Medycyna Wet. 2007, 63 (7) 836
Praca oryginalna Original paper
Simentaler nale¿y do ogólnou¿ytkowych ras byd³a z dob-r¹ mlecznoci¹ i redni¹ wydajnoci¹ mleka o korzyst-nym sk³adzie, które utrzymywane jest prawie na wszyst-kich kontynentach w zró¿nicowanych warunkach rodo-wiskowych i klimatycznych. Dzi byd³o simentalskie jest jedn¹ z najpopularniejszych ras w Europie. Na przestrze-ni ostatprzestrze-niego stulecia obserwowano szybkie rozprzestrze-nianie siê tej rasy w ró¿nych rejonach Alp i Karpat. Byd-³o rasy simentaler uwa¿ane jest za najwa¿niejsz¹ rasê górsk¹, docenian¹ tak¿e w innych regionach wiata. Jego populacja oceniana jest na blisko 40 mln, w tym 17 mln tych zwierz¹t ¿yje w Europie. D³ugi okres u¿ytkowania, wysoka stabilnoæ przemiany materii, znakomita p³odnoæ oraz niska liczba komórek somatycznych w mleku, zwi¹-zana z wysok¹ zdrowotnoci¹ wymienia, to cechy byd³a tej rasy istotne ekonomicznie dla hodowców (16).
Na podstawie oznaczeñ parametrów krwi mo¿na wnio-skowaæ o ogólnym stanie zwierz¹t i ich metabolizmie, gdy¿ przemiana ró¿norodnych zwi¹zków w ustroju rzu-tuje, miêdzy innymi, na ich poziom w surowicy krwi. Za-le¿noæ ta jest szczególnie przydatna ze wzglêdu na mo¿-liwoæ rozpoznawania stanów zagro¿enia zdrowia oraz prognozowania produkcyjnoci zwierz¹t. Niektóre wska-niki krwi s¹ skorelowane z przyrostami masy cia³a w okre-sie wzrostu i rozwoju, wydajnoci¹ mleczn¹ i rozrodczo-ci¹ (28). Poziom poszczególnych zwi¹zków w surowicy krwi w pewnym stopniu podlega wp³ywom ró¿norodnych czynników, takich jak: gatunek, rasa, p³eæ, wiek, stan fiz-jologiczny, warunki utrzymywania i ¿ywienie (14, 15).
Przemiany t³uszczowców u prze¿uwaczy s¹ regulowa-ne przez wiele czynników endogennych i egzogennych (20, 21). W frakcji lipidów krwi mo¿na wymieniæ: t³usz-cze obojêtne, cholesterol wolny i zestryfikowany oraz fosfolipidy. Przewa¿aj¹ca wiêkszoæ tych zwi¹zków (95%) wystêpuje w postaci po³¹czeñ bia³kowo-lipido-wych, czyli lipoprotein (12, 22). W zale¿noci od
bie¿¹-cego zapotrzebowania na energiê, kwasy t³uszczowe za-mieniane s¹ w t³uszcz obojêtny b¹d po zwi¹zaniu z al-buminami i lipoproteinami o wysokiej gêstoci (HDL), transportowane s¹ za porednictwem krwi na miejsce prze-mian, g³ównie do w¹troby. Tam, w procesie b-oksydacji zostaj¹ zamienione na acetylo-CoA, nastêpnie s¹ w³¹czone w cykl Krebsa i s³u¿¹ jako ród³o energii. Nadmiar kwa-sów t³uszczowych po restryfikacji do triglicerydów i zwi¹-zaniu z odpowiedni¹ apolipoprotein¹ jest odtransporto-wywany z w¹troby i uwalniany z powrotem do krwi (3, 18). U prze¿uwaczy, w odró¿nieniu od zwierz¹t mono-gastrycznych, w w¹trobie nie zachodzi proces hydrolizy triglicerydów, a wiêc ich zatrzymanie w tym narz¹dzie, je¿eli zostan¹ przekroczone mo¿liwoci ich usuwania, jest nieodwracalne (4, 6).
W przypadku gospodarki lipidowej podstawê jej oce-ny stanowi analiza wszystkich rodzajów lipidów osocza krwi. U prze¿uwaczy szczególnie miarodajne jest okre-lenie intensywnoci powstawania i sk³adu poszczególnych frakcji lipoprotein (23). Niezak³ócony metabolizm lipi-dów stanowi jeden z podstawowych czynników warun-kuj¹cych przystosowanie ustroju do zachodz¹cych w nim procesów fizjologicznych (25).
