Medycyna Wet. 2008, 64 (4A) 434
Praca oryginalna Original paper
Zatrzymanie b³on p³odowych ³o¿yska (retentio secundinarum s. retentio placentae, retention of fetal membranes RFM lub retention of placenta RPL) u krów jest zaburzeniem trzeciej fazy porodu. Choro-ba nazywana jest równie¿ syndromem zatrzymania b³on p³odowych (7). Proces ca³kowitego oddzielania siê ³o¿yska u krów na ogó³ trwa mniej ni¿ 6 godzin, a jego wydalenie powinno nast¹piæ w ci¹gu 12 godzin od momentu wyparcia p³odu (2, 16, 23, 29). Pozosta-wanie b³on p³odowych w macicy w czasie powy¿ej 12 godzin od urodzenia siê cielêcia powszechnie uzna-wane jest za ich zatrzymanie. Retentio secundinarum wystêpuje w wielu fermach krów mlecznych z nasile-niem od kilku do kilkudziesiêciu procent w zale¿no-ci od ró¿nych czynników (4, 12, 20, 25, 32). Przyczy-nami s¹ czynniki niezakane, szczególnie rodowisko-wo-¿ywieniowe oraz zakane, które mog¹ dzia³aæ nie-zale¿nie lub jednoczenie. Wyró¿nia siê tak¿e wiele czynników usposabiaj¹cych, zwi¹zanych z reakcjami hormonalnymi, immunologicznymi, stresowymi, wie-kiem krów, farmakologicznym sterowaniem poroda-mi itp. (11, 23). Zatrzymanie b³on p³odowych u krów to jedno z najgroniejszych zaburzeñ okresu poporo-dowego, które wywiera ujemny wp³yw na zdrowie krowy, jej dalsz¹ p³odnoæ oraz wydajnoæ mleczn¹ (32). Konsekwencjami s¹ dotkliwe straty ekonomicz-ne, które wynikaj¹ z kosztów terapii, wystêpowania
Przydatnoæ haptoglobiny
w monitorowaniu skutecznoci terapii
zatrzymania b³on p³odowych u krów
RYSZARD MORDAK
Katedra Chorób Wewnêtrznych i Paso¿ytniczych z Klinik¹ Chorób Koni, Psów i Kotów Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej UP, Pl. Grunwaldzki 47, 50-366 Wroc³aw
Mordak R.
Usefulness of haptoglobin for monitoring the efficiency of therapy of fetal membrane retention in cows
Summary
The main aim of the study was to determine the usefulness of haptoglobin in the early postpartum period by monitoring the therapy of retained fetal membranes in cows. 52 cows were included in the study and divided into four testing groups of cows with retention of fetal membranes after their manual removal or natural separation, as well as one group without retention of placenta. The concentrations of haptoglobin were performed as an adaptation of the Jones-Mould method and compared between all groups of cows in twofold blood samplings at 3 and 10 days after calving. Haptoglobin that was estimated in the early postpartum period was demonstrated as a good marker for monitoring the results of different methods of therapy of fetal membrane retention in cows.
Keywords: cows, placenta, retention, haptoglobin
wczesnych komplikacji (endometritis, metritis, septi-cemia), strat mleka, brakowania zwierz¹t z powodu niep³odnoci, a tak¿e zejæ miertelnych (6, 15, 22). Laven i Peters (22), powo³uj¹c siê na innych autorów, wskazuj¹, i¿ ka¿dy przypadek zatrzymania b³on p³odowych rednio kosztuje 239,79 £, uwzglêdnia-j¹c wszystkie straty wynikauwzglêdnia-j¹ce z leczenia, karencji na mleko, obni¿onej produkcji i komplikacji w roz-rodzie.
