RUTA ŒPIEWAK1
DEFINIOWANIE KATEGORII „WIEŒ”
NA POCZ¥TKU XXI WIEKU, CZYLI O K£OPOTACH
BADACZA OBSZARÓW WIEJSKICH
Abstrakt. Z podaniem jednej spójnej definicji wsi jest dziœ powa¿ny problem. Wspó³czesny
badacz tematyki wiejskiej musi rozwa¿yæ, czy chce siê zaj¹æ „wsi¹”, czy „obszarem wiej-skim”, bowiem jak zauwa¿a Gorlach [2004], ka¿de z tych pojêæ narzuca inn¹ perspektywê. Te same pojêcia nieco inaczej interpretuj¹ socjologowie, ekonomiœci czy geografowie jak równie¿ badacze z poszczególnych krajów. Socjologowie (m.in. Hoggart i Buller [1987], Kaleta [1998]) wskazuj¹ ró¿ne p³aszczyzny definiowania wsi. Artyku³ podejmuje próbê analizy zmian, jakie zasz³y w sposobie definiowania wsi od czasów Grabskiego do dzisiaj. Definiowanie wsi przy takim wielkim jej zró¿nicowaniu i tempie zachodz¹cych zmian jest tak trudne, ¿e niektórzy badacze postuluj¹, ¿eby zaprzestaæ u¿ywania pojêcia „wiejski”. Hal-facree proponuje nawet u¿ywania kategorii postrurality. Kwestia definiowania pojêcia „wieœ”, „wiejski” i „obszar wiejski” dla naukowców jest wa¿na, bo jak wskazywa³ Nowak [1985], trzeba badane pojêcia tak zdefiniowaæ, aby ich treœæ i zakres dla osoby prowadz¹cej badania by³y jak najbardziej klarowne.
S³owa kluczowe: definicja, wieœ, wiejski, obszar wiejski, kontinuum miejsko-wiejskie
WIEΠРOBSZAR WIEJSKI РWIEJSKOή
Howard Newby [1983] twierdzi, ¿e definicja wsi to kwestia pewnego konwe-nansu. Problemem jest nie tylko uchwycenie ró¿norodnoœci wsi, z jak¹ mamy do czynienia, ale równie¿ opis zmian, które zachodz¹ w ostatnich czasach i po-woduj¹, ¿e wieœ upodabnia siê do miasta. Amerykañscy badacze przypominaj¹, ¿e „…schematy pojêciowe w sposób istotny okreœlaj¹ to, co postrzegamy, co od-rzucamy, albo co przyjmujmy jako oczywiste” [Gilbert 1998, s. 40]. Dla socjo-loga wsi oznacza to, tak jak dla badacza ka¿dej innej dyscypliny, ¿e musi jasno WIEŒ I ROLNICTWO, NR 3 (156) 2012
1Autorka jest pracownikiem naukowym Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN (e-mail:
okreœliæ podstawowe pojêcia i problemy, którymi siê zajmuje. Hoffsomer [1960], cytowany przez Gilberta [1998, s. 40], prawie 50 lat temu upominaj¹c siê o zdefiniowanie pola badawczego socjologii wsi, stwierdzi³: „…sukces ja-kiejœ dyscypliny naukowej jest zwi¹zany z klarownoœci¹ jej obszaru badawcze-go”. Newby zauwa¿a, ¿e „…socjologia wsi ci¹gle nie mo¿e sobie poradziæ ze swoim podstawowym problemem, a mianowicie z okreœleniem tego, na czym polega dzisiaj wiejskoœæ” [Newby 1983, za: Gilbert 1998, s. 57]. Bez okreœlenia tego, czym jest wieœ, nie bêdzie mo¿na pokonaæ problemu spójnoœci pojêciowej i badawczej w socjologii wsi. Zagadnienie to w okresie du¿ych i szybkich prze-obra¿eñ, jakie zachodz¹ na obszarach wiejskich, zyskuje obecnie znowu na zna-czeniu. Wieliczko [2006] zwraca uwagê, ¿e zw³aszcza w przypadku dyskusji o przysz³oœci wsi, nale¿y dok³adnie okreœliæ, co kryje siê pod tym pojêciem. Pi-sze ona: „Równie¿ ekonomiœci s¹ zdania, ¿e wybór czy te¿ stworzenie odpowie-dniej definicji jest istotne w debacie o kierunkach rozwoju wiejskiego. W teks-tach ekonomicznych sposób zdefiniowania ma kluczowe znaczenie dla zakresu prowadzonej polityki wiejskiej oraz mo¿liwoœci wspierania poszczególnych regionów” [Wieliczko 2006, s. 10]. W zale¿noœci od tego, jak¹ definicjê wsi przyjmuje badacz, opowiada siê on równie¿ za konkretnym zbiorem problemów, jakimi siê zajmuje. Halamska stwierdza, ¿e „…w zale¿noœci od zawartoœci po-jêcia <wieœ> pojawia siê odmienny zbiór problemów” [Halamska 2001, s. 53]. Definicji wsi jest tak wiele, ¿e badacz – zanim przyst¹pi do pracy – musi przy-j¹æ lub zaprojektowaæ definicjê, która wprowadzi ³ad i okreœli obszar interesuj¹-cej go problematyki.
Wspó³czesny badacz tematyki wiejskiej staje przed wieloma dylematami. Je-go pierwszym zadaniem powinno byæ okreœlenie teJe-go, co rozumie pod pojê-ciem „wieœ”, czy chce zaj¹æ siê „wsi¹”, czy „obszarem wiejskim”, jak rozgra-niczaæ te pojêcia oraz czy mo¿na ich u¿ywaæ zamiennie. Gorlach jest zdania, ¿e ka¿de z tych pojêæ „…narzuca nam inn¹ perspektywê, kreuje inny obraz rze-czywistoœci spo³ecznej” [Gorlach 2004, s. 16]. To, co kryje siê pod pojêciem „wieœ”, tworzy konfiguracjê kilku czynników. Dla Gorlacha s¹ to: dominuj¹cy typ aktywnoœci – praca w rolnictwie, mniejsze ni¿ w mieœcie zagêszczenie lu-dnoœci, dominuj¹ce relacje spo³eczne opieraj¹ce siê na wiêzi krewniaczo--s¹siedzkiej, specyficzne cechy kultury. Pojêcie „obszar wiejski” koncentruje siê na pewnym wybranym elemencie spoœród wy¿ej wymienionych cech – jest to pewien obszar, przestrzeñ, która zostaje wyodrêbniona ze wzglêdu na jak¹œ szczególn¹ cechê. Czêsto jest to element demograficzny, a wiêc zagêszczenie ludnoœci. U¿ycie tego pojêcia oznacza, ¿e uwzglêdnione zosta³y zmiany, jakie zasz³y na wsi w XX wieku. Do podstawowych nale¿y zaliczyæ znaczny spadek liczby ludnoœci zajmuj¹cej siê rolnictwem. Widoczne s¹ tak¿e zmiany w rela-cjach spo³ecznych, pojawienie siê wielu nowych grup zawodowych. Gorlach [2004] jest zdania, ¿e pojêcie „wieœ” nie odpowiada ju¿ dzisiejszym formom ¿ycia spo³ecznego i z tego wzglêdu pojêcie „obszary wiejskie” lepiej oddaje dzisiejsz¹ specyfikê ¿ycia. Czy wiêc s³uszna by³aby teza, ¿e pojêcie „wieœ” jest zbyt w¹skie, a nawet zbyt restrykcyjne, by oddaæ dzisiejsz¹ dynamikê wspó³-czesnego ¿ycia?
Ekonomiœci, jak na przyk³ad Jerzy Wilkin, twierdz¹, ¿e kategoria „wieœ” od-nosi nas do przesz³oœci, ale postrzegaj¹ j¹ bardziej w kategoriach admini-stracyjno-gospodarczych. Zdaniem Wilkina, wieœ to „…jednostka osiedleñcza, ró¿ni¹ca siê zazwyczaj od miasta struktur¹ zawodow¹ ludnoœci, rodzajem i gê-stoœci¹ zabudowy, funkcjami ekonomicznymi i administracyjnymi” [Wilkin 1999, s. 27], a obszary wiejskie w jego ujêciu to pojêcie szersze, które opisuje jako „…czêœæ terytorium kraju, która funkcjonalnie zwi¹zana jest z rolnictwem oraz innymi formami dzia³alnoœci, dla których podstaw¹ jest korzystanie z zaso-bów przyrody” [tam¿e]. To, co odró¿nia obszary wiejskie od miast to, zdaniem Wilkina: „…zwi¹zek z rolnictwem, gêstoœæ zaludnienia oraz charakter zgrupo-wanych w nich jednostek osiedleñczych”. W dalszej czêœci, pokazano, ¿e niektó-rzy badacze kwestionuj¹, czy rzeczywiœcie te w³aœnie cechy odró¿niaj¹ wspó³-czeœnie wieœ od miasta.