Celem badañ by³o okrelenie profilu lipidowego krwi byd³a rasy simentaler w zale¿noci od wieku zwierz¹t.
Materia³ i metody
Badania przeprowadzono na ogó³em 90 osobnikach byd³a rasy simentaler w ró¿nym wieku: 30 cielêtach (do 8. tygodnia ¿ycia), 30 ja³ówkach (do 30. miesi¹ca ¿ycia) i 30 krowach do-ros³ych powy¿ej 36. miesi¹ca ¿ycia. Zwierzêta pochodzi³y ze stada hodowlanego w województwie zachodniopomorskim i by³y ca³y czas poddawane rutynowym zabiegom zootechnicz-nym. Zwierzêta ¿ywiono pasz¹ o nastêpuj¹cym sk³adzie: sia-nokiszonka z traw (20 kg/sztukê), mieszanka treciwa w³asnej produkcji (jêczmieñ, pszenica, pszen¿yto, owies, koncentrat
Profil lipidowy krwi byd³a rasy simentaler
w zale¿noci od wieku zwierz¹t
EWA BRUCKA-JASTRZÊBSKA, DOROTA KAWCZUGA, WIES£AWA OROWICZ
Katedra Fizjologii Wydzia³u Nauk Przyrodniczych USz, al. Piastów 40 B, 71-065 Szczecin
Brucka-Jastrzêbska E., Kawczuga D., Orowicz W.
Simmental cattles lipid profile and age dependence
Summary
The aim of the research was to determine the lipid profile in different age-groups of Simmental cattle. Studies were conducted on 90 specimens: 30 calves (up to 8-weeks-of-life), 30 heifers (up to 30-months-of-life), 30 adult cows (after 36-months-of-life). The following parameter levels were determined: total cholesterol, HDL, LDL, triglycerides and total lipids. The determined fraction levels in the majority were lower in calves. However, with heifers and adult cows they were comprised in the boundaries of the physiological norm or were slightly higher than it.
Medycyna Wet. 2007, 63 (7) 837 firmy SANO), wys³odki suche (1 kg/sztukê). Krew do badañ
by³a pobierana w okresie jesiennym przez lekarza weterynarii z ¿y³y jarzmowej w iloci 8 ml, w godzinach porannych przy okazji rutynowych badañ weterynaryjnych. Pozyskane po od-wirowaniu krwi osocze wykorzystano jako materia³ badawczy. W celu okrelenia parametrów gospodarki lipidowej wyko-nano oznaczenia stê¿enia nastêpuj¹cych wskaników: chole-sterolu ca³kowitego (Chc), dwóch frakcji cholesterolu HDL i LDL, triglicerydów (TG), lipidów ca³kowitych (Lc). Ozna-czenia parametrów gospodarki lipidowej zosta³y wykonane me-todami enzymatycznymi przy u¿yciu odpowiednich zestawów odczynników firmy Aqua-Medica, wyniki odczytywano kolo-rymetrycznie przy u¿yciu spektrofotometru Uvikon 922. Stê-¿enie cholesterolu frakcji LDL uzyskano z podstawienia do wzoru: LDL (mmol/l) = Chc HDL TG/2,2, przyjmuj¹c prze-liczenie mg/dl = 0,013 mmol/l (30).
Otrzymane wyniki poddano analizie statystycznej przy po-mocy programu Statistica 6.0. Wykonano analizê wariancji (Anova) na poziomie istotnoci p £ 0,05.
Wyniki i omówienie
W tab. 1 podano rednie stê¿enia wybranych paramet-rów gospodarki lipidowej krwi byd³a rasy simentaler w zale¿noci od wieku zwierz¹t. U ciel¹t wykazano naj-ni¿sze stê¿enia analizowanych parametrów w porówna-niu do ja³ówek i krów doros³ych. Zaobserwowano, i¿ wraz z wiekiem badanych organizmów wzrasta poziom lipi-dów krwi.
Z³o¿one przemiany lipidów u prze¿uwaczy podlegaj¹ w³asnej regulacji metabolicznej oraz wp³ywom ró¿nych czynników egzogennych i endogennych. Prawid³owoæ tych przemian jest bardzo istotna dla w³aciwego funk-cjonowania ustroju.
