Medycyna Weterynaryjna - Summary Medycyna Wet. 67 (5), 339-342, 2011

Medycyna Wet. 2011, 67 (5) 339

Praca oryginalna Original paper

W racjonalnym ¿ywieniu œwiñ dok³adne zbilanso-wanie potrzeb bia³kowych pozwala osi¹gn¹æ efektyw-noœæ wykorzystania azotu na poziomie 30-35% (14, 15, 20). Maksymalna efektywnoœæ wykorzystania azotu u tuczników wynosiæ mo¿e nawet do 40% i zale¿y od: wieku, stanu fizjologicznego, zbilansowania mieszanki pod wzglêdem zawartoœci aminokwasów oraz stoso-wanych dodatków paszowych (22). Jongbloed i Lenis (16) podaj¹, ¿e oko³o 20% azotu ogólnego spo¿ytego przez œwinie jest wydalane z ka³em, a nawet do 50% z moczem. Azot wydalany z ka³em, zawarty jest g³ów-nie w g³ów-niestrawionym bia³ku pochodzenia paszowego oraz bia³ku bakteryjnym. Azot wydalany z moczem

wystêpuje g³ównie w postaci mocznika, który pod wp³ywem ureazy doœæ ³atwo rozk³ada siê do amonia-ku i dwutlenamonia-ku wêgla (17). Koncentracja azotu w kale zmienia siê w niewielkim stopniu, natomiast wielkoœæ azotu w moczu podlega du¿ym wahaniom i jest uza-le¿niona w du¿ym stopniu od czynników ¿ywienio-wych (24). Oznacza to, ¿e zmniejszenie ca³kowitego wydalania azotu jest mo¿liwe g³ównie przez jego re-dukcjê w moczu (5). Wykazano, ¿e ograniczenie emi-sji amoniaku z odchodów mo¿na osi¹gn¹æ poprzez dok³adne zbilansowanie aminokwasów egzogennych i stosowanie w mieszance wêglowodanów ulegaj¹cych fermentacji bakteryjnej, dodatków wi¹¿¹cych amoniak (wyci¹g z juki oraz glinokrzemiany), zió³ ogranicza-j¹cych aktywnoœæ ureazy, obni¿enie pH gnojowicy,

Wp³yw obni¿onego poziomu bia³ka w ¿ywieniu

tuczników w systemie dawkowanym lub ad libitum

na poziom wskaŸników azotowych w krwi i moczu*

)

WIOLETTA SEMENIUK, EUGENIUSZ R. GRELA

Instytut ¯ywienia Zwierz¹t i Bromatologii Wydzia³u Biologii i Hodowli Zwierz¹t UP, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin

Semeniuk W., Grela E. R.

Effect of a reduced protein content in the nutrition of growing-finishing pigs fed a restricted or ad libitum diet on nitrogen parameters in their blood and urine

Summary

The research objective was to determine the effect of ad libitum and restricted diets including mixture concentrates in which the content of crude proteins and exogenous amino acids had been reduced by 10% on nitrogen parameters in animals’ blood and urine. The study involved 36 growers: (PL × PLW) × Duroc crossbreds assigned into three groups. All the fatteners were fed standard mixture concentrates: grower type (25-70 kg) and finisher (71-110 kg). Group I (control) received standard mixtures with crude protein and exogenous amino acid levels recommended by the Polish Standards [1993]. The content of crude protein and exogenous amino acids in the diets for groups II and III was reduced by 10% throughout both fattening periods. The animals from groups I and II were fed a restricted diet, whereas those from group III had free access to feedstuffs (ad libitum). Blood was taken twice, at the fatteners’ body weight of 55 and 95 kg, and a 6-day urine collection was performed at 55-58 kg and 95-100 kg BW. The nitrogen parameters established in urine and blood were analyzed statistically.

The concentration of uric acid was lower by 16.7% and that of urea nitrogen (BUN) by 8.5% in the blood of fatteners from group II, fed mixtures with a lower protein content in the restricted feeding system.

The amounts of urea nitrogen (UUN) and ammonia nitrogen excreted in urine decreased by 13.5% and 13.2% respectively. As for the animals receiving a diet with a reduced protein level ad libitum, the rate of urine nitrogen was lower by 8%.