Z przegl¹du prac brytyjskich naukowców wynika, ¿e pojêcia „wieœ” i „wiej-ski” odnosz¹ siê do kwestii zwi¹zanych z ich specyficznymi charakterystykami spo³ecznymi, ze szczególnym sposobem bycia czy te¿ z jej postrzeganiem przez ludzi, co przede wszystkim odnosi siê do przesz³oœci. W odró¿nieniu od obsza-rów wiejskich, „wieœ” jest pojêciem bardziej abstrakcyjnym. Dobrym przyk³a-dem w³aœnie takiego spojrzenia na wieœ jest stanowisko Paula Clokea. Jest on zdania, ¿e wieœ ma zwi¹zek z przestrzeni¹ wyobra¿on¹, po³¹czon¹ z ró¿nego ro-dzaju przestrzeniami wyobra¿onymi o ró¿nych znaczeniach kulturowych, uzna-wan¹ za miejsca straszne lub idylliczne [Cloke 2006]. W analizowanych anglo-jêzycznych tekstach socjologicznych lub z dziedziny geografii spo³ecznej, opub-likowanych pod koniec XX i na pocz¹tku XXI wieku, pojêcie rural (wieœ) i
ru-ral areas(obszary wiejskie) pojawia siê zamiennie. W tekstach tych spotykamy tak¿e pojêcie rural space (wiejska przestrzeñ) czy countryside, które zwykle mo¿na traktowaæ jak synonim pojêcia „obszary wiejskie”. „Wiejska przestrzeñ” i „obszary wiejskie” s¹ u¿ywane zamiennie tak¿e w artykule na temat nowych zasobów obszarów wiejskich [Perkins 2006]. W tekstach angielskich spotkaæ siê mo¿na jeszcze z pojêciem village, lecz ono odnosi siê raczej do okreœleñ zwi¹-zanych z ma³ymi miasteczkami lub ma³ymi fragmentami wiêkszych miast.
Ze zbioru artyku³ów zawartych w pracy Nowa socjologia wsi w Niemczech [2006] wynika2, ¿e czêœciej spotykanym pojêciem jest „obszar wiejski” ni¿ wieœ. „Obszar wiejski” u¿ywany jest w kontekœcie rozwoju i nowoczesnoœci, a „wieœ” u¿ywana jest do opisu sytuacji z przesz³oœci [Vonderach 2006]. Mo¿-na te¿ stwierdziæ (co w³aœciwie nie stoi w sprzecznoœci z tym, co wy¿ej powie-dziane), ¿e pojêcie wieœ we wspomnianych tekstach kojarzy siê z zagadnie-niem jakoœci ¿ycia. Wieœ pojawia siê w artyku³ach dotycz¹cych podejmowa-nych decyzji o wyprowadzce z miasta na wieœ tych, którzy poszukuj¹ tam „…¿ycia lepszego, bardziej swobodnego, zdrowszego, bezpieczniejszego” [Steinbush 2006, s. 146] lub te¿ w artyku³ach dotycz¹cych praktyki „dobrego ¿ycia na wsi” [Hahn 2006].
2Teksty niemieckie autorka czyta³a w t³umaczeniu, angielskie – w oryginale. Mo¿liwe jest wiêc,
Wielu autorów zwraca uwagê, ¿e obecnie w dyskursie publicznym wzrasta popularnoœæ terminu „obszar wiejski” [Czarnecki 2005, Wieruszewska 2005]. Obszary wiejskie w literaturze geograficznej i planistycznej s¹ pojmowane dwo-jako: jako jednostka osadnicza (wieœ, osiedle wiejskie, miejscowoœæ), a tak¿e ja-ko przestrzeñ, obszar, teren [Czarnecki 2005]. Francuz Samuel Depraz, opisuj¹c zmagania nad stworzeniem jednej wspólnej dla ca³ej Europy definicji, pisze tyl-ko o obszarach wiejskich [Depraz 2008]. W jego analizie nie pojawia siê w ogó-le pojêcie „wieœ”. Popularnoœæ terminu „obszary wiejskie” wynika tak¿e z tego, ¿e obecnie coraz wiêcej spo³eczno-ekonomicznych zjawisk na obszarach poza-miejskich odnosi siê do poszczególnych terytoriów. Rozwój wiejski opiera siê na mozaice ca³oœci terytorialnych, bêd¹cych w ró¿nych relacjach do systemów administracyjnych w poszczególnych krajach. Terytoria rozwoju wiejskiego s¹ tworzone przez projekty oddolne lub odgórne [Ray 2006].
Czy u¿ywanie pojêcia „obszar wiejski”, zamiast „wieœ”, jest symptomem os³abienia zainteresowañ nauk spo³ecznych sam¹ wsi¹, jak sugeruje Wieruszew-ska [2005], czy te¿ zmiana terminologii oddaje przemiany rzeczywistoœci spo³e-cznej? Maria Wieruszewska czy Zbigniew Wierzbicki twierdz¹ nawet, ¿e w Eu-ropie Zachodniej nie istnieje wieœ, s¹ tylko obszary wiejskie. Nie ma tam wsi, bo nie ma tam tego, „…co miêdzyludzkie – jakby chcia³ Grabski – lub tego, co ludzi zbli¿a lub oddala od siebie” [Wieruszewska 2005, s. 78]. Abstrahuj¹c od sk¹din¹d wa¿nego problemu istnienia lub te¿ nie wsi w Europie Zachodniej, po-jêcie „wieœ”, zdaniem autorki, odnosi siê do specyficznych cech spo³ecznych, a pojêcie „obszary wiejskie” odsy³a do problematyki aktywnoœci gospodarczej, do zagadnieñ zwi¹zanych z administracj¹. Byæ mo¿e te kwestie terminologiczne wynikaj¹ z pewnego ba³aganu, na co trafnie zwraca uwagê Jollivet [1996]. Ter-min „wiejski” odsy³a nas do ró¿nych poziomów rzeczywistoœci spo³ecznej. Pier-wszy to „…przestrzeñ fizyczna, mo¿liwa do zidentyfikowania geograficznie i poprzez swoje dziedzictwo historyczne, z charakterystycznym zaludnieniem, tak jeœli idzie o jego gêstoœæ, sposób zabudowy, jak i dominuj¹c¹ aktywnoœæ ekonomiczn¹; podstawow¹ opozycj¹ jest tu miasto”. Drugi poziom to spo³e-cznoœci rolnicze, wioskowe, wiejskie, specyficzna rzeczywistoœæ socjologiczna, która powsta³a pod wp³ywem „…d³ugiej historii, charakteru zaludnienia, domi-nacji dzia³alnoœci rolniczej, stosunków w³asnoœci ziemi i stosunku do przyrody”. I wreszcie okreœlenie „wiejski” odsy³a nas do trzeciego poziomu rzeczywistoœci spo³ecznej, gdzie dominuj¹ „…obrazy, symbole, które s¹ wyrazem mitu jako takiego, kategorii nale¿¹cej do zbiorowych wyobra¿eñ i zbiorowego dyskursu, kategorii debaty czy walki ideologiczno-politycznej” [Jollivet 1996, za: Halam-ska 2011, s. 12].