Ju¿ po up³ywie 6-9 godzin od momentu wyparcia p³odu zalegaj¹ce b³ony p³odowe zaczynaj¹ ulegaæ roz-k³adowi gnilnemu, jako wynik rozwijaj¹cej siê infek-cji (23). Skutki zatrzymania ³o¿yska u krów mog¹ zna-cz¹co zale¿eæ od stosowanej terapii (1, 4, 23, 27, 29, 30). Jej efekty podlegaj¹ kontroli po 7 lub 14 dniach od rozpoczêcia (21). W praktyce przeprowadzane jest badanie kliniczne. Do kontrolowania przebiegu tera-pii konieczne jest tak¿e stosowanie diagnostyki labo-ratoryjnej. Dla okrelenia natê¿enia zmian zapalnych wykorzystywano ró¿ne markery, miedzy innymi bia³-ka ostrej fazy, a w tym haptoglobinê. Haptoglobina jako dominuj¹ce bia³ko ostrej fazy u krów jest jednym z bardziej przydatnych parametrów monitorowania na-silenia rozwoju stanów zapalnych (13, 17, 18). Poprzez ledzenie poziomów bia³ek ostrej fazy mo¿na oceniaæ natê¿enie oraz dynamikê wielu procesów, a tak¿e efek-tywnoæ leczenia.
Medycyna Wet. 2008, 64 (4A) 435
Dotychczas nie wykorzystywano haptoglobiny w diagnozowaniu natê¿enia procesów patologicznych tocz¹cych siê w macicy podczas zatrzymania b³on p³o-dowych w aspekcie kontroli zastosowanej terapii.
Celem badañ by³o okrelenie przydatnoci hapto-globiny w monitorowaniu efektywnoci terapii zatrzy-mania b³on p³odowych u krów we wczesnym puerpe-rium.
Materia³ i metody
Badania przeprowadzono na 52 krowach mlecznych rasy holsztyñsko-fryzyjskiej (HF minimum 90%) w obiektach o podobnych warunkach rodowiskowych, ¿ywieniowych, technicznych i technologicznych. Wiek krów waha³ siê od 4 do 7 lat, a wydajnoæ mleczna wynosi³a rednio oko³o 8600 litrów w ci¹gu 305 dni laktacji. Krowy pochodzi³y z ferm wolnych od chorób zakanych i inwazyjnych. Ba-dane zwierzêta, wed³ug dat krycia, rodzi³y w normalnym terminie. Krowy podzielono na grupy w zale¿noci od stop-nia skomplikowastop-nia procesu zatrzymastop-nia ³o¿ysk oraz me-tody terapii.
Stosowano metodê manualn¹ (grupa M) oraz zachowaw-cz¹ (grupa Z), a wyniki odniesiono do grupy krów zdro-wych (N). Grupa M (n = 24) obejmowa³a dwie podgrupy w zale¿noci od stopnia trudnoci manualnego usuniêcia ³o¿yska: Mp (n = 12) b³ony p³odowe odk³adano manual-nie w ca³oci bez wiêkszych trudnoci, przypadki klinicz-nie okrelano jako proste oraz Ms (n = 12) b³ony p³odo-we odk³adano manualnie w ca³oci z du¿ymi trudnociami (przypadki klinicznie okrelano jako skomplikowane). W grupie Z krowy (n = 16) ³o¿yska nie odk³adano manual-nie, oczekuj¹c na samoistne odejcie. Grupê tê podzielono na 2 podgrupy: Z1 (n = 9) b³ony p³odowe odchodzi³y do 4 dni od wyparcia p³odu oraz Z2 (n = 7) b³ony p³odowe odchodzi³y w czasie powy¿ej 4 dni od wyparcia p³odu. Grupa N (n = 12) krowy bez zatrzymania b³on p³odowych, które stanowi³y grupê kontroln¹.
We wszystkich grupach krów porównywano uzyskane wyniki badañ krwi w zakresie stê¿enia haptoglobiny. Krew pobierano dwukrotnie z ¿y³y szyjnej zewnêtrznej. Pierw-szy raz w trzeciej dobie od wyparcia p³odu, a drugi po sied-miu dniach od pierwszego pobrania (dziesiêæ dni po uro-dzeniu cielêcia). Analizê surowicy krwi wykonano wed³ug metody gwajakolowej, stosuj¹c adaptacjê gwajakolowego (peroksydazowego) testu dla haptoglobin wed³ug Jonesa i Moulda (14). Wszystkie krowy, niezale¿nie od metody leczenia, zabezpieczano jednakowo, rutynowo, oksytetra-cyklin¹ w postaci bolusów domacicznych, zgodnie ze wska-zaniami producenta. Uzyskane wyniki badañ opracowano statystycznie za pomoc¹ analizy wariancji (poziom istot-noci p = 0,05).