A 10% reduction of protein and exogenous amino acids in relation to the Polish Standards (2) in both restricted and ad libitum feeding systems, has indicated the potential for the reduction of urinary nitrogen release to the environment by 13.5 and 8% respectively.

Keywords: pig, protein content, restricted diet, ad libitum, blood and urine nitrogen parameters

*) _{Badania finansowane ze œrodków MNiSW; projekt badawczy zamawiany}

Medycyna Wet. 2011, 67 (5) 340

zmniejszenie powierzchni emituj¹cej amoniak poprzez zastosowanie sp³awialnych, nachylonych pod³óg do usuwania gnojowicy oraz jej hermetyczne przechowy-wanie (17, 21).

Do szybkich metod pozwalaj¹cych na monitorowa-nie prawid³owego zbilansowania bia³ka i aminokwa-sów w dawce w stosunku do jego zapotrzebowania czy te¿ innych dzia³añ zmierzaj¹cych do ograniczenia strat azotu nale¿y analiza wskaŸników azotowych krwi zwierz¹t. W osoczu wystêpuj¹ takie zwi¹zki azotowe, jak: mocznik, amoniak, kwas moczowy, kreatynina, alantonina, bilirubina, nukleotydy. Wiele badañ po-twierdza mo¿liwoœæ wykorzystania wskaŸników azo-towych krwi jako indykatorów zapotrzebowania bia³-kowego œwiñ. W badaniach przeprowadzonych na œwi-niach przez Chen i wsp. (6), Coma i wsp. (7), Fischera i wsp. (11) oraz Kohn i wsp. (18) stwierdzono, i¿ kon-centracja azotu mocznikowego w osoczu krwi (BUN – blood urea nitrogen) mo¿e byæ dobrym wskaŸnikiem zapotrzebowania bia³kowego u œwiñ i pozwala na szyb-kie oszacowanie nadmiaru czy te¿ niedoboru tego sk³adnika w dawce. Równie¿ dobrym indykatorem zbilansowania dawki z uwzglêdnieniem potrzeb bia³-kowych i aminokwasowych œwiñ jest okreœlenie za-wartoœci azotu mocznikowego w moczu (UUN – urinary urea nitrogen), który skorelowany jest z po-ziomem bia³ka w dawce (5, 9, 13, 26).

Celem badañ by³o zatem okreœlenie, w odniesieniu do aktualnych jeszcze norm ¿ywienia œwiñ (2), wp³y-wu ograniczonej o 10% iloœci bia³ka i aminokwasów w mieszankach dla tuczników, podawanych zwierzê-tom do woli (ad libitum) lub w systemie dawkowa-nym na wybrane wskaŸniki profilu metabolizmu azo-tu w krwi i moczu.

Materia³ i metody

Doœwiadczenie przeprowadzono na 36 warchlakach mieszañcach rasy (pbz × wbp) × Duroc o masie pocz¹tkowej 29,0 ± 0,5 kg, podzielonych równomiernie na 3 grupy. Zwie-rzêta utrzymywane by³y po 2 sztuki w kojcu. Tuczniki wszystkich grup ¿ywiono mieszan-kami pe³nodawkowymi typu grower (25-70 kg) i finiszer (71-110 kg). Sk³ad recepturowy i wartoœæ pokarmow¹ pasz podano w tab. 1. W grupie I – kontrolnej zwierzêta ¿ywiono standardowymi mieszankami o zalecanej w stosunku do norm (2) zawartoœci bia³ka ogólnego i aminokwasów. W mieszankach dla grupy II i III zachowano proporcje obni¿one-go o 10% poziomu bia³ka ogólneobni¿one-go i amino-kwasów egzogennych. Zwierzêta w grupie I i II ¿ywiono w systemie dawkowanym (2), zaœ w III mia³y swobodny dostêp do karmide³ z pasz¹ (¿ywienie ad libitum). Woda by³a dostêpna z poide³ automatycznych. Warunki zoohigieniczne, tj. temperatura i wilgotnoœæ wzglêdna oraz och³adzanie by³y identyczne dla wszystkich grup.