Do definicyjnych k³opotów nale¿y jeszcze dodaæ pojêcie „wiejskoœci”, które znalaz³o w literaturze osobne miejsce i wed³ug czêœci badaczy nie mo¿e byæ traktowane jako synonim pojêcia „wieœ”. Najczêœciej autorzy traktuj¹ je jako swoist¹ cechê, kategoriê ocenn¹ lub sposób zachowania. Galpin, ojciec socjolo-gii wsi w Stanach Zjednoczonych, pisze, ¿e „…wiejskoœæ jest to ograniczony typ kontaktu z ludŸmi i ideami” [Galpin 1918, za: Gilbert 1998]. Zwraca przede wszystkim uwagê na czynniki przyspieszaj¹ce jej upadek. I ju¿ wtedy (1918
rok!) by³y to, jego zdaniem, przemiany w rolnictwie i powstanie nowoczesnych centrów handlowych. Kwestionowa³ przydatnoœæ pojêcia „wiejskoœci” w wy-miarze kulturowym, ekologicznym, zawodowym i postulowa³ wprowadzenie nowej orientacji, która patrzy³aby na problematykê wiejsk¹ w powi¹zaniu z miejsk¹. Dlatego pos³ugiwa³ siê pojêciem „wiejsko-miejskoœci”. Podobnie jak dla Galpina, równie¿ dla Hoggarta „wiejskoœæ” to sposób zachowania zwi¹zany z obszarami wiejskimi, a wieœ to konkretny rodzaj geograficznego œrodowiska [Hoggart 1990]. „Wiejskoœæ” jest czêsto postrzegana jako kategoria ocenna. Ró-wnie¿ i tu nie ma zgody, czy jest to cecha pozytywna czy negatywna. „Wiejskoœæ by³a identyfikowana z pojêciem prowincji i prowincjonalizmu, synonimami ograniczonoœci i ma³odusznoœci indywidualnej oraz zbiorowej” [Giordano 1992, s. 85]. Istnieje tak¿e odmienna koncepcja, która ka¿e traktowaæ miasto jako przestrzeñ dezintegracji spo³ecznej, a w³aœnie wieœ jako miejsce silnej wiêzi spo-³ecznej, w „…której jednostka odnajduje swoj¹ prywatn¹ ojczyznê (Heimat)” [Giordano 1992, s. 80]. Na podobnym stanowisku stoi Perkins, który twierdzi, ¿e „wiejskoœæ” jest zbiorem tych wszystkich dobrych elementów, które straciliœ-my w trakcie urbanizacji [Ward 1999]. Zbli¿ony sposób patrzenia na wieœ repre-zentuje Cruickshank. Dla niego wiejskoœæ to konstrukcja œwiadomoœciowa [Cruickshank 2009, s. 205]. W dyskursie „modernizacyjnym” wiejskoœæ by³a okreœlana jako coœ trwa³ego/sta³ego w odró¿nieniu od „miejskoœci”, która by³a okreœlana jako element dynamiczny. Czêsto zak³ada siê w dalszym ci¹gu, ¿e wiej-skoœæ le¿y poza modernizacj¹. Im bli¿ej koñca XX wieku, tym czêœciej pojmo-wanie wiejskoœci zostaje oderwane od konkretnej przestrzeni, a staje siê pojêciem abstrakcyjnym i wi¹¿e siê z szansami stwarzanymi przez obszary wiejskie. SPOSOBY DEFINIOWANIA WSI
Definiowanie „wsi” i tego, co „wiejskie” jest spraw¹ z³o¿on¹, gdy¿ definicje te powstawa³y w ró¿nych okresach oraz eksponowane s¹ w nich ró¿ne elemen-ty. Belgijski socjolog Marc Mormont wskazuje nastêpuj¹ce sposoby u¿ywania tego pojêcia. Pierwszy to sposób antropologiczny, w tym rozumieniu pojêcie „wieœ” odnosi nas do œwiata spo³ecznego i jego powi¹zañ z przestrzeni¹, przy-porz¹dkowuj¹c jej struktury oraz instytucje kulturalne i spo³eczne. Drugi sposób definiowania wsi to spo³eczno-polityczny. W sytuacji zmiany spo³ecznej wieœ przedstawiana jest przez œrodowiska pozawiejskie jako miejsce charakteryzuj¹-ce siê silnymi wiêzami spo³ecznymi, jako miejscharakteryzuj¹-ce bezpieczne, tradycyjne. Trze-ci sposób okreœlenia, czym jest wieœ, tworzony jest przez œrodowiska wiejskie, które chc¹ widzieæ wieœ nie tylko przez pryzmat rolnictwa. Czwarty sposób to postrzeganie wsi jako efektu procesu delokalizacji. Pi¹te rozumienie wsi odnosi nas do postrzegania jej jako wartoœci zwi¹zanych ze œrodowiskiem naturalnym, jako ogólnospo³ecznym dziedzictwem [Halamska 2001].
Z kolei Hoggart i Buller [1987] przedstawili trzy p³aszczyzny, w których ob-rêbie mo¿na definiowaæ „obszary wiejskie”. Pierwsza z nich to p³aszczyzna spo³eczno-kulturowa, która szuka w³aœciwych dla wsi elementów kulturowych, zwyczajów i zachowañ. Druga to aktywnoœæ gospodarcza, która wi¹¿e wiejskoœæ
z ró¿nymi specyficznymi formami pracy i aktywnoœci zawodowej. Trzecia p³a-szczyzna definicyjna – geograficzna lub ekologiczna – skupia siê na miejscu za-mieszkania, wielkoœci i strukturze osad.
Andrzej Kaleta, opisuj¹c sposób definiowania obszarów wiejskich przez so-cjologów, wskazuje cztery grupy cech spo³ecznoœci lokalnych, na których pod-stawie mo¿na wnosiæ, ¿e s¹ to spo³ecznoœci wiejskie [Kaleta 1998]. Analizuj¹c przestrzenno-demograficzne aspekty funkcjonowania zbiorowoœci wiejskich, wskazywano zazwyczaj wyodrêbnianie terytorialne grupy ludzi. Siêgaj¹c po spo³eczne cechy wspólnoty wiejskiej, podkreœlano bliskoœæ interakcji i wiêzów miêdzyludzkich. Wœród ekonomicznych aspektów funkcjonowania wsi wskazu-je siê zwi¹zek z prac¹ na roli oraz rozwiniêty handel i rzemios³o o specyficznym podziale pracy i strukturze rynku. Cechy kulturowe nale¿¹ do czwartej kategorii cech; ich wyznacznikami s¹ wspólne normy i wartoœci oraz specyfika kultury.
Podobnie Brytyjczyk Keith Halfacree, cytowany przez Woodsa [2005], wy-ró¿nia cztery sposoby definiowania wsi: definicje deskryptywne, definicje spo³eczno-kulturowe, traktuj¹ce wieœ jako miejsce (locality) oraz jako spo³eczn¹ reprezentacjê.
Definicje deskryptywne bazuj¹ na za³o¿eniu, ¿e wyraŸne rozró¿nienie miêdzy wiejskimi i miejskimi obszarami mo¿e byæ zrobione na podstawie ich spo-³eczno-przestrzennych charakterystyk, mierzonych ró¿nymi wskaŸnikami staty-stycznymi. Metoda ta równie¿ okreœlana jako jest statystyczno-administracyjna [Kaleta 1998]. Najczêœciej korzysta siê ze wskaŸników populacyjnych i takie stosuje siê w definicjach statystycznych. Tylko jaka populacja jest t¹ wiejsk¹? W ka¿dym kraju jest inna, na przyk³ad na Islandii – 300, we Francji – 2000, w Anglii – 10 000, Japonii – 30 000, USA – 2500 osób. Pojawiaj¹ siê inne pro-blemy, na przyk³ad jak okreœliæ, gdzie dana wieœ siê koñczy? Proste wskaŸniki liczebnoœci nie mówi¹ nic na temat funkcji, jakie pewien obszar pe³ni ani jego relacji z otaczaj¹cym go obszarem. W zwi¹zku z tym niektóre oficjalne defini-cje bazuj¹ nie tylko na liczbie ludnoœci, ale tak¿e na wskaŸniku zagêszczenia i wykorzystania przestrzeni. Tego typu definicje mog¹ byæ krytykowane za dy-chotomicznoœæ – uznaj¹ obszary wiejskie za opozycyjne wobec miejskich, bez uwzglêdniania obszarów poœrednich. S¹ budowane wokó³ bardzo w¹skiej liczby wskaŸników, które w³aœciwie nie wskazuj¹ ¿adnych procesów spo³eczno-eko-nomicznych, kszta³tuj¹cych spo³ecznoœci wiejskie i miejskie, nie uznaj¹ ¿adne-go zró¿nicowania obszarów wiejskich.
Cloke i Edwards w 1986 roku stworzyli indeks wiejskoœci, opieraj¹c siê na ró¿nego rodzaju statystykach obejmuj¹cych 10 lat. Wykorzystuj¹c takie grupy wskaŸników, jak: ludnoœæ (gêstoœæ, migracje, struktura wieku), wyposa¿enie do-mostw, struktura zawodowa, mo¿liwoœci komunikacyjne, odleg³oœæ od centrów miejskich, stworzyli 5 kategorii przestrzeni: extreme rural, intermediate rural,
intermediate non-rural, extreme non rural, urban. Jednak i tê propozycjê podda-no krytyce zarówpodda-no ze wzglêdu na same wskaŸniki, jak i ich konstrukcjê. An-drzej Kaleta wskazuje na PKB jako na jeden z ekonomicznych wskaŸników wiejskoœci lub miejskoœci, „…zak³adaj¹c, ¿e do rustykalnych zalicza siê obsza-ry, na których poziom PKB nie osi¹ga 75% przeciêtnej w danym kraju” [Kaleta
1998, s. 46]. Keith Halfacree podkreœla przy tym, ¿e opisowe metody tylko cha-rakteryzuj¹ wiejskoœæ, ale jej nie definiuj¹. Opisowe definicje bior¹ pod uwagê pewne za³o¿enia, jaka wieœ powinna byæ, ale nie t³umacz¹, dlaczego jest taka lub inna.