Wyniki i omówienie
Wyniki zestawiono w tab. 1. W normalnych warun-kach u krów zdrowych haptoglobina (Hp) nie powin-na wystêpowaæ w surowicy krwi (wartoæ referencyj-na 0 g/l). Jedreferencyj-nak w okresie oko³oporodowym wzrost tego bia³ka jest charakterystyczny. Po fizjologicznym porodzie rednie stê¿enie Hp by³o istotnie ni¿sze
w porównaniu z krowami z zatrzymaniem b³on p³o-dowych. U wszystkich krów z zatrzymaniem ³o¿yska stê¿enie haptoglobiny w 3. dniu po porodzie by³o po-dobne i osi¹ga³o rednio powy¿ej 2 g/l.
U krów kontrolnych rednie stê¿enie Hp w 10. dniu wynosi³o poni¿ej 1 g/l, a czêsto osi¹ga³o wartoæ blis-k¹ zera. rednia wartoæ Hp w grupie N by³a najni¿-sza i istotnie ró¿ni³a siê od rednich w pozosta³ych grupach. U krów z zatrzymaniem b³on p³odowych naj-ni¿sze stê¿enia Hp obserwowano w grupie Mp. Od-notowano przy tym najwy¿szy spadek wartoci w sto-sunku do wyników uzyskanych w pierwszym bada-niu. Wartoci zanotowane w grupach Ms i Z1 by³y podobne. Najwy¿sze stê¿enie Hp w 10. dniu po poro-dzie zanotowano w grupie Z2. Powy¿szy wzrost wiad-czyæ mo¿e o trwaj¹cej reakcji obronnej organizmu wraz z przed³u¿aj¹cym siê procesem zatrzymania ³o¿yska.
Po prawid³owym porodzie i odejciu b³on p³odo-wych do 12 godzin od momentu wyparcia p³odu red-nie stê¿enia Hp w surowicy krwi zarówno w pierw-szym, jak te¿ drugim badaniu by³y istotnie ni¿sze ni¿ u krów wykazuj¹cych zatrzymanie b³on p³odowych. U krów chorych stê¿enia Hp w 3. dniu po porodzie by³y podobne. Natomiast w dziesi¹tym dniu ró¿ni³y siê w zale¿noci od stopnia trudnoci w usuniêciu b³on p³odowych, sposobu terapii oraz czasu trwania reten-cji. Po zastosowaniu metody manualnej w przypad-kach, gdy b³ony p³odowe by³y ³atwe do usuniêcia (grupa Mp), wzglêdnie niskie stê¿enie Hp w 10. dniu wskazywa³o, ¿e takie postêpowanie jest korzystne dla zdrowia krowy. Bardziej skomplikowane przypadki (grupy Ms, Z2) niezale¿nie od zastosowanej metody postêpowania manualnego lub zachowawczego cecho-wa³y siê wy¿szym stê¿eniem Hp. Wy¿sze wartoci Hp wystêpowa³y te¿ w 10. dniu u krów d³u¿ej zatrzymu-j¹cych b³ony p³odowe. Tak¿e d³u¿szy czas zatrzyma-nia b³on p³odowych zwi¹zany by³ z wy¿szym rednim stê¿eniem haptoglobiny w badaniach kontrolnych. We-d³ug obserwacji Vandeplassche i wsp. (30) fizjologicz-ne puerperium charakteryzuje siê szybk¹ inwolucj¹ oraz spadkiem masy macicy w ci¹gu 7 dni od porodu. Wydzielina macicy na pocz¹tku zawiera minimaln¹ liczbê bakterii i neutrofili. Ponadto inwolucja macicy
a p u r G n L / g y n i b o l g o t p a h e i n e ¿ ê t S e iz d o r o p o p u i n d . 3 w w10.dniupoporodize x sd x sd N 12 1,34a 0,67 0,46a 0,19 p M 12 2,43b 0,28 0,90b 0,30 s M 12 2,79b 0,57 1,83c 0,20 1 Z 19 2,61b 0,35 1,53c 0,27 2 Z 17 2,75b 0,34 2,22d 0,36
Objanienia: a, b, c, d rednie oznaczone literami ró¿ni¹ siê istotnie miêdzy grupami przy p = 0,05
Tab. 1. Stê¿enie haptoglobiny w surowicy krwi krów zdro-wych i z zatrzymaniem ³o¿yska w 3. i 10. dniu po porodzie
Medycyna Wet. 2008, 64 (4A) 436