Kolekcjê moczu gromadzono od 4 wieprzków z ka¿dej grupy, przebywaj¹cych podczas badañ w klatkach meta-bolicznych. Ca³odobow¹ kolekcjê moczu przeprowadzono 2-krotnie przez 6 dni przy masie cia³a tuczników oko³o 55--58 i 95-100 kg. Mocz z ka¿dej doby wa¿ono, mierzono pH, nastêpnie uœrednione 200 ml próbki umieszczano w spe-cjalnych pojemnikach. Aby zapobiec stratom azotu pod-czas przechowywania, dodawano 10% kwas siarkowy a¿ do obni¿enia pH do wartoœci oko³o 4. Mocz by³ przecho-wywany w temperaturze –20°C do momentu przeprowa-dzenia badañ. W moczu oznaczono zawartoœæ azotu meto-d¹ Kjeldahla (TKN – Total Kjeldahl Nitrogen) (1) oraz wybrane wskaŸniki azotowe: kwas moczowy, mocznik, kreatyninê i amoniak. Analizê wymienionych wskaŸników w osoczu krwi i moczu przeprowadzono metodami kolory-metrycznymi, przy u¿yciu monotestów firmy Cormay i Bio-maxima oraz spektrofotometru typu Cary 50. Na podsta-wie oznaczonej zawartoœci wskaŸników azotowych w moczu wyliczono zawartoœæ azotu: kwasu moczowego, mocznika (UUN – urinary urea nitrogen), kreatyniny i amoniaku.

Krew do analiz z ¿y³y szyjnej (vena jugularis) by³a po-bierana dwukrotnie od 6 tuczników z grupy przy masie oko³o 55 kg i 95 kg. Osocze otrzymywano poprzez wiro-wanie krwi pe³nej przy 3000 rpm przez 15 min. w tempera-turze 4°C. W osoczu oznaczono poziom wskaŸników prze-miany azotowej: bia³ka ca³kowitego, mocznika, kwasu moczowego, kreatyniny oraz amoniaku. Na podstawie ozna-czonej zawartoœci mocznika wyliczono azot mocznika (BUN – blood urea nitrogen).

Uzyskane dane liczbowe poddano analizie wariancji (ANOVA) i otrzymano wartoœci œrednie dla grup oraz b³¹d standardowy œredniej, zaœ istotnoœæ ró¿nic pomiêdzy œred-nimi wartoœciami analizowanych cech wyznaczono testem Duncana w programie Statistica.

i k i n d a ³ k S ) g k 0 7 -0 3 ( r e w o r G Finiszer(71-110kg) * O B % 0 0 1 I a p u r G G9ru0%paBIIOI/II 1G00ru%paBOI G9ru0p%aBIIOI/II a c i n e z s P 40,0 40,0 20,0 20,0 ñ e i m z c ê J 34,0 39,6 60,0 65,0 a n b y r a k z c ¹ M 13,0 13,0 – – a w o j o s a t u r œ a n j y c k a rt s k e o P 17,0 11,4 15,0 10,0 y w o j o s j e l O 11,5 11,5 11,0 11,0 e n l a r e n i m e z s a P 13,5 13,5 13,0 13,0 y w o n i m a ti w -o n l a r e n i m s k i m e r P 11,0 11,0 11,0 11,0 m e z a R 100,0x 100,0. 100,0. 100,0. : a r e i w a z g k 1 J M , E M 12,96 12,95 12,52 12,53 g , e n l ó g o o k ³ a i B 170,3 154,1 150,2 136,3 g , a n y zi L 9,08 8,15 7,55 6,79 g , a n y t s y c + a n i n o it e M 5,48 4,93 4,58 4,12 g , n a f o t p y r T 1,77 1,60 1,45 1,31

Tab. 1. Sk³ad (%) i wartoœæ pokarmowa mieszanek pe³noporcjowych dla tucz-ników

Medycyna Wet. 2011, 67 (5) 341

Wyniki i omówienie

Poziom wybranych wskaŸników biochemicznych krwi tuczników w pierwszym i drugim okresie tuczu (tab. 2) mieœci³ siê w granicach wartoœci referencyj-nych (12, 19, 25).