Druga grupa to definicje spo³eczno-kulturowe. Próbuj¹ one przede wszystkim zidentyfikowaæ, czym s¹ wiejskie spo³ecznoœci. W tym podejœciu rozró¿nienie jest dokonywane miêdzy spo³ecznoœci¹ miejsk¹ i wiejsk¹ na podstawie wartoœci i zachowañ oraz spo³eczno-kulturowych charakterystyk. Najlepiej znanymi przyk³adami s¹ definicje Tönniesa [1988] i Wirtha [1964]. Pierwszy z nich do-kona³ rozró¿nienia pomiêdzy Gemeinschaft (spo³ecznoœci¹ wiejsk¹ –
communi-ty) i Gesellschaft (spo³ecznoœci¹ miejsk¹ – society). Wirth wskazywa³ zaœ, ¿e ¿y-cie miejskie jest niestabilne, dynamiczne, bezosobowe ze wzglêdu na to, ¿e mie-szkañcy miasta maj¹ kontakty z kim innym w pracy, a z kim innym w domu itd., podczas gdy ¿ycie na wsi jest stabilne i zintegrowane – z tymi samymi ludŸmi w ró¿nych kontekstach sytuacyjnych. Inni autorzy równie¿ wskazywali na podo-bne dychotomie, choæ zdaniem krytyków, to zbyt daleko id¹ce uproszczenia. Pahl twierdzi³, ¿e miejsko-wiejskie kontinuum nadmiernie upraszcza dynamikê spo³eczn¹, argumentuj¹c, ¿e niektórzy ludzie mieszkaj¹ w mieœcie, ale nie s¹ je-go czêœci¹ lub odwrotnie [Pahl 1966]3. Debata nad tym zagadnieniem przynios-³a postulat skupienia siê na zró¿nicowaniu kulturowym, strukturalnym i prze-strzennym spo³ecznoœci wiejskich. Pytanie o to, co jest wiejskie, a co miejskie, nadal wzbudza wiele w¹tpliwoœci wœród badaczy. Zw³aszcza dla antropologów kultura miejska przynosi chaos, „syndromy zbiorowe (…) i bodŸce konsumpcyj-ne” [Giordano 1992, s. 80], wiejska zaœ niesie ³ad i bliskoœæ. Giordano pisze, ¿e dla Schmalsa i Vogta miasto jest wyrazem kultury masowej. Wieœ dla badaczy niemieckich to Heimat, czyli „kraj ojczysty”, a wiêc miejsce bezpieczne. W licznych badaniach antropologicznych miasto przez swoj¹ nieustaj¹c¹ eks-pansjê (nie tylko w sensie terytorialnym, ale i kulturowo-spo³ecznym) stanowi zagro¿enie dla wsi, czego wyrazem jest wewnêtrzny kolonializm (m.in. tury-styka).
Ta debata o ró¿nicach miêdzy miastem i wsi¹ otwiera problematykê specyfi-cznych cech spo³ecznoœci wiejskich, przez które mo¿e ona byæ definiowana. Najwa¿niejszymi cechami, które odró¿niaj¹ wieœ od miasta, s¹ relacje spo³eczne oparte na pokrewieñstwie, co ³¹czy siê ze wzajemnymi zobowi¹zaniami i zasa-dami okazywania wzajemnej pomocy. Charakterystyczny sposób funkcjonowa-nia na wsi mo¿na okreœliæ jako: „nie tyle ja, co my” [Wieruszewska 1998]. Jej zdaniem wiêŸ rodzinno-s¹siedzka w dalszym ci¹gu odgrywa wa¿n¹ rolê we wspó³czesnej wsi i wystêpuje jako „…struktura powi¹zañ samopomocowych, wzajemnoœciowych, buduj¹c lokaln¹ wspólnotê” [Wieruszewska 2004, s. 21]. 3Równie¿ Depraz [2008, s. 49] zwraca uwagê, ¿e u¿ywanie takiego podejœcia w oficjalnych
defi-nicjach wskazuje na nieaktualn¹ wizjê obszarów wiejskich, gdy¿ obecnie zmierza siê ku doprecy-zowania i stopniowalnoœci. Powsta³y wiêc koncepcje tworzenia miejsko-wiejskiego kontinuum, gdy¿ uznano, ¿e spo³ecznoœci mog¹ wskazywaæ ró¿ny stopieñ miejskoœci lub wiejskoœci. Okazu-je siê, ¿e 38% pañstw w Europie stosuOkazu-je w definicjach kilka progów poœrednich i w ten sposób po-wsta³y kategorie obszarów „wiejskich zurbanizowanych”, „wiejskich podmiejskich” itd.
Z kolei Gilbert [1998] wskazuje na tradycjonalizm jako wa¿n¹ cechê wyró¿nia-j¹c¹ spo³ecznoœci wiejskie.
Trzecia grupa definicji to ta, która wieœ traktuje jako kategoriê przestrzenn¹. Howard Newby proponuje, by definiowaæ wieœ jako „…peryferyjne regiony i dzia³alnoœci produkcyjne oparte na bezpoœrednich zasobach œrodowiska” [Gil-bert 1998, s. 45]. Tak definiowana wiejskoœæ jest przestrzennym wyrazem spo-³ecznego podzia³u pracy. Cechy konstytutywne wiejskoœci s¹ zatem ostatecznie okreœlone przez dominuj¹cy sposób produkcji. Cytowany ju¿ Gilbert postuluje, aby analizowaæ wieœ wspó³czesn¹ za pomoc¹ schematu teoretycznego, uwzglê-dniaj¹cego kapitalistyczny sposób produkcji, bowiem, jak pisze, powo³uj¹c siê na Pickvance’a, formy przestrzenne s¹ efektem funkcjonowania kapitalistyczne-go sposobu produkcji. Wspó³czeœni socjolokapitalistyczne-gowie miasta definiuj¹ je jako prze-strzeñ, w której odbywa siê zbiorowa konsumpcja, wieœ mo¿e byæ zatem okreœ-lana przez swoisty typ dzia³alnoœci produkcyjnej zwi¹zanej bezpoœrednio z tery-torium. Mo¿na go okreœliæ jako bezpoœredni¹, codzienn¹ interakcjê ze œrodowis-kiem naturalnym. Zdaniem Gilberta, relacje spo³eczne zapoœredniczone przez naturê mog¹ byæ g³ówn¹ osi¹ badañ socjologii wsi. Jest on jednak œwiadomy, ¿e obecnie aktywnoœæ zawodowa zwi¹zana z codzienn¹ interakcj¹ ze œrodowiskiem nie jest dominuj¹ca na wsi, ale w dalszym ci¹gu wp³ywa na ¿ycie wielu ludzi. Warto zauwa¿yæ, ¿e okreœlenie „interakcja ze œrodowiskiem naturalnym” nieko-niecznie musi oznaczaæ pracê rolnika, ale ró¿ne wspó³czesne formy dzia³alnoœci zarobkowej na obszarach wiejskich, choæ autor raczej ma na myœli bardziej tra-dycyjne postrzeganie pracy na wsi, czyli dzia³alnoœæ polegaj¹c¹ na pozyskiwa-niu surowców ze œrodowiska.
