież m i­ lita rn a ro la m iast, npt w zro st liczby m ieszkańców T orunia i G rudziądza —• w ażnych tw ierd z pruskich. W reszcie w p rz y p a d k u Sopotu rolę m iasto - tw órczą odegrała jego fu n k cja jako k u ro r tu nadm orskiego. F u n k c je

adimi-n istra c y jadimi-n e adimi-nie w y w ierały w b ad aadimi-n y m okresie zadimi-naczącego w p ły w u adimi-na

w zrost liczby m ieszkańców , o c z y m św iadczy słab y lu b w ręcz m in im a l­

ny w zrost ludności w ty ch m iastach pow iatow ych, k tó re nie m iały w ięk­ szych zakładów przem ysłow ych. Dotyozy to rów nież K w idzyna, k tó r y był siedzibą w ładz rejen cy jn y ch . Szczególnie m ały w zro st lub n a w e t regres w ykazyw ała większość m ałych m iast w zględnie m iasteczek, k tó re nie b yły siedzibam i w ładz pow iatow ych.

D I E S T A D T B E V Ö L K E R U N C J I N W E S T P R E U S S E N 1871— 1910 Z u s a m m e n f a s s u n g I n d i e s e m A u f s a t z w u r d e n z w e i f o l g e n d e A s p e k t e d e r G e s c h i c h t e v o n w e s t p r e u ß i s c h e r S t a d t b e v ö l k e r u n g a m E n d e d e s 19. u n d i n d e n A n f ä n g e n d e s 20 J h . e r ö r t e r t . E r s t e n s , s t e l l t e d e r V e r f a s s e r a u f g r u n d d e r , i n d e n G e m e i n d e l e x i k o n e n f ü r d i e J a h r e 1871, 1885, 1895, 1905 u n d 1910, v e r ö f f e n t l i c h t e n A n g a b e n ü b e r d i e B e v ö l k e r u n g s z a h l d e r S t a d t g e m e i n d e n w i e a u c h d e r v o n s t ä d t i s c h e B e v ö l k e r u n g b e w o h n t e n L a n d g e m e i n d e n u n d G u t s b e z i r k e , d i e f a k t i s c h e Z a h l d e r S t a d t b e v ö l k e r u n g W e s t p r e u ß e n s f e s t , w e i l a u c h i n d i e s e r a g r a r - i n d u s t r i e l l e n P r o v i n z d i e l n d e r „ P r e u ß i s c h e n S t a t i s t i k ” o d e r i n d e r „ S t a t i s t i k d e s D e u t s c h e n R e i c h s ” v e r ö f f e n t l i c h t e n V o l k s z ä h l u n g s e r g e b n i s s e ü b e r d i e S t a d t b e v ö l k e r u n g e i n e s e h r b e d e u t e n d e B e w o h n e r z a h l von' s c h n e l l s i c h e n t w i c k e l n d e n A r b e i t e r s i e d l u n g e n o d e r v o n n e u e n t s t a n d e n e n s t ä d t i s c h e n S i e d l u n ­ g e n u n b e r ü c k s i c h t i g t h a b e n , w a s m i t d e r B e n u t z u n g v o n v e r w a l t u n g s r e c h t l i c h e n b z w . f o r m e l l - - s t a t i s t i s c h e n K r i t e r i e n b e i d e r F e s t s t e l l u n g d e r S t a d t b e v ö l k e r u n g s2a h l v e r b u n d e n w a r . Z w e i ­ t e n s , a n a l y s i e r t d e r V e r f a s s e r d i e z a h l e n m ä ß i g e E n t w i c k l u n g d e r w e s t p r e u ß i s c h e n S t a d t b e ­ v ö l k e r u n g i n d e n J a h r e n 1B71— 1910 w i e a u c h d i e F a k t o r e n , d ie d i e s e n P r o z e ß u n d s e i n e D i f f e ­ r e n z i e r u n g b e s t i m m t h a b e n . D i e s e A n a l y s e w e i s t s e h r d e u t l i c h a u f , d a ß i n m e i s t e n F ä l l e n d i e I n d u s t r i a l i s i e r u n g a l s d e r e n t s c h e i d e n d e F a k t o r d e s s c h n e l l e n B e v ö l k e r u n g s w a c h s t u m s g a l t . D e r A u s b a u d e r M i l i t ä r f u n k t i o n s p i e l t e f ü r e i n z e l n e S t ä d t e i n d i e s e r H i n s i c h t n u r e i n e z e i t b e g r e n z t e R o l l e , d a g e g e n w a r d i e V e r w a l t u n g s f u n k t i o n a l l e i n f ü r d i e s e n P r o z e ß f a s t b e ­ d e u t u n g s l o s , w a s i h r e B e s t ä t i g u n g i n s e h r b e g r e n z t e n B e v ö l k e r u n g s w a c h s t u m d e r s c h w a c h i n ­ d u s t r i a l i s i e r t e n K r e i s s t ä d t e f a n d .