WskaŸniki osocza, jak bia³ko ca³kowite i niebia³ko-we zwi¹zki azotoniebia³ko-we, informuj¹ nas o intensywnoœci przebiegu metabolizmu bia³kowego w organizmie oraz s¹ dobrymi parametrami oceny stanu zdrowia zwierz¹t (19, 25). Zaobserwowano, ¿e w ca³ym okresie tuczu poziom bia³ka ca³kowitego, kwasu moczowego, azotu mocznikowego (BUN) i amoniaku w osoczu tuczni-ków by³ ni¿szy w grupach II i III ¿ywionych mieszan-kami o obni¿onym poziomie bia³ka w porównaniu do grupy kontrolnej (tab. 1). U tuczników ¿ywionych w systemie dawkowanym mieszank¹ o obni¿onym poziomie bia³ka (grupa II) poziom kwasu moczowego oraz azotu mocznikowego (BUN) w osoczu krwi by³ istotnie ni¿szy ni¿ u zwierz¹t grupy kontrolnej. Doty-czy³o to drugiego okresu tuczu oraz ca³oœci tuczu. Wskazuje to na zwiêkszon¹ efektywnoœæ wykorzysta-nia azotu (3). Podobne efekty dotycz¹ce poziomu wskaŸników przemiany azotowej w krwi loszek przy zastosowaniu mieszanek o obni¿onej zawartoœci bia³-ka, ale suplementowanych aminokwasami egzogenny-mi, otrzymali Figueroa i wsp. (10).

W grupach II i III odnotowano nieco wy¿sze stê¿e-nia kreatyniny w osoczu tuczników w drugim i ca³ym okresie tuczu w odniesieniu do zwierz¹t kontrolnych, co mo¿e byæ zwi¹zane z wiêkszymi przyrostami masy cia³a tuczników (14). Wzrost stê¿enia kreatyniny

w oso-czu krwi jest powi¹zany ze zwiêksza-niem masy miêœniowej (23). Podob-ne wyniki odnotowali DoorPodob-nenbal i wsp. (8), obserwuj¹c dodatni¹ kore-lacjê pomiêdzy wzrostem poziomu kreatyniny w osoczu krwi a przyros-tami dziennymi i miêsnoœci¹ tusz tuczników.

Przyjmuje siê, ¿e 75-80% ca³kowi-tej puli wydalanego azotu w moczu stanowi azot mocznikowy (UUN), którego iloœæ jest zale¿na od sk³adu mieszanki i sposobu ¿ywienia. Udzia³ UUN w ogólnej puli zwi¹zków azo-towych moczu u tuczników grupy II by³ ni¿szy (p £ 0,05) w porównaniu do grupy kontrolnej (tab. 3). W mo-czu tuczników ¿ywionych ad libitum mieszank¹ o obni¿onej zawartoœci bia³ka i aminokwasów egzogennych poziom azotu mocznikowego nie ró¿ni³ siê istotnie od oznaczonego u zwierz¹t ¿ywionych w systemie dawkowanym (grupa I i II). W grupie II zaobserwowano zmniejszone wy-dalanie azotu z kreatynin¹ w drugim okresie tuczu (p £ 0,05) oraz stwierdzono redukcjê wydalanego azotu amoniakalnego i azotu ogólnego (TKN) w moczu (p £ 0,05). W badaniach Braña i wsp. Tab. 3. WskaŸniki azotowe moczu (g d–1_{) tuczników (n = 4)}

Objaœnienie: a, b, c – wartoœci w wierszach oznaczone ró¿nymi literami ró¿ni¹ siê istotnie przy p £ 0,05