Andreas Bodenstedt jest zdania, ¿e przypisywanie okreœlonemu obszarowi g³ównej roli w rozró¿nianiu tego, co miejskie i wiejskie, jest b³êdem i nale¿y ra-czej oddaæ to zadanie w rêce tych, którzy zamieszkuj¹ dane obszary, by sami zdefiniowali, czym dla nich jest miasto i wieœ: „…ludzie którzy (…) zamieszku-j¹ regiony czy obszary przystosowuzamieszku-j¹ siê, definiuzamieszku-j¹ i interpretuzamieszku-j¹ je i tym samym nadaj¹ jakoœæ otaczaj¹cemu je œrodowisku” [Bodenstedt 1992, s. 95]. Bazuj¹c na za³o¿eniu, ¿e wieœ okreœlana jest subiektywnie przez samych mieszkañców, po-wsta³a czwarta definicja – wsi jako spo³ecznej reprezentacji. Kreowana jest ona przez ludzi w codziennych rozmowach. Zamiast wiêc wskazywaæ konkretne spo³eczne lub ekonomiczne charakterystyki i struktury wyj¹tkowe dla wsi, teo-ria spo³ecznych reprezentacji daje nam mo¿liwoœæ definiowania jej poprzez py-tanie, co ludzie rozumiej¹ pod pojêciem wieœ i jakie symbole siê z ni¹ wi¹¿¹ w ich umys³ach. W ten sposób mo¿na zmieniaæ definicje w zale¿noœci od tego, jak sama wieœ siê zmienia. Marc Mormont wskazywa³, ¿e zmiany spo³eczne spo-wodowa³y, ¿e nie ma jednej wsi, która mo¿e byæ funkcjonalnie zdefiniowana. Raczej jest wiele spo³ecznych przestrzeni, które zajmuj¹ to samo miejsce. Spo-³eczna konstrukcja to sposób, w jaki ludzie sami sobie definiuj¹ dane miejsce, obiekt lub pomys³ poprzez przypisywanie mu konkretnych spo³ecznych, kultu-rowych, ideologicznych charakterystyk. Spo³eczne charakterystyki istniej¹ tylko tak d³ugo, jak d³ugo ludzie wyobra¿aj¹ sobie, ¿e istniej¹. Wieœ spo³ecznie defi-niowana to œwiat, który przez mieszkañca wsi jest definiowany poprzez
odwo³a-nie siê do spo³ecznych, kulturalnych i moralnych wartoœci, do ¿ycia, w którym mieszkañcy w jakimœ stopniu bior¹ udzia³. Takie podejœcie k³adzie nacisk nie na statystyczne wskaŸniki, ale na ludzi, którzy tam ¿yj¹. Dane terytorium jest wsi¹ tylko dlatego, ¿e ludzie mieszkaj¹cy na tym obszarze uwa¿aj¹ je za wieœ. Ludzie na podstawie przyk³adów p³yn¹cych m.in. z mass mediów zbudowali sobie wy-obra¿enie, co to znaczy wieœ i u¿ywaj¹ swojej wiedzy czy swoich wyobra¿eñ do tego, by nazywaæ dane obszary, sposoby ¿ycia jako wiejskie. To ma równie¿ wp³yw na ludzkie zachowania. Je¿eli ludzie uwa¿aj¹, ¿e ¿yj¹ na obszarach wiej-skich i maj¹ pewne wyobra¿enie, czym wiejskie ¿ycie powinno byæ, to mo¿e wp³yn¹æ na ich zachowania w celu jego ochrony. Poniewa¿ ludzie mog¹ ró¿nie definiowaæ „wiejskoœæ”, wiêc wokó³ tego pojêcia mo¿e pojawiæ siê wiele kon-fliktów.
Ró¿ne sposoby, w jakie wieœ jest spo³ecznie konstruowana, mog¹ byæ po-strzegane jako ró¿ne dyskursy na temat wiejskoœci. Dyskurs w tym wypadku mo¿e byæ rozumiany jako sposób postrzegania œwiata. Zale¿y te¿ od tego, kto go tworzy. Jest wiêc dyskurs akademicki, rz¹dowy, rolniczy itd. Mo¿na wska-zaæ na agri-ruralistic discourse (akcent k³adzie siê na funkcje rolnicze wsi, gdzie rolnicy pe³ni¹ kluczowe funkcje), dyskurs utylitarny, gdzie problemy wiejskie widziane s¹ przez pryzmat niedorozwoju, a inicjatywy prorozwojowe powinny integrowaæ wiejskie obszary z nowoczesnymi rynkami, dyskurs he-donistyczny, w którym wieœ jest traktowana jako przestrzeñ wypoczynku i re-kreacji, a idealna wieœ uto¿samiana jest z piêkn¹ przyrod¹ itd. Istnieje te¿ oczywiœcie dyskurs popularny, który jest tworzony przez media. Jednym z naj-wa¿niejszych dyskursów popularnych jest dyskurs zwi¹zany z idyllicznoœci¹ wiejsk¹.
W 2003 roku IRWiR PAN zrealizowa³ badanie ogólnopolskie dotycz¹ce opi-nii o kulturze ludowej, rolnikach i rolnictwie. Jednym z elementów badania by-³o zrekonstruowanie obrazu wsi w œwiadomoœci spo³ecznej. Choæ autorzy bada-nia nie pos³ugiwali siê pojêciem spo³ecznej reprezentacji, u¿ywano podobnych narzêdzi jak badacze z Anglii [Halfacree 2006]. Z punktu widzenia dyskusji o definiowaniu wsi i kierunkach rozwoju wsi warto przyjrzeæ siê uzyskanym re-zultatom. Na podstawie pytania o wieœ marzeñ (wybierano spoœród podanych par zdañ opisuj¹cych wieœ) skonstruowano wskaŸnik tradycyjnego spostrzegania wsi (TPW), na który z³o¿y³a siê suma konkretnie dokonanych wyborów. Badani wybrali wieœ, która nie przypomina miasta, rolnicy dominuj¹ w strukturze zawo-dowej, ludzie ¿yj¹ skromnie i dobrze siê znaj¹. Czêstotliwoœæ, z jak¹ by³y wy-bierane poszczególne cechy „wsi marzeñ”, przedstawia siê nastêpuj¹co: wieœ wygl¹da tradycyjnie – 82%, mieszkañcy ¿yj¹ skromnie – 67,2%, ludzie znaj¹ siê dobrze – 93%, ludzie wspólnie œwiêtuj¹ i bawi¹ siê – 58%, mieszkañcy pielêg-nuj¹ dawne tradycje – 71%, mieszkañcy dzia³aj¹ wspólnie na rzecz wsi – 65%, rolnicy produkuj¹ dobr¹ zdrow¹ ¿ywnoœæ – 81%, na wsi mieszkaj¹ ludzie ró¿-nych zawodów – 77% [Wieruszewska 2004].
Zwraca uwagê przywi¹zanie do wizji wsi, któr¹ charakteryzuj¹ silne wiêzi spo³eczne. Kluczowe wydaje siê postrzeganie wsi jako spo³ecznoœci lokalnej oraz rolnictwa jako wa¿nego dzia³u gospodarki.
Respondentów pytano równie¿, z czym kojarzy im siê wieœ. Mogli wybraæ trzy odpowiedzi z dziesiêciu. Najliczniej reprezentowane by³y odpowiedzi, któ-re zakwalifikowane zosta³y jako skojarzenia ekologiczno-turystyczno--rekreacyjne4, przy czym osoby mieszkaj¹ce na wsi wskazywa³y przede wszys-tkim na skojarzenia zwi¹zane ze œrodowiskiem spo³ecznym lub zbli¿one do cech spo³eczno-gospodarczych, takich jak: powi¹zanie z rolnictwem i produkcj¹ ¿y-wnoœci, ¿yciem opartym na bliskich relacjach, gdzie jednak ka¿dy wie wszyst-ko o wszystkich. Trzeci typ swszyst-kojarzeñ wskazywa³ na cechy negatywne wsi, czy-li ciê¿k¹ pracê fizyczn¹, zacofanie, zabobony i trudne warunki ¿ycia.
Warto wspomnieæ równie¿ o innych, pominiêtych tu sposobach definiowania wsi. Istniej¹ wiêc definicje tworzone z perspektywy ekonomicznej, oparte g³ó-wnie na kwestiach zwi¹zanych z zatrudnieniem, demografi¹, planowaniem prze-strzennym. Uto¿samia siê w nich obszary wiejskie z obszarami rolniczymi, a za-mieszkuj¹cych je ludzi w bardzo du¿ym odsetku z rolnictwem. Definicje takie charakterystyczne by³y dla okresu powojennego, ale pojawiaj¹ siê tak¿e wspó³-czeœnie. Oto jeden z przyk³adów definicji opisuj¹cych wspó³czeœnie obszary wiejskie tylko w kategoriach rolniczych: „obszary wiejskie (...) powi¹zane s¹ funkcjonalnie z rolnictwem oraz innymi formami dzia³alnoœci, dla których pod-staw¹ jest korzystanie z zasobów przyrody: lasów, rzek, czy jezior (...), s³u¿¹ wiêc do prowadzenia produkcji rolniczej, gospodarki leœnej, rybo³ówstwa, œród-l¹dowego, a tak¿e wypoczynku i turystyki” [Czarnecki 2005, s. 235]. Jednak ob-serwuj¹c zmiany zachodz¹ce na europejskiej wsi, trudno by³oby uznaæ te defini-cje za adekwatnie opisuj¹ce wspó³czesny stan rzeczy. W geografii, ekonomii czy socjologii stosowane s¹ te¿ liczne definicje utworzone dla praktycznych celów badawczych. Te, inaczej ni¿ w przypadku definicji w ujêciu teoretycznym, nie e-woluowa³y w czasie i œciœle zwi¹zane s¹ z dostêpnoœci¹ materia³u statystyczne-go (kryteriami administracyjnymi). Obszary wiejskie bez definiowania oznaczaj¹ w rzeczywistoœci najczêœciej terytoria poza miastami czy dok³adniej – poza granicami administracyjnymi miast i charakterystyczne jest to dla opra-cowañ, w których obszary wiejskie stanowi¹ jedynie obszar (lub przedmiot) ba-dania, a nie problem badawczy.