nie jest efektywnie uruchamiana, dopóki nie nast¹pi wydalenie ³o¿yska. Prawid³owa inwolucja macicy u krów powinna trwaæ nie d³u¿ej ni¿ 3 tygodnie od momentu wyparcia p³odu, choæ proces ca³kowitej re-generacji wraz z restytucj¹ nab³onka endometrium, mo¿e trwaæ od 40 do 50 dni. We wczesnym okresie poporodowym wystêpuje najwiêksze niebezpieczeñ-stwo pojawienia siê endometritis, co mo¿e przek³adaæ siê na wzrost poziomu haptoglobiny. Wed³ug Jakow-skiego (11), najwy¿sza koncentracja bakterii w jamie macicy u krów wystêpuje oko³o 10 dni od porodu, po czym stopniowo zmniejsza siê. Oznaczanie haptoglo-biny w 10. dniu od wyparcia p³odu mo¿e byæ zatem przydatne. Pomiary stê¿enia tego bia³ka we wczesnym puerperium mog¹ stanowiæ dobr¹ metodê oceny sku-tecznoci zastosowanej terapii zatrzymania b³on p³o-dowych u krów. Diagnozowanie i leczenie zatrzyma-nia ³o¿yska u krów nie jest proste z uwagi na ogromn¹ z³o¿onoæ zarówno od strony przyczyn, jak te¿ terapii (26). Poród u krowy zwi¹zany jest ze stresem metabo-licznym, co jest podkrelane przez wielu autorów (10, 19, 23). Istniej¹ dowody, ¿e pozostawanie ³o¿yska w macicy powy¿ej 6 godzin od wyparcia p³odu jest szkodliwe dla krowy, poniewa¿ po tym czasie zaczy-na siê rozwijaæ proces zapalny macicy (26). Zatrzy-mane b³ony p³odowe stopniowo ulegaj¹ procesom za-ka¿enia, rozk³adu i gnicia, co w konsekwencji pro-wadzi do dalszego rozwoju miejscowego stanu za-palnego lub nawet do uogólnienia siê tych procesów. Leczenie powinno zatem mieæ na celu ograniczenie skutków zatrzymania b³on p³odowych, szczególnie roz-woju zatrucia i zaka¿enia oraz ewentualne usuniecie zalegaj¹cego pop³odu. Manualne odk³adanie b³on p³o-dowych u krów stanowi zagro¿enie z powodu mo¿li-woci spowodowania urazów i zaka¿eñ endometrium. Pozostawanie tkanek ³o¿yska w macicy wyzwala re-akcjê obronn¹ organizmu, na co wskazuje wzrost stê-¿enia haptoglobiny w surowicy krwi. W celu unikniê-cia nadmiernego rozwoju procesu zapalnego macicy nale¿y usuwaæ zatrzymane b³ony p³odowe, szczegól-nie wtedy, gdy zabieg jest ³atwy. Wa¿ne jest tak¿e sto-sowanie rodków przeciw zaka¿eniu aplikowanych do-macicznie lub inn¹ drog¹ (3, 4, 24). Pozostawienie resztek pop³odu mo¿e byæ grone dla zdrowia zwie-rzêcia. Zgodnie z opini¹ wielu autorów (1, 2, 8, 15, 26, 30, 31), zatrzymanie b³on p³odowych prowadzi do zmian w ca³ym narz¹dzie rozrodczym, co skutkuje nawet wyeliminowaniem samicy z rozrodu. W niektó-rych przypadkach trudnoci podczas manualnego usu-wania ³o¿yska sk³aniaj¹ lekarzy do wykorzystyusu-wania metod zachowawczych (1). Cytowani autorzy przyzna-j¹ jednak, ¿e zastosowana metoda manualna przeciw-stawiana metodzie zachowawczej polega³a na piêtna-stominutowym odk³adaniu b³on p³odowych z pozosta-wieniem resztek w macicy. Tworzy³o to stan bardziej skomplikowany w porównaniu z metod¹ zachowaw-cz¹, czego skutkiem by³y powik³ania i gorsze wyniki rozrodu. Metoda manualna jest jednak powszechnie