Poziom cholesterolu jest odzwierciedleniem odpowiedniego typu przemiany materii. Istotny wp³yw na kszta³towanie siê tego czynnika ma wiek osobnika oraz stan fizjologiczny: ci¹¿a, lak-tacja. W czasie ci¹¿y obserwuje siê systematycz-ny spadek zawartoci cholesterolu ca³kowitego, a najni¿sze wartoci wystêpuj¹ w okresie oko³o-porodowym. W czasie laktacji poziom choleste-rolu we krwi jest podwy¿szony, a pod koniec tego okresu spada (7, 9, 17). Du¿y wp³yw na stê¿enie cholesterolu ma dieta. Decyduj¹ce znaczenie ma tu iloæ t³uszczów zawieraj¹cych nasycone i nie-nasycone kwasy t³uszczowe (13). Poziom chole-sterolu ca³kowitego mo¿e byæ traktowany jako jeden ze wskaników w selekcji byd³a w kierun-ku szybkoci wzrostu, wydajnoci mlecznej, masy cia³a przed ubojem.
W badaniach w³asnych wykazano, ¿e stê¿enie cholesterolu ca³kowitego (Chc) by³o obni¿one tyl-ko w osoczu ciel¹t, a w osoczu ja³ówek i krów mieci³o siê w granicach wartoci referencyjnych (30). Wykazano ró¿nice statystycznie istotne w poziomie Chc pomiêdzy wszystkim trzema ba-danymi grupami. Wed³ug Orowicz i Brzeziñskiej (21), poziom cholesterolu wzrasta wraz z wiekiem badanych ciel¹t (1.-6. tygodnia ¿ycia). Powy¿sze wyniki sugeruj¹, i¿ uzyskane w badaniach w³as-nych niskie stê¿enie cholesterolu jest zwi¹zane z wiekiem badanych osobników. Mo¿na s¹dziæ, ¿e wy¿szy poziom tego sk³adnika kszta³tuje siê
dopiero w póniejszym okresie ¿ycia ciel¹t. Zarówno wiek, jak i dieta mog¹ byæ przyczyn¹ ni¿szej zawartoci cholesterolu w surowicy krwi ciel¹t m³odszych (21). Na-le¿y jednak wzi¹æ pod uwagê fakt, ¿e wartoci referen-cyjne podawane w pimiennictwie s¹ rednimi bardzo ogólnymi, obliczanymi na du¿ej populacji zwierz¹t. St¹d konieczna jest analiza, przy zachowaniu porównywalnych kryteriów w zakresie: wieku, p³ci, laktacji i ¿ywienia (5). Przyczyny zmiennoci stê¿enia cholesterolu w surowi-cy krwi wp³ywaj¹ na wszystkie lipoproteiny, poniewa¿ nierozpuszczalny cholesterol nie znajduje siê w surowicy w stanie wolnym, lecz jest zawarty w rozpuszczalnych lipoproteinach (11, 19).
W osoczu krwi byd³a HDL s¹ relatywnie najwiêksze i stanowi¹ g³ówn¹ frakcjê lipoproteinow¹, której wysoki poziom waha siê zale¿nie od stanu fizjologicznego zwie-rzêcia. Sk³ad tych lipoprotein jest tylko nieznacznie mo-dyfikowany systemem karmienia. Natomiast LDL stano-wi¹ u byd³a nie wiêcej jak oko³o 10% frakcji lipoprotein (2). Najczêciej stê¿enie HDL jest w znacznej mierze zdeterminowane genetycznie, co mo¿e stanowiæ siln¹ korelacjê stê¿enia HDL z niedoborami innych lipopro-tein (11).