Stawianie znaku równoœci miêdzy wsi¹ i rolnictwem w dzisiejszych czasach, szczególnie je¿eli chodzi o kraje wysoko rozwiniête, jest ju¿ nieuzasadnione. Ramy dyskusji o tym, czym jest wieœ, wyznaczane s¹ przez nowe spojrzenie na œrodowisko naturalne, pracê, rolê rolnictwa, stosunek do tradycji. Maria Halam-ska, analizuj¹c debatê nad wiejskoœci¹, która toczy siê obecnie w Portugalii, pi-sze: „…nowy ruralizm jest animowany przez wra¿liwoœæ ekologiczn¹, lecz mo-¿emy w nim odnaleŸæ klisze dawnego, bukolicznego ruralizmu z pierwszej po-³owy XX wieku” [Halamska 2005, s. 44].
4Wskazywano na wakacyjny wypoczynek i turystykê, kulturê ludow¹, folklor i barwne obyczaje
OD GRABSKIEGO DO DNIA DZISIEJSZEGO – ZMIANY W DEFINIOWANIU WSI
Jakie elementy dawnych definicji s¹ zatem ci¹gle trafne, jakie trac¹ na zna-czeniu, a jakie pojawiaj¹ siê nowe? By w pe³ni uchwyciæ sedno zachodz¹cych zmian, trzeba siêgn¹æ po starsze definicje wsi. W³adys³aw Grabski w 1936 roku, w artykule Wieœ jako si³a spo³eczna pisa³, ¿e „…w najszerszym znaczeniu wieœ obejmuje wszystko, co znajduje siê poza obrêbem miast. Takie pojêcie wsi jest zbyt szerokie. (....) Naszemu pojêciu wsi chcemy nadaæ charakter nie tyle tery-torialny, co ekonomiczny i spo³eczny. Pod wsi¹ bêdziemy rozumieæ grupê spo-³eczn¹, poœwiêcaj¹c¹ siê g³ównie pracy na roli” [Grabski 2004, s. 75]. Sam je-dnak zwraca³ uwagê, ¿e takie okreœlenie wsi nie wystarcza socjologowi, a s³u¿y jedynie odró¿nianiu wsi od miast. Grabski by³ zdania, ¿e socjolog wsi nie mo¿e bazowaæ na definicji wsi, która opiera siê tylko na przeciwstawianiu jej miastu. Aby zrozumieæ, czym jest wieœ, trzeba zobaczyæ te „…w³aœciwoœci œrodowiska wiejskiego, które stanowi¹ si³y wywo³uj¹ce zmiany tego œrodowiska i jego od-dzia³ywanie na inne grupy spo³eczne” [tam¿e, s. 76]. Widzimy tu sporo zbie¿no-œci z postulatami Hoggarta sformu³owanymi prawie 60 lat póŸniej. On równie¿ nawo³ywa³ do rozumienia wsi przez pryzmat lokalnych przyczyn, które s¹ wy-j¹tkowe tylko dla wsi [Hoggart 1990]. Grabski definiuj¹c wieœ, zwraca³ uwagê, ¿e „…pod wzglêdem ekonomicznym wieœ jest to suma osób, oddaj¹cych siê pro-dukcji rolniczej. Pod wzglêdem agrarnym suma gospodarstw rolnych ró¿nego typu. Pod wzglêdem socjologicznym wieœ jest to grupa spo³eczna terytorialna pierwotna” [Grabski 2004, s. 77]. W miarê rozwijania swojego wywodu stwier-dza³, ¿e grupa konstytuuj¹ca wieœ jest „…wyjœciowa dla dalszych ugrupowañ spo³ecznych”, sk³ada siê ze zbioru rodzin prowadz¹cych gospodarstwa „…z³¹-czonych podobieñstwem wewnêtrznego uk³adu spo³ecznej wspó³pracy wszyst-kich cz³onków rodziny o du¿ej wewnêtrznej spójni”. Grupa bêd¹ca wsi¹ jest „nieodwracalna”, gdy¿ jest z³o¿onym wytworem, który nie sk³ada siê z pojedyn-czych jednostek, ale z zespo³ów rodzinnych. To w³aœnie te rodziny, ich przywi¹-zanie do danego terytorium, do pracy czysto rolniczej s¹ kluczem do rozumie-nia, czym jest wieœ. Podkreœla zwi¹zek ludzi ¿yj¹cych na wsi z przyrod¹. Wy-ró¿niaj¹c¹ cech¹ wsi jest fakt, ¿e ludzie tam ¿yj¹cy utrzymuj¹ siê z pracy na ro-li, a wiêc Ÿród³o zarobkowania mo¿e byæ cech¹ charakterystyczn¹. Jednak to, co jest najistotniejsze na wsi, to nie rolnictwo, ale specyficzne cechy spo³ecznoœci wiejskiej: wiêzy spo³eczne, tradycja, kultura. W sprzyjaj¹cych warunkach typ kultury wiejskiej, moralnoœæ wiejska promieniuj¹ na zewn¹trz, w niesprzyjaj¹-cych – wieœ zamyka siê w sobie. Grabski postuluje, by w badaniu wsi zwracaæ uwagê na jej si³ê spo³eczn¹. Trzy najwa¿niejsze, jego zdaniem, elementy sk³ado-we wsi to w³aœnie: si³y dynamiczne, rodzina, gospodarstwa rolne. W jego syntetycznej5 definicji wsi, zbieraj¹cej wczeœniej przedstawione elementy, nie 5Piêæ punktów definicji wsi Grabskiego [2004]:
1. Grupa spo³ecznie wielorodzinna, terytorialna, pierwotna i podstawowo-wyjœciowa dla dal-szych ugrupowañ spo³ecznych.
3. Wieœ posiada du¿¹ si³ê ekspansji w³asnej.
4. Rodziny wiejskie, pracuj¹ce w zharmonizowanym zespole wszystkich swoich cz³onków (...) odtwarzaj¹ nieustannie pewien uk³ad stosunków spo³ecznych, zapewniaj¹cy mo¿liwie najwiê-ksz¹ niezale¿noœæ bytu rodzinom.
5. Wieœ posiada w³asne pojêcia moralne i w³asne pojêcia dobra spo³ecznego oraz w³asny typ kul-turalny.
brakuje odwo³añ do przyrody, która jest czynnikiem wytwórczym i do gospo-darstw rolnych jako tych elementów, które organizuj¹ ¿ycie mieszkañcom wsi. Niektóre elementy definicji tego s³ynnego polskiego socjologa sta³y siê dzi-siaj nieaktualne, jednak do czêœci mo¿na siê obecnie nadal odwo³ywaæ. Akcen-towany przez niego zwi¹zek z przyrod¹ wydaje siê nadal istotny. Przyroda rz¹-dzi prac¹ rolnika, co wiêcej, jest waloryzowana jako istotna wartoœæ, Ÿród³o do-chodu nie tylko poprzez powi¹zanie jej z produkcj¹ ¿ywnoœci. Przyroda jest traktowana obecnie jako dobro wspólne, o które mieszkañcy wsi maj¹ dbaæ i s¹ za to wynagradzani przez spo³eczeñstwo. Podkreœlenie roli rodziny wiejskiej przez Grabskiego nadal nie traci na znaczeniu. W europejskim modelu rolnictwa rola gospodarstw rodzinnych, a wiêc bazuj¹cych tylko na pracy cz³onków rodzi-ny, jest mocno wyeksponowana. W globalnym œwiecie trudno wskazywaæ na fakt, ¿e wieœ posiada w³asne pojêcia moralne i rozumienie dobra spo³ecznego. Niemniej wœród socjologów badaj¹cych kapita³ spo³eczny mieszkañców wsi po-jawiaj¹ siê niekiedy opinie, ¿e aktywnoœæ spo³eczna wsi nie daje siê wt³oczyæ w ramy i metody jej analizy stosowane w miastach.
Te elementy definicji, wskazuj¹ce na œcis³e powi¹zanie wsi z rolnictwem, sta³y siê w Europie nieaktualne. Na ten fakt zwraca uwagê Ha³asiewicz [1998, s. 37]: „ten element [zwi¹zek wsi z prac¹ na roli – R.Œ.] traci chyba najbardziej na swej aktualnoœci w dzisiejszych czasach”. Postrzeganie wsi i obszarów wiejskich przez pryzmat rolnictwa by³o bardzo charakterystyczne dla powo-jennego okresu zarówno w Polsce, jak i w Europie. Znana, nie tylko w Polsce, definicja wsi zaproponowana przez Bronis³awa Ga³êskiego równie¿ opiera siê na identyfikacji wsi z rolnictwem. Jest on zdania, ¿e pojêcie „wieœ” mo¿e byæ u¿ywane w dwóch znaczeniach: „…tj. osiedle zamieszkane g³ównie przez ro-dziny prowadz¹ce gospodarstwo ch³opskie, w znaczeniu szerszym oznacza ogó³ wiosek, tereny u¿ytkowane rolniczo lub metaforycznie – warstwê ch³op-sk¹” [Ga³êski 1966, s. 96]. Zwraca uwagê sugestia Ga³êskiego, ¿e wieœ mo¿e byæ rozumiana jako warstwa ch³opska; to za³o¿enie w sytuacji wielkiego zró¿-nicowania spo³ecznego wsi wydaje siê ju¿ nieaktualne. Oczywisty wniosek, jaki wy³ania siê z tych obserwacji, jest taki, ¿e wieœ coraz bardziej oddziela siê od rolnictwa, pracy cz³owieka w gospodarstwie. Definicjê Pierre’a George’a, traktuj¹c¹ wieœ wy³¹cznie jako wytwór rolnictwa i rolników, mo¿na uznaæ za zdecydowanie przestarza³¹. Udzia³ rolnictwa w PKB nieustannie maleje. Po-niewa¿ jednak rolnictwo to nie tylko typ dzia³alnoœci gospodarczej, ale „z³o-¿ony uk³ad ekonomiczno-spo³eczno-kulturowy” [Gorlach 2004, s. 61], wiêc trudno sobie wyobraziæ, by móc w pe³ni w oderwaniu od niego opisywaæ europejsk¹ wieœ.