wykonywana w praktyce terenowej. Wed³ug Lavena (21), w Wielkiej Brytanii stosuje j¹ 92,5% lekarzy. Uzasadnienie dla takiego postêpowania znaleæ mo¿-na w pracy Wawromo¿-na i wsp. (32), którzy wykazali, ¿e blisko 78% przypadków zatrzymania ³o¿yska u krów to przypadki ³atwe do od³o¿enia. Niskie prawdopodo-bieñstwo wyst¹pienia przypadku trudnego do od³o¿e-nia, skomplikowanego klinicznie, zachêca do stoso-wania metody manualnej. Wskazane jest delikatne i higieniczne wykonywanie takich zabiegów (21). We-d³ug Squire, b³ony p³odowe u krów mog¹ byæ odk³a-dane manualnie wtedy, gdy wykazuj¹ odpowiedni¹ se-paracjê kosmków od b³ony luzowej macicy (29). W innych przypadkach nale¿y braæ pod uwagê wyko-rzystywanie metod zachowawczych z u¿yciem anty-biotyków podawanych domacicznie. Niektórzy auto-rzy preferuj¹ metody zachowawcze poniewa¿ uwa¿a-j¹, ¿e w czasie dzia³ania manualnego zawsze mo¿e dojæ do ró¿nych komplikacji, podzielenia i pozosta-nia czêci ³o¿yska, podra¿nieñ, os³abiepozosta-nia lokalnych funkcji fagocytarnych w macicy oraz zaka¿eñ (4, 21, 26, 29). Jednak nawet po pojawieniu siê komplikacji zwi¹zanych z wydobyciem resztek b³on p³odowych nale¿y podejmowaæ kolejne próby lub metody umo¿-liwiaj¹ce skuteczne ich usuniêcie (31). Metoda manu-alna jest szczególnie przeciwwskazana w przypadkach septycznych miejscowych i ogólnych (21). Cytowany autor uwa¿a jednak, i¿ nie ma idealnej metody terapii zatrzymania b³on p³odowych u krów, choæ sam sk³a-nia siê ku metodom zachowawczym. Tak¿e wed³ug Malinowskiego i Kaczmarowskiego (23) nie mo¿na na podstawie dotychczasowego pimiennictwa jedno-znacznie pozytywnie lub negatywnie oceniæ efektyw-noci stosowanych metod terapii zatrzymania b³on p³o-dowych u krów. Podjêcie manualnego odk³adania b³on p³odowych nale¿y potraktowaæ jako badanie stopnia skomplikowania przypadku (26, 27). Peters i Laven (26) przytaczaj¹ ró¿ne prace o przeciwstawnych wy-nikach. W niektórych odnotowano s³absze wyniki p³odnoci po leczeniu manualnym, a w innych meto-da zachowawcza by³a przyczyn¹ gorszych wyników reprodukcyjnych. Najprawdopodobniej brak wyjcio-wej oceny przypadków oraz stopnia ich skompliko-wania by³ powodem uzyskiskompliko-wania odmiennych lub przeciwstawnych wyników. Wyniki te jednak dotyczy³y odleg³ych w skutkach parametrów rozrodu, a nie zmian powstaj¹cych w bliskim okresie poporodowym. Na wyniki rozrodu wp³ywaæ mog¹ liczne, inne czynniki, które nie s¹ zwi¹zane z zatrzymaniem b³on p³odowych. Mog¹ to byæ czynniki: ¿ywieniowe, zakane, toksycz-ne, hormonaltoksycz-ne, stresowe, organizacyjne dotycz¹ce wykrywania rui, s³aba skutecznoæ zabiegów insemi-nacyjnych, wczesne zamieranie zarodków i wiele in-nych.
U byd³a okrelenie stê¿enia haptoglobiny (Hp) oraz amyloidu A (SAA) w surowicy krwi posiada wartoæ diagnostyczn¹ dla analiz ró¿nych procesów zapalnych, oraz oceny dobrostanu zwierz¹t (17, 18). Fürll i wsp.
Medycyna Wet. 2008, 64 (4A) 437
(5) porównywali poziom haptoglobiny i fibrynogenu w ró¿nych stanach chorobowych zarówno u krów, jak te¿ u ciel¹t. Przy endometritis badanym w dalszym okresie poporodowym poziom Hp wynosi³ rednio ok. 1,4 g/l, a przy mastitis 1,8 g/l. Ponadto potwierdzono wy¿szy poziom haptoglobiny w chorobach bakteryj-nych ni¿ w aseptyczbakteryj-nych czy zaburzeniach metabo-licznych (9, 28).