W naszych badaniach rednie stê¿enie frakcji HDL w grupach wiekowych kszta³towa³o siê poni¿ej wartoci referencyjnych dla byd³a (23). Wykazano ró¿nice statys-tycznie istotne w poziomie cholesterolu HDL tylko miê-dzy jego stê¿eniem u ja³ówek i krów doros³ych (tab. 1). Stê¿enie lipoprotein o niskiej gêstoci (LDL) by³o obni-¿one tylko w surowicy krwi ciel¹t, a u ja³ówek i krów doros³ych by³o podwy¿szone wzglêdem wartoci referen-cyjnych (23). Wykazano ró¿nice statystycznie istotne
e n a z c a n z O y rt e m a r a p reWfearetrnocycjine zwWieierzk¹t mregd/ndila ±SD s e r k a Z i c o tr a w x a m -n i m l o r e t s e l o h C y ti w o k ³ a c 69,7-201,2mg/dl* a t ê l e i c 160,2a 12,50 48,0-76,00 i k w ó ³ a j 187,0b 20,58 52,0-104,0 y w o r k 127,6c 23,61 96,0-152,0 L D H 122,5-129,7mg/dl** a t ê l e i c 49,7b 14,18 30,9-64,4 i k w ó ³ a j 37,4a 11,60 19,3-50,5 y w o r k 59,9b 15,74 37,4-81,6 L D L 19,3-22,8mg/dl** a t ê l e i c 17,2a 14,80 12,7-14,6 i k w ó ³ a j 46,4b 21,66 14,6-74,7 y w o r k 61,2c 19,31 42,5-88,5 y d y r e c il g ir T 8,86-26,57mg/dl* a t ê l e i c 16,2a 13,77 12,0-22,0 i k w ó ³ a j 16,0a 15,61 10,0-25,0 y w o r k 32,2b 16,59 21,0-61,0 y d i p i L e ti w o k ³ a c a t ê l e i c 226,6a 30,06 195,0-263,0 i k w ó ³ a j 286,7b 50,01 202,0-323,0 y w o r k 394,3c 43,56 343,5-438,0
Tab. 1. Profil lipidowy krwi byd³a rasy simentaler w zale¿noci od wie-ku zwierz¹t (n = 30)
Objanienia: * wartoci referencyjne wg Winnickiej (30); ** wartoci referencyjne wg Pysery i Opa³ka (23); a, b, c rednie oznaczane ró¿nymi literami ró¿ni¹ siê istotnie przy p £ 0,05
Medycyna Wet. 2007, 63 (7) 838
w poziomie cholesterolu LDL pomiêdzy wszystkim trze-ma badanymi grupami (tab. 1). Orowicz (20, 21) w pra-cach okrelaj¹cych wp³yw Mg i Ca na gospodarkê lipido-w¹ ciel¹t podaje tak¿e niskie wartoci cholesterolu frak-cji HDL.
Zwróciæ nale¿y tak¿e uwagê na sezon, w którym zosta-³a pobrana krew do badañ jesieñ. Zwierzêta przebywaj¹ wówczas w pomieszczeniach zamkniêtych i nie maj¹ mo¿liwoci korzystania z pastwiska. Niektórzy autorzy (29) wykazali, ¿e wy¿sze wartoci wskaników gospo-darki t³uszczowej wystêpuj¹ w³anie w okresie alkierzo-wym (jesieñ). Jest to zwi¹zane z intensywnym ¿ywieniem w tych warunkach utrzymania, a wp³yw wielkoci spo¿y-cia oraz jakoci paszy na poziom zwi¹zków lipidowych by³ wielokrotnie udowadniany (1, 14, 15, 27).
Stê¿enie triglicerydów (TG) mieci³o siê w granicach normy w surowicy ciel¹t i ja³ówek, a w surowicy krów doros³ych by³o nieznacznie podwy¿szone wzglêdem war-toci referencyjnych (30). Wykazano tak¿e ró¿nice staty-stycznie istotne w poziomie TG pomiêdzy cielêtami i ja-³ówkami oraz cielêtami i krowami doros³ymi (tab. 1). Stê-¿enie triglicerydów w surowicy jest g³ównie zwi¹zane ze zmianami w stê¿eniu LDL i chylomikronów w surowicy krwi (11). Na kszta³towanie siê stê¿enia triglicerydów ma równie¿ wp³yw stan fizjologiczny organizmu. Dane do-stêpne w literaturze dotycz¹ zmian w poziomie tego wska-nika w ci¹¿y i okresie oko³oporodowym (5, 6). Przyspie-szenie ustrojowej przemiany materii w pocz¹tkowym okresie laktacji odbywa siê kosztem os³abienia mecha-nizmów regulacyjnych (6), co prowadzi do zaburzeñ gospodarki t³uszczowej organizmu, a w szczególnoci restryfikacji i uwalniania triglicerydów z komórek w¹tro-bowych do krwi. Zachwianie równowagi miêdzy dostar-czaniem wolnych kwasów t³uszczowych (WKT) do he-patocytów a ich uwalnianiem ju¿ w postaci triacyloglice-roli przyczynia siê do powstawania zmian w obrêbie w¹troby, która szczególnie u zwierz¹t poligastrycznych ma ma³o sprawny system usuwania triglicerydów i ulega st³uszczeniu (4, 8).