PODSUMOWANIE
Z pewnoœci¹ nie uda³o siê odtworzyæ tutaj wszystkich istniej¹cych sposobów definiowania wsi ani wskazaæ najbardziej odpowiedniej. Jedno wiadomo na pe-wno: choæ podanie odpowiedniej definicji wsi jest socjologom, ekonomistom i geografom potrzebne, to definiowanie tego pojêcia staje siê coraz bardziej skomplikowane. Liczni badacze zwracaj¹ uwagê, ¿e wraz z pog³êbiaj¹cym siê zró¿nicowaniem wsi i malej¹cymi ró¿nicami miêdzy miastem a wsi¹ coraz trud-niej stworzyæ jedn¹ adekwatn¹ do wszystkich wypadków definicjê. Niektórzy posuwaj¹ siê do tego, by twierdziæ, ¿e obecnie w ogóle nie jest mo¿liwe zdefi-niowanie wsi. Hoggart w znanym tekœcie pod wymownym tytu³em Let’s do
away with Rural(Pozb¹dŸmy siê wiejskoœci) postuluje, ¿eby przestaæ u¿ywaæ po-jêcia „wiejski” z tego wzglêdu, ¿e jest tak obszerne, i¿ staje siê myl¹ce; lepiej zaniechaæ u¿ywania go [Hoggart 1990, s. 246]. Nie do koñca zgadza siê z New-bym, który stwierdzi³, ¿e pojêcie „wieœ” jest tylko kwesti¹ konwenansu i ¿e na-ukowe próby zdefiniowania wiejskoœci s¹ tylko igraszk¹ umys³ow¹, nieprzyno-sz¹c¹ zbyt wielu korzyœci. Zdaniem Hoggarta, fakt, ¿e nie mo¿emy siê zgodziæ co do tego, czym wieœ jest, nie oznacza jednak, ¿e mo¿emy u¿ywaæ tego pojêcia w sposób dowolny.
W amerykañskiej debacie nad zagadnieniami socjologii wsi pojawi³o siê py-tanie sformu³owane przez Falka i Pinheya w 1978 roku: „Jeœli nie ma wsi, to czy mo¿liwa jest socjologia wsi?” [za: Gilbert 1998]. Mo¿na rozwin¹æ to pytanie i zastanowiæ siê, czy nie ma ju¿ wsi, bo dot¹d przydatne definicje sta³y siê ju¿ nieaktualne ze wzglêdu na zachodz¹ce dynamicznie zmiany i trzeba stworzyæ now¹, czy te¿ nie ma wsi, bo w jej miejsce pojawi³o siê nowe zjawisko, które umyka dotychczasowym definicjom.
Z kolei Ward zwraca uwagê, ¿e badacze zajmuj¹cy siê wsi¹, zarówno ci, dla których rolnictwo jest czynnikiem wp³ywaj¹cym na zmiany, jak i ci, którzy w niewielkim stopniu siê nim zajmuj¹, uwa¿aj¹, ¿e nale¿y odrzuciæ „naukowe” lub „obiektywne” próby tworzenia definicji tego, co by³oby obszarem wiejskim [Ward 1999, s. 52]. Roœnie grupa badaczy, którzy podkreœlaj¹, ¿e niezwykle trudno znaleŸæ jedn¹ definicjê wsi, gdy¿ w ostatnich czasach zdecydowanie wzros³o zró¿nicowanie miêdzy wioskami, a czêsto podkreœlane tradycyjne ró¿-nice miêdzy wsi¹ a miastem sta³y siê prawie niezauwa¿alne. Zró¿nicowanie wsi jest tak du¿e, ¿e niezwykle trudno znaleŸæ jedn¹ definicjê, która by³aby odpo-wiednia dla ka¿dej wsi.
Na kwestie pog³êbiaj¹cego siê zró¿nicowania wsi, a przez to na trudnoœci ze znalezieniem jednej wystarczaj¹cej definicji zwracali uwagê m.in. Marsden i Murdoch [1998], Hoggart [1990] oraz Cloke [2006]. Hoggart w tekœcie Let’s
do away with Rural przedstawia koncepcjê, ¿e wiejskoœæ to zbiór dzia³aj¹cych si³ sprawczych (przyczynowych), które s¹ wyj¹tkowe dla poszczególnych wsi. Jego zdaniem „wieœ” oznacza pewn¹ charakterystykê przestrzenn¹, ale równo-czeœnie podejmuje on próbê definiowania czy okreœlania wsi przez jej cechy spo³eczne i czynniki lokalne. W kontekœcie poszukiwania jednej definicji wsi je-go sugestie oznaczaj¹, ¿e obecnie nie uda siê stworzyæ jednej, ogólnej definicji,
tylko za ka¿dym razem trzeba szukaæ wyj¹tkowych cech, charakterystycznych dla danej spo³ecznoœci. Aby wiêc zrozumieæ, czym jest wieœ, trzeba znaleŸæ od-powiedŸ na pytanie o przyczyny danych zjawisk. Przyczyna w ka¿dym œrodo-wisku bêdzie inna. Badacz, zanim przyst¹pi do badania wsi, musi siê zastano-wiæ, co to znaczy wieœ, jakie s¹ jej podstawowe cechy oraz funkcje. Hoggart twierdzi, ¿e dla wielu badaczy wieœ to ma³e skupiska albo szczególny rodzaj dzia³alnoœci ekonomicznej, z tego jednak nie wynika ¿adna cecha wyj¹tkowa, odró¿niaj¹ca wieœ od miasta. G³ówne ró¿nice miêdzy wsi¹ a miastem s¹ spowo-dowane przez nieoczywist¹ obecnoœæ jakiegoœ czynnika przyczynowego, który nie jest tylko wiejskoœci¹ czy miejskoœci¹. Wiejskoœæ powinna identyfikowaæ obszary, na których dzia³aj¹ oderwane czynniki przyczynowe. Wiejskoœæ to lo-kalnoœæ, lokalne przyczyny. Dobrze jest wiedzieæ, co w tej specyficznej lokalno-œci jest godnego badania.
Kolejny g³os w debacie o niemo¿noœci zdefiniowania wsi zabra³ Halfacree, który jest zdania, ¿e znak „wieœ” staje siê coraz bardziej oderwany od znaczenia „wieœ” w zwi¹zku z tym, ¿e pojawiaj¹ siê coraz bardziej zró¿nicowane spo³e-czne reprezentacje wsi [Halfacree 2006]. Jego zdaniem „…znak i znaczenia sta-j¹ siê coraz bardziej odrêbne od przestrzeni geograficznej. Oznacza to, ¿e sym-boliczne znaczenie wsi jest coraz bardziej oderwane od jej geograficznych fun-kcji, tak bardzo, ¿e mo¿emy mówiæ ju¿ o post-rurality [za: Murdoch i Pratt 1993].
Koñcz¹c, mo¿na stwierdziæ, ¿e nie istnieje obecnie jedna definicja wsi, a ka-¿dy sposób jej definiowania zawiera jakiœ niedostatek. Okazuje siê, ¿e w dobie wielkiego zró¿nicowania wsi nie sposób stworzyæ jej jednej adekwatnej defini-cji. Maj¹c jednak w pamiêci spostrze¿enie Nowaka, ¿e rol¹ osoby prowadz¹cej badania jest zdefiniowanie pojêæ, jakimi siê zajmuje, „…tak, aby ich treœæ i za-kres by³y dla badacza mo¿liwie wyraŸne i ostre” [Nowak 1985, s. 30], nie mo¿-na przejœæ do prac badawczych bez uzgodnienia mo¿-najwa¿niejszych cech wsi czy obszarów wiejskich, jakie bêd¹ brane pod uwagê w danej pracy czy badaniu. W dobie tak szybkich zmian zachodz¹cych na obszarach wiejskich oraz tak g³ê-bokich ró¿nic konieczne jest, by badacz na u¿ytek swój i czytelnika przyj¹³ jed-n¹ wybrajed-n¹ przez siebie definicjê i uzasadni³ swój wybór.