a k s W Ÿ inik Masa_kgcia³a, Grupa¿ywieniowa SEM I II III u s a w k t o z A o g e w o z c o m 5 5 0,02 0,02 0,02 0,002 5 9 0,03 0,03 0,03 0,001 .r œ 0,03 0,03 0,03 0,001 y n i n y t a e r k t o z A 5 5 1,52 1,62 1,70 0,044 5 9 a_1,87a b_1,63b ab_1,71ab _0,043 .r œ 1,69 1,63 1,71 0,033 y w o k i n z c o m t o z A ) N U U ( 5 5 20,71a _17,68b _18,71ab _0,540 5 9 29,19a _24,89b _26,63ab _0,799 .r œ 24,95a _21,29b _22,67ab _0,963 u k a i n o m a t o z A 5 5 0,54a _0,56b _0,56ab _0,004 5 9 0,82a _0,63b _0,74ab _0,060 .r œ 0,68a _0,59b _0,65ab _0,036 y n l ó g o t o z A ) N K T ( a l h a d l e j K 5 5 23,92a _21,08b _22,25ab _0,210 5 9 34,82a _29,73c _31,78ba _0,421 .r œ 29,37a _25,40c _27,02ba _0,472 H p 5 5 7,48a _6,57b _6,68ab _0,185 5 9 7,44a _7,35b _7,09ab _0,087 .r œ 7,46a _6,96b _6,89ab _0,109

Tab. 2. WskaŸniki azotowe osocza krwi tuczników (n = 6)

Objaœnienie: a, b – wartoœci w wierszach oznaczone ró¿nymi literami ró¿ni¹ siê istot-nie przy p £ 0,05 a k s W Ÿ inik _ciaM_³a_as_,a_kg a w o i n e i w y ¿ a p u r G M E S I II III x ±SD x ±SD x ±SD o k ³ a i B , e ti w o k ³ a c l d g –1 5 5 6,30 0,34 6,02 0,18 5,96 0,39 0,09 5 9 6,87 0,23 6,68 0,31 6,80 0,79 0,14 .r œ 6,59 0,28 6,35 0,42 6,38 0,73 0,10 , y w o z c o m s a w K l l o m µ –1 5 5 8,02 2,29 6,87 2,64 6,87 2,64 0,68 5 9 12,60a _{4,39 10,31}b _{4,39 11,45}ab _{4,58 1,20} .r œ 10,31a _{4,06 18,59}b _{3,82 19,16}ab _{4,24 0,80} , a n i n y t a e r K l l o m µ –1 5 5 140,51 12,08 136,08 11,06 136,48 8,42 2,84 5 9 149,89 11,10 159,95 16,99 156,71 7,72 2,62 .r œ 145,20 11,85 148,02 15,37 146,60 13,151 2,65 t o z A , y w o k i n z c o m l l o m m –1_(BUN) 5 5 1,74a _{0,22 1,57}b _{0,03 1,70}ab _{0,09 0,04} 5 9 2,27a _{0,37 2,10}b _{0,32 2,16}ab _{0,39 0,10} .r œ 2,01a _{0,40 1,84}b _{0,35 1,93}ab _{0,36 0,01} , k a i n o m A l l o m m –1 5 5 0,21 0,02 0,18 0,07 0,18 0,02 0,01 5 9 0,20 0,04 0,18 0,03 0,20 0,01 0,01 .r œ 0,21 0,03 0,18 0,05 0,19 0,02 0,01