Haptoglobina nie by³a do tej pory wykorzystywana do diagnozowania zatrzymania b³on p³odowych u krów oraz do oceny ró¿nych metod terapii. Oczywicie, na-le¿y pamiêtaæ, ¿e haptoglobina jest markerem niespe-cyficznym i jej wzrost mo¿e dotyczyæ równolegle to-cz¹cych siê zmian zapalnych w innych narz¹dach. Szczególnie nara¿onym na zmiany o charakterze za-palnym w okresie oko³oporodowym jest gruczo³ mle-kowy krowy. U byd³a klinicznie zdrowego poziom haptoglobiny poza wczesnym okresem oko³oporodo-wym na ogó³ kszta³tuje siê poni¿ej poziomu wykry-walnoci (30).
Podsumowuj¹c nale¿y stwierdziæ, ¿e u klinicznie zdrowych krów stê¿enie haptoglobiny w trzecim i dzie-si¹tym dniu po fizjologicznym porodzie by³o istotnie ni¿sze ni¿ u krów wykazuj¹cych zatrzymanie b³on p³o-dowych niezale¿nie od sposobu terapii. U krów z za-trzymaniem b³on p³odowych rednie stê¿enia hapto-globiny w trzeciej dobie po wyparciu p³odu nie wyka-zywa³o ró¿nic w porównywanych grupach. W dzie-si¹tym dniu po porodzie dane te ró¿ni³y siê w zale¿-noci od stopnia skomplikowania wyjciowego przy-padków, sposobu podejmowanej terapii oraz czasu przebywania pop³odu w macicy. Haptoglobina ozna-czana we wczesnym okresie poporodowym okaza³a siê dobrym markerem dla okrelania efektywnoci ró¿nych metod u¿ywanych jako terapia zatrzymania b³on p³o-dowych u krów.
Pimiennictwo
1.Bolinder A., Seguin B., Kindahl H., Bouley D., Otterby D.: Reteined fetal membranes in cows; manual removal versus non removal and its effect on reproductive performance. Theriogenology 1988, 30, 45-55.
2.Dejneka G. J.: Uwagi na temat manualnego odklejania ³o¿yska u krów. Ma-gazyn Wet. 2004, 89, 16-18.
3.Drillich M., Pfützner A., Sabin H. J., Hauwieser W.: Comparison of two protocols for the tritment reteined fetal membranes in dairy cattle. Therio-genology 2003, 59, 951-960.
4.Drillich M., Reichert U., Mahlstedt M., Heuwieser W.: Metaphylactic syste-mic antybiotic treatment of cows with retained placenta. Monograph Achie-vements and Prospects of Ruminants Medicine. Pulawy 2005, 315-319. 5.Fürll M., Pietzsch H., Gruys E., Tooten P.: Haptoglobin and plasma viscosity
in healthy and ill cattle. Mat. 5th Middle-European Buiatrics Congress Mat.,
Hajduszoboszlo 2004, s. 423-426.
6.Galon N., Nave D.: How much does it cost to be healthy? Medical economi-cal aspects in the treatment of dairy cows. XXII World Buiatrics Congress Hannover 18-23 August 2002, abstract, s. 70-685.
7.Gross T. S., Williams W. F., Moreland T. W.: Prevention of retained fetal syndrome (retained placenta) during induced calving in dairy cattle. Therio-genology 1986, 26, 365-370.
8.Halpern N. E., Erb H. N., Smith D. R.: Duration of retained fetal membranes and subsequent fertility in dairy cows. Theriogenology 1985, 23, 807-813. 9.Hirvonen J., Huszenicza G., Kulcsar M., Pyorala S.: Acute-phase response
in dairy cows with acute postpartum metritis. Theriogenology 1999, 51, 1071--1083.
10.Jakowski J.: Inwolucja macicy i poporodowa aktywnoæ jajników z zatrzy-maniem ³o¿yska. Medycyna Wet. 1983, 39, 96-99.
11.Jakowski J.: Nowsze badania nad zaburzeniami okresu poporodowego u byd-³a. Medycyna Wet. 1981, 37, 142-144.
12.Jakowski J., Dembiñski Z.: Niektóre przyczyny du¿ych okresowych ró¿nic w wystêpowaniu zatrzymania ³o¿yska u krów w wietle biochemicznych ba-dañ krwi. Medycyna Wet. 1986, 42, 683-686.