BIBLIOGRAFIA
Bodenstedt A., 1992: Wieœ i to¿samoœæ wiejska w spo³eczeñstwie przemys³owym. W: Socjologia wsi w RFN. Red. A. Kaleta. UMK, Toruñ: 93–104.
Cloke P., 2006: Conceptualizaing Rurality. In: Handbook of Rural Studies. Ed. P. Cloke, T. Mar-den, P. Mooney. Sage Publications, London, Thousands Oak, New Delhi: 18–29.
Cloke P., Edwards G., 1986: Rurality in England and Wales 1981; a replication of the 1971 index. ”Regional Studies” 20: 289–306.
Cruickshank J., 2009: A Play for Rurality? Modernization versus Local Autonomy. “Journal of Rural Studies” 25 (1): 98–107.
Czarnecki A., 2005: Obszary wiejskie, urbanizacja wsi, rozwój wielofunkcyjny, rolnictwo
wielo-funkcyjne – przegl¹d pojêæ. W: Uwarunkowania i kierunki przemian spo³eczno-gospodarczych
Depraz S., 2008: Czy powstanie miêdzynarodowa definicja obszaru wiejskiego w Europie? „Wieœ i Rolnictwo” 2 (139): 26–43.
Falk W., Pinhey T., 1978: Making sense of the concept of rural and doing rural sociology: an
interpretative perspectiver.”Rural sociology” 43: 149–151. Galpin C., 1918: Rural Life Century. New York.
Ga³êski B., 1966: Socjologia wsi – pojêcia podstawowe. PWN, Warszawa.
Gilbert J., 1998: Teoretyczny fundament socjologii wsi. W: Socjologia wsi w Ameryce Pó³nocnej. Red. K. Gorlach. UMK, Toruñ: 39–60.
Giordano C., 1992: WiejskoϾ jako zjawisko kulturowe. W: Socjologia wsi w Republice Federalnej
Niemiec.Red. A. Kaleta. UMK, Toruñ: 69–92.
Gorlach K., 2004: Socjologia obszarów wiejskich. Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa. Grabski W., 2004: Prace socjologiczne. Wydawnictwo SGGW, Warszawa.
Hahn A., 2006: Praktyka „dobrego ¿ycia” na wsi. Próby opisu teoretycznego i empirycznego. W:
Nowa socjologia wsi w Niemczech.Red. A. Kaleta, G. Vonderach. UMK, Toruñ.
Halamska M., 2001: Obecne i przysz³e zró¿nicowanie regionalne wsi. W: Przysz³oœæ wsi polskiej
– wizje, strategie, koncepcje. Red. L. Kolarska-Bobiñska, A. Rosner i in. ISP, Warszawa: 51–63.
Halamska M., 2005: Rozwój wiejski w Portugalii w latach 1986–2000. IRWiR PAN, Warszawa. Halamska M., 2011: Sceny rozwoju lokalnego w Polsce: dekoracje i aktorzy. „Wieœ i Rolnictwo”
153 (4): 103–123.
Halfacree K., 1993: Locality and social representation: Space, discourse and alternative
definitions of the rural.”Journal of Rural Studies” 9 (1): 23–27.
Halfcree K., 2006: Rural space: constructing a three-fold architecture. In: Handbook of Rural
Studies.Ed. P. Cloke, T. Marsden, P. Mooney. Sage, London: 44–46.
Ha³asiewicz A., 1998: Koncepcja wsi wed³ug W³adys³awa Grabskiego. „Roczniki Socjologii Wsi – studia i materia³y” 26: 35–38.
Hoffsomer H., 1960: Rural Sociological Interdisciplinary Relations within their Filed of
Sociolo-gy.“Rural Sociology” 25: 175–196.
Hoggart K., 1990: Let's do away with Rural. “Journal of Rural Studies” 6 (3): 245–257. Hoggart K., Buller H., 1987: Rural Development: A Geographical Perspective. Croom Helm, London. Jollivet M., 1996: Aktualne zadania socjologii wsi. „Wieœ i Rolnictwo” 1: 120–136.
Kaleta A., 1998: Obszar wiejski i koncepcje jego rozwoju. W: Rozwój obszarów wiejskich w
per-spektywie integracji z Uni¹ Europejsk¹.Red. A. Kaleta. UMK, Toruñ: 45–62.
Marsden T., Murdoch J., 1998: The shifting Nature of Rural Governance and Community
Participation. ”Journal of Rural Studies” 14 (1): 237–251.
Murdoch J., Pratt A., 1993: Rural Studies: modernism, postmodernism an the post-rural. “Jour-nal of Rural Studies” 9: 411–427.
Newby H., 1983: The Sociology of Agriculture: Toward a new Rural Sociology. ”Annual Review of Sociology” 9: 967–981.
Nowa socjologia wsi w Niemczech,2006. Red. A. Kaleta. Uniwersytet Miko³aja Kopernika, Toruñ. Nowak S., 1985: Metodologia badañ spo³ecznych. PWN, Warszawa.
Pahl T., 1966: The rural-urban continuum. ”Sociologia Ruralis” 6: 299–329.
Perkins H., 2006: Commodification: re-resourcing rural areas. In: Handbook of rural studies. Ed. P. Cloke, T. Marden, P. Mooney. Sage Publications, London, Thousands Oak, New Delhi: 243–258.
Ray C., 2006: Neo-endogenouse rural development in the EU. In: Handbook of rural studies. Ed. P. Cloke, T. Marden, P. Mooney. Sage Publications, London, Thousands Oak, New Delhi: 278–292.
Steinbush M., 2006: Miasto na wsi. W: Nowa socjologia wsi w Niemczech. Red. A. Kaleta, G. Vonderach, Uniwersytet Miko³aja Kopernika, Toruñ.
Tönnies F., 1988: Wspólnota i stowarzyszenie. Rozprawa o komunizmie i socjalizmie jako
Vonderach G., 2006: Postagrarny rozwój obszarów wiejskich w Europie. W: Nowa socjologia wsi
w Niemczech.Red. A. Kaleta. Uniwersytet Miko³aja Kopernika, Toruñ: 15–38.
Ward N., 1999: Rolnictwo i przemiany wsi w Wielkiej Brytanii, „Wieœ i Rolnictwo”, Suplement 4 (105): 49–65.
Wieliczko B., 2006: Polityka Unii Europejskiej wobec obszarów wiejskich. IERiG¯, Warszawa. Wieruszewska M., 1998: Wieœ jako œrodowisko spo³eczne. W: Encyklopedia agrobiznesu. Red.
A. Woœ. Fundacja Innowacja, Warszawa: 928–934.
Wieruszewska M., 2004: Œrodowisko kulturowe mieszkañców wsi. W: Polska wieœ w spo³ecznej
œwiadomoœci. Red. I. Bukraba-Rylska. IRWiR PAN, Warszawa: 19–69.
Wieruszewska M., 2005: Wieœ – miejsce czy obszar? W: W obliczu zmiany; wybrane strategie
dzia³ania mieszkañców polskiej wsi. Red. K. Gorlach, G. Foryœ. Uniwersytet Jagielloñski, Kraków: 21–29.
Wilkin J., 1999: Pozarolnicze funkcje obszarów wiejskich, „Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu” 1 (3): 27–36.
Wirth L., 1964: On Cities and Social Life. University of Chicago, Chicago.
Woods M., 2005: Rural Geography. Sage publications, London, Thousand Oak, New Delhi.
EFFORTS TO DEFINE THE CATEGORY OF ”COUNTRYSIDE” AT THE START OF THE 21STCENTURY OR PROBLEMS ENCOUNTERED BY RESEARCHERS OF RURAL AREAS
Abstract. Nowadays the formulation of a single, coherent definition of the
”countryside”poses a serious problem. A modern researcher of rural issues has to decide whether he intends to deal with ”rural community” or ”rural area” for, as it is stressed by Gorlach [2004], each of these notions involves a different perspective. The same notions are interpreted in a slightly different, way by sociologists, economists, geographers and also researchers from individual countries. Sociologists (including Hoggart and Buller [1987], Kaleta [1998]) point to various planes of formulation of definitions of the countryside. The author of the article tries to analyse changes in the ways of defining the countryside that have occurred since the days of Grabski. The diversification and the high rate of changes taking place in the countryside make it so hard to formulate its definition that some researchers suggest the use of the notion ”rural” ought to be abandoned. Halfacree suggests that it would be proper to use the category of post-rurality. The question of defining the notions ”countryside”, ”rural” and ”rural area” is important to scientists because, as it was pointed out by Nowak [1985], the examined notions ought to be defined in a way making their content and scope clear for a person conducting research.