Medycyna Wet. 2011, 67 (5) 342

(4) stwierdzono tak¿e zmniejszenie o 56% wydalania azotu z moczem i o 41% azotu wydalonego w odcho-dach, przy podawaniu tucznikom mieszanki o obni¿o-nym poziomie bia³ka (14% vs 19% jako kontrola). Na ka¿dy procent obni¿onego poziomu bia³ka w mieszan-ce uzyskano zmniejszenie strat azotu w odchodach (azot ka³u + moczu) o 8%, a w produkcji amoniaku o 15%. W doœwiadczeniu Canh i wsp. (5) badano wp³yw obni¿enia poziomu bia³ka w mieszance na wydalanie azotu i emisjê amoniaku w trzech grupach ¿ywieniowych tuczników. Zastosowane mieszanki mia³y podobn¹ zawartoœæ energii, sk³adników mine-ralnych, witamin i aminokwasów, ró¿ni³y siê natomiast zawartoœci¹ bia³ka (16,5%, 14,5% i 12,5%). Nie od-notowano wp³ywu obni¿onego poziomu bia³ka w mie-szance na wydalanie azotu z ka³em. Natomiast wyda-lanie azotu w moczu zmniejszy³o siê wraz z ograni-czon¹ iloœci¹ bia³ka w paszy. W grupie kontrolnej azot w moczu wynosi³ 8,09 g/kg, w grupie II (14,5% bia³-ka) – 6,47 g N/kg moczu oraz 4,59 g N/kg moczu w grupie III (12,5%). W badaniach w³asnych odnoto-wano podobne tendencje (tab. 3). W przypadku tucz-ników ¿ywionych ad libitum mieszank¹ o obni¿onym poziomie bia³ka (grupa III) uzyskano zmniejszone wy-dalanie azotu z moczem o 8%, natomiast w grupie II, gdzie zastosowano restrykcyjny system ¿ywienia, daj¹c zwierzêtom równie¿ mieszankê o obni¿onym po-ziomie bia³ka i aminokwasów, odnotowano redukcjê wydalania azotu w moczu o 13,5% w odniesieniu do grupy kontrolnej. Podobnie Zervas i Zijlstra (26) twier-dzili, ¿e przy restrykcyjnym ¿ywieniu tuczników na ka¿dy procent redukcji bia³ka wydalanie azotu z mo-czem by³o obni¿one o 10% (1,2 g/dzieñ), a iloœæ ca³-kowitego wydalonego azotu zosta³a obni¿ona o 4% (1,2 g/dzieñ). Natomiast inni autorzy (5, 9, 13) stwier-dzili nieco wiêksz¹ redukcjê dla wydalania azotu z mo-czem (8% lub 1,9 g/dzieñ). Wydalanie azotu z kwa-sem moczowym w moczu nie ró¿ni³o siê pomiêdzy grupami.

Mocz tuczników otrzymuj¹cych mieszankê o obni-¿onym poziomie bia³ka w systemie dawkowanym cha-rakteryzowa³ siê ni¿szym pH w stosunku do grupy kontrolnej, co mo¿e wynikaæ z ni¿szej zawartoœci amoniaku w moczu (5).

W podsumowaniu mo¿na stwierdziæ, ¿e poziom wskaŸników azotowych osocza i moczu mo¿e byæ dobrym wskaŸnikiem ¿ywienia bia³kowego tuczników, zaœ ograniczenie udzia³u bia³ka i aminokwasów egzo-gennych w mieszankach o 10% w stosunku do norm polskich (2) zarówno w systemie ¿ywienia dawkowa-nego, jak i ad libitum wskazuje na mo¿liwoœæ reduk-cji uwalniania azotu moczu do œrodowiska, odpowied-nio, o 13,5% i 8%.

Piœmiennictwo

1.Anon.: AOAC: Official Methods of Analysis. International. AOAC Inter., Gaithersburg. MD, USA 2000.

2.Anon.: Normy ¿ywienia œwiñ. Omnitech Press, Warszawa 1993.

3.Berschauer F., Close W. H., Stephens D. B.: The influence of protein:energy value of the ration and level of feed intake on the energy and nitrogen meta-bolism of the growing pig. 2. N metameta-bolism at two environmental temperatu-res. Br. J. Nutr. 1983, 49, 271-283.

4.Braña D. V., Rachuonyo H. A., Ellis M.: Nitrogen balance, ammonia and odor emissions in growing pigs fed reduced crude protein diets. J. Anim. Sci. 85, Suppl. 2007, 1, 443.

5.Canh T. T., Aarnink A. J. A., Schutte J. B., Sutton A., Langhout D. J., Verste-gen M. W. A.: Dietary protein affects nitroVerste-gen excretion and ammonia emis-sion from slurry of growing–finishing pigs. Livest. Prod. Sci. 1998, 56, 3, 181-191.

6.Chen H. Y., Miller P. S., Lewis A. J., Wolverton C. K., Stroup W. W.: Changes in plasma urea concentration can be used to determine protein requirements of two populations of pigs with different protein accretion rates. J. Anim. Sci. 1995, 73, 2631-2639.

7.Coma J., Carrion D., Zimmerman D. R.: Use of plasma urea nitrogen as a rapid response criterion to determine the lysine requirement of pigs. J. Anim. Sci. 1995, 73, 472-481.

8.Doornenbal H., Tong A. K. W., Sather A. P.: Relationships among serum characteristics and performance and carcass traits in growing pigs. J. Anim. Sci. 1986, 62, 1675-1681.