W dostêpnej literaturze nie odnaleziono prac, w któ-rych wykazywano poziom lipidów ca³kowitych we krwi byd³a, dlatego uzyskanych w badaniach wyników (226,6 ÷ 394,3 mg/dl) nie mo¿na przedyskutowaæ i wyci¹gn¹æ wniosków. W dostêpnej literaturze jest brak danych na temat wartoci referencyjnych stê¿enia lipidów ca³kowi-tych w surowicy byd³a. Wykazano ró¿nice statystycznie istotne w poziomie Lc pomiêdzy wszystkim trzema bada-nymi grupami (tab. 1).
Do uzyskania dojrza³oci w wieku ok. 3 lat stê¿enie lipidów krwi byd³a wzrasta liniowo, a w póniejszym okre-sie rozwojowym wartoci te utrzymuj¹ siê na poziomie niezale¿nym od wieku, lecz tylko od stanu fizjologiczne-go (ci¹¿a, laktacja) (23, 24).
Metabolizm ró¿norodnych zwi¹zków w ustroju rzutu-je na poziom okrelonych sk³adników w surowicy krwi. Zale¿noæ ta pozwala wnioskowaæ np. o stanie zdrowia zwierzêcia. Niektóre wskaniki krwi powi¹zane s¹ z przy-rostami masy cia³a w okresie wzrostu i rozwoju, wydaj-noci¹ mleczn¹ i rozrodczoci¹ (26, 28). Z powy¿szych wzglêdów hodowcy coraz czêciej sk³aniaj¹ siê do wy-konywania przez laboratoria analiz biochemicznych krwi zwierz¹t.
Pimiennictwo
1.Bielak F., Wawrzyñczak K., Kraszewski J., Strz¹da³a B.: Efektywnoæ stosowania dodatku t³uszczu paszowego w dawce pokarmowej dla krów rasy czerwono-bia-³ej. Rocz. Nauk. Zoot. 1994, 21, 145-155.
2.Bobowiec R., Filar J., Marczuk J., Kosior U.: Zmiany w sk³adzie lipoprotein osocza krów w okresie oko³oporodowym. Medycyna Wet. 1997, 57, 734-738. 3.Breuking H. J., Wensing Th.: Pathophysiology of the liver in high yielding dairy
cows and its consequences for health and production Isr. J. Vet. Med. 1997, 52, 66-72.
4.Bronicki M.: Patofizjologiczne uwarunkowania profilaktyki i leczenia zespo³u st³uszczenia w¹troby u krów mlecznych. Medycyna Wet. 2001, 57, 543-546. 5.Bronicki M., Dembiñski Z.: Aktywnoæ wybranych enzymów w¹trobowych u krów
mlecznych w stanie zaburzonej przemiany t³uszczowej o ró¿nym nasileniu. Zesz. Nauk. AR Szczecin, Zootech. 1995, 31, 67-74.
6.Bronicki M., Dembiñski Z.: Badanie aktywnoci enzymów w¹trobowych u krów mlecznych w powi¹zaniu z wybranymi wskanikami gospodarki lipidowej. Me-dycyna Wet. 1994, 50, 268-271.
7.Bronicki M., Dembiñski Z.: Metaboliczne mechanizmy zaburzeñ czynnoci jajni-ków u krów. Medycyna Wet. 1997, 53, 391-393.
8.Bronicki M., Dembiñski Z.: Rozpoznawanie i prognozowanie zmian w¹trobowych w przebiegu zespo³u st³uszczenia u krów mlecznych. Medycyna Wet. 1998, 54, 598-600.
9.Bronicki M., Dembiñski Z.: Wp³yw zaburzenia przemiany t³uszczowej u krów w okresie oko³oporodowym na czynnoæ jajników, okrelon¹ poziomem progeste-ronu we krwi. Medycyna Wet. 1995, 51, 604-606.
10.Bronicki M., Dembiñski Z.: Wp³yw zaburzenia przemiany t³uszczowej w okresie oko³oporodowym na p³odnoæ krów. Medycyna Wet. 1993, 49, 562-564. 11.Cooper G. R., Myers G. L., Smith J., Shlant R. C.: Pomiary stê¿enia lipidów krwi.
Zmiennoæ i wskazówki praktyczne. JAMA 1992, 267, 1652-1660.
12.Grzegorzak B., Koziorowska S., Goprowski J.: Zachowanie siê lipidów ca³kowi-tych w surowicy krwi u krów rasy nb w rocznym cyklu produkcyjnym. Medycyna Wet. 1970, 26, 630-632.