13.Jawor P., Hauser S., Baumgartem W., Stefaniak T.: Ocena przydatnoci ozna-czania fibrynogenu i haptoglobiny w monitorowaniu leczenia krów (raport z wybranych przypadków klinicznych). Mat. Miêdzynarod. Sesji: Rozród matkanoworodek. Polanica Zdrój, 1-2 lipca 2005, s. 61-65.
14.Jones G. E., Mould D. L.: Adaptation of the guaiacol (peroxidase) test for haptoglobins to a microtitration plate system. Res. Vet. Sci. 1984, 37, 87-92. 15.Joosten I., Stelwagen J., Dijkhuizen A.: Economic and reproductive
conse-quences of retained placenta in dairy cattle. Vet. Rec. 1988, 123, 53-57. 16.Kaczmarowski M., Malinowski E.: Skutecznoæ wybranych metod leczenia
zatrzymania ³o¿yska u krów. Medycyna Wet. 2004, 60, 93-97.
17.Kostro K., Gliñski Z., Wójcicka-Lorenowicz K., Krakowski L.: Bia³ka ostrej fazy jako markery chorób u zwierz¹t. Medycyna Wet. 2001, 57, 539-542. 18.Kostro K., Luft-Deptu³a D., Gliñski Z., Miazga A.: Rola bia³ek ostrej fazy
w patologii zwierz¹t. ¯ycie Wet. 2003, 79, 19-25.
19.Kováè G., Nagy O., Seidel H., Reichel P., Hisira V., Vrabábel K., Novotný J., Thóth M.: The importance of preventive in dairy farm with increasing milk
production. Mat. 5th Middle-European Buiatrics Congress, Hajduszoboszlo
2004, s. 204-212.
20.Kucharski J., Zduñczyk S.: Obserwacje nad wystêpowaniem zaburzeñ okre-su poporodowego u krów mlecznych. Zesz. Nauk. ART. Olsztyn, Weteryna-ria 1984, 15, 149-154.
21.Laven R. A.: The treatment of retained placenta. Cattle Practice 1995, 3, iss 3. 22.Laven R. A., Peters A.: Bovine rateined placenta: aetology, pathogenesis and
economic losses. Vet. Rec. 1996, 139, 465-471.
23.Malinowski E., Kaczmarowski M.: Zatrzymanie ³o¿yska u krów. Medycyna Wet. 2003, 59, 376-381.
24.Max A.: Zastosowanie po porodzie u krów pa³eczek domacicznych Geo-mycin F. ¯ycie Wet. 2000, 75 (2), 98-100.
25. Max A., Wakjira A.: Zatrzymanie ³o¿yska u krów. ¯ycie Wet. 1995, 70, 89-93. 26.Peters A. R., Laven R. A.: Treatment of bovine retained placenta and its
effects. Vet. Rec. 1996, 139, 535-539.
27.Rogoziewicz M.: Badania nad wp³ywem zatrzymania ³o¿yska na p³odnoæ krów. Medycyna Wet. 1981, 37, 620-623.
28.Skinner J. G., Brown R. A. L., Roberts L.: Bovine haptoglobin response in clinically defined field conditions. Vet. Rec. 1991, 128, 147-149.
29.Squire A. G.: Therapy for Retained Placenta. Current Therapy in Theriology. Saunders W. B., Philadelphia 1980, 186-189.
30.Stefaniak T.: Bia³ka ostrej fazy w diagnostyce u byd³a. Zesz. Nauk. AR Wroc-³aw 2000, 390, 49-59.
31.Vandeplassche M.: Neue vergleichende Aspekte der Involution und der puer-peralen Metritis bei Stute, Kuh, und Sau. Mh. Vet. Med. 1981, 36, 804-807. 32.Wawron W., Krzy¿anowski J., S³awomirski J., G³uszek J., Zarzeczny J.: Ana-liza przypadków zatrzymania b³on p³odowych u krów leczonych w Klinice Po³o¿niczej Wydzia³u Weterynaryjnego AR w Lublinie w latach 1965-1981. Medycyna Wet. 1983, 39, 136-137.
Adres autora: dr Ryszard Mordak, pl. Grunwaldzki 47, 50-366 Wroc³aw; e-mail: rymo@poczta.wp.pl