9.Dourmad J. Y., Henry Y., Bourdon D., Quiniou N., Guillou D.: Effect of growth potential and dietary protein input on growth performance, carcass characteristics and nitrogen output in growing-finishing pigs. In Proc. Nitro-gen Flow in Pig Production and Environmental Consequences. EAAP Publ. No. 69. Pudoc, Wageningen, The Netherlands 1993, s. 206-211.

10.Figueroa J. L., Lewis A. J., Miller P. S., Fischer R. L., Gomez R. S., Diedrichsen R. M.: Nitrogen metabolism and growth performance of gilts fed standard corn-soybean meal diets or low-crude protein, amino acid-sup-plemented diets. J. Anim. Sci. 2002, 80, 2911-2919.

11.Fischer R. L., Miller P. S., Lewis A. J.: The use of plasma urea as an indicator of protein status in growing-finishing pigs. Nebraska Swine Report 2000, 4, 500, 29-30.

12.Friendship R. M., Henry S. C.: Cardiovascular system, haematology and clini-cal chemistry, [w:] Leman A. D., Straw B. E., Mengeling W. L., D’Allaire S., Taylor D. J.: Diseases of swine. Iowa State Univ. Press, USA 1996, 3-11. 13.Gatel F., Grosjean F.: Effect of protein content of the diet on nitrogen

excre-tion by pigs. Livest. Prod. Sci. 1992, 31, 109-120.

14.Grela E. R.: Efekty produkcyjne i bilans azotu u tuczników ¿ywionych w sys-temie dawkowanym lub ad libitum pasz¹ o obni¿onym poziomie bia³ka. Ann. UMCS Zoot. 2010, 28, 3, 24-30.

15.Han I. K., Lee J. H., Piao X. S., Defa L.: Feeding and management system to reduce environmental pollution in swine production. Asian-Aust. J. Anim. Sci. 2001, 14, 432-444.

16.Jongbloed A. W., Lenis N. P.: Alteration of nutrition as means to reduce envi-ronmental pollution by pigs. Livest. Prod. Sci. 1992, 31, 75-94.

17.Jongbloed A. W., Lenis N. P.: Environmental concerns about animal manure. J. Anim. Sci. 1998, 76, 2641-2648.

18.Kohn R. A., Dinneen M. M., Russek-Cohen E.: Using blood urea nitrogen to predict nitrogen excretion and efficiency of nitrogen utilization in cattle, sheep, goats, horses, pigs and rats. J. Anim. Sci. 2005, 83, 879-889.

19.Kuleta Z., Polakowska-Nowak G., Wosek J., Nieradka R.: Wartoœci wskaŸni-ków hematologicznych i biochemicznych zwierz¹t w stanach zdrowia i cho-roby. ART, Olsztyn 1993.

20.Lindberg J. E., Andersson C.: The nutritive value of barley-based diets with forage meal inclusion for growing pigs based on total tract digestibility and nitrogen utilization. Livest. Prod. Sci. 1998, 56, 43-52.

21.Peet-Schwering C. M. C. van der, Verdoes N., Voermans M. P., Beelen G. M.: Effect of feeding and housing on the ammonia emission of growing and fini-shing pig facilities (in Dutch). Report Experimental Pig Station No. P 1.145. Rosmalen, The Netherlands 1996.

22.Rotz C. A.: Management to reduce nitrogen losses in animal production. J. Anim. Sci. 2004, 82, 119-137.

23.Vander A. J., Sherman J. H., Luciano D. S.: Human Physiology. 6th _ed.

McGraw-Hill, New York 1994.

24.Webb J.: Estimating the potential for ammonia emissions from livestock excre-ta and manures. Environ. Pollut. 2001, 11, 395-406.

25.Winnicka A.: Wartoœci referencyjne podstawowych badañ laboratoryjnych w weterynarii. SGGW, Warszawa 2004.

26.Zervas S., Zijlstra R. T.: Effects of dietary protein and fermentable fiber on nitrogen excretion patterns and plasma urea in grower pigs. J. Anim. Sci. 2002, 80, 3247-3256.

Adres autora: dr Wioletta Semeniuk, Akademicka 13, 20-950 Lublin; e-mail: violetta.semeniuk@up.lublin.pl