13.Hawkins D. E., Niswender K. D., Oss G. M., Moeller C. L., Odde K. G., Sawyer H. R., Niswender G. D.: An increase in serum lipids increases luteal lipid content and alters the disappearance rate of progesterone in cows. J. Anim. Sci. 1995, 73, 541-545.
14.Janeczek W., Chudoba-Drozdowska B., Rojkowski A., Szulc T.: Kszta³towanie siê poziomów wybranych wskaników krwi krów dokarmianych przed porodem ró¿-nymi dodatkami paszowymi. Zesz. Nauk. Rol. Wroc³aw 1991, XXXV, 17-31. 15.Janeczek W., Chudoba-Drozdowska B., Rojkowski A., Szulc T.: Wp³yw warunków
utrzymania i ¿ywienia na wybrane wskaniki krwi krów i przebieg ich okresu oko³oporodowego. Zesz. Nauk. Rol. Wroc³aw 1991, XXXV, 43-53.
16.Jasiorowski H., Przysucha T.: Byd³o miêsne: wybór rasy. Top Agrar Polska 2004, 1, 102-104.
17.Malinowska A., Daszyñska F.: Poziom cukru, cia³ ketonowych oraz cholesterolu i jego frakcji we krwi byd³a w ró¿nych warunkach hodowlanych. Medycyna Wet. 1970, 26, 433-435.
18.McNamara J. P.: Regulation of adipose tissue metabolism in support of lactation. J. Dairy Sci. 1988, 74, 706-711.
19.Michajlik A., Bartnikowska E.: Lipidy i lipoproteiny osocza. PZWL, Warszawa 1999.
20.Orowicz W.: Zawartoæ magnezu w surowicy krwi i jego wp³yw na równowagê lipidow¹ u zwierz¹t poligastrycznych. Biul. Magnezol. P. T. Mag. 1994, 5, 11-14. 21.Orowicz W., Brzeziñska M.: Zawartoæ magnezu i wapnia we krwi oraz ich wp³yw na poziom wybranych zwi¹zków lipidowych lipidowych ciel¹t w okresie inten-sywnego wzrostu. Biul. Magnezol. P. T. Mag. 1996, 7, 44-47.
22.Pac-Ko¿uchowska E.: Przemiana lipidów i lipoprotein w ustroju oraz ich rola w etiopatogenezie mia¿d¿ycy. Med. Wiejska 1991, XXVI, 2, 86-90.
23.Pysera B., Opa³ka A.: The effect of gestation and lactation of dairy cows on lipid and lipoprotein patterns and composition in serum during winter and summer feeding. J. Anim. Feed Sci. 2000, 9, 411-424.
24.Pyska H., Styczyñska H., Grega T., Barowicz T.: Zachowanie siê fosfatazy alka-licznej, fosforu nieorganicznego oraz cholesterolu we krwi ciel¹t w zale¿noci od ich tempa wzrostu. Rocz. Nauk. Zoot. 1984, 11, 21-29.
25.Senatore E. M., Butler W. R., Oltenacu P. A.: Relationship between energize balance and post partum ovarian activity and fertility in first lactation dairy cows. Anim. Sci. 1996, 62, 17-23.
26.Skrzypek R.: Przydatnoæ niektórych wskaników biochemicznych u ja³ówek do prognozowania u¿ytkowoci mlecznej i rozrodczej. Rocz. AR Poznañ Zootech. 1991, CCXXIX, 139-146.
27.Skrzypek R.: Wp³yw wieku i sezonu wycielenia na wartoæ niektórych wskani-ków biochemicznych u krów rasy czarno-bia³ej. Rocz. AR Poznañ 1990, CCXX, 99-111.
28.Skrzypek R.: Wspó³czynniki korelacji miêdzy wskanikami biochemicznymi, hematologicznymi i odpornociowymi a przyrostami masy cia³a u ciel¹t. Rocz. AR Poznañ 1991, CCXXIX, 157-163.
29.Skrzypek R., Dorynek Z.: Porównanie poziomu niektórych wskaników bioche-micznych we krwi krów utrzymywanych w warunkach obory tradycyjnej i fermy przemys³owej. Medycyna Wet. 1985, 41, 308-310.
30.Winnicka A.: Wartoci referencyjne podstawowych badañ laboratoryjnych w we-terynarii, Wyd. SGGW, Warszawa 2004.
Adres autora: dr Ewa Brucka-Jastrzêbska, al. Piastów 40b, 71-065 Szczecin; e-mail: ewabrucka@poczta.onet.pl
