Medycyna Wet. 2007, 63 (12) 1519
Artyku³ przegl¹dowy Review
Wirus influenzy koni nale¿y do rodziny Orthomyxovi-ridae do typu A i reprezentuj¹ go dwa serotypy: H7N7 (podtyp A1) oraz H3N8 (podtyp A2). Ostatnia izolacja wirusa H7N7 mia³a miejsce w 1980 r. w Jugos³awii (19). Obecnie w populacji koni kr¹¿y tylko podtyp A2, który dzieli siê na dwie linie ewolucyjne: liniê szczepów ame-rykañskich oraz liniê szczepów europejskich. Podstawê tej klasyfikacji stanowi lokalizacja geograficzna tych dwóch puli genowych wirusa influenzy. Ró¿nice miêdzy dwiema liniami ewolucyjnymi dotycz¹ genów koduj¹cych nastêpuj¹ce bia³ka wirusowe: kompleks polimerazy (PB1, PB2 i PA), hemaglutyninê (HA), neuraminidazê (NA) oraz bia³ka NS. Wirus influenzy koni mo¿e wystêpowaæ ende-micznie, mo¿e te¿ wywo³ywaæ epidemie o du¿ym zasiê-gu geograficznym. Aktualnie epidemie influenzy zazwy-czaj wystêpuj¹ poza Europ¹ (14) i s¹ powodowane przez wirus H3N8 (A2). Wirus powoduje straty zw³aszcza w hodowli koni wierzchowych, sportowych, bowiem zwierzêta rekonwalescenci czêsto nie powracaj¹ do stanu zdrowia sprzed zachorowania (21, 22).
Chorobotwórczoæ wirusa influenzy koni
Podobnie jak influenza u ludzi, influenza koni jest wysoce zaraliw¹ chorob¹. Wirus najczêciej przenosi siê drog¹ inhalacji. Wymiana koni pomiêdzy stadninami, to-rami wycigowymi zwiêksza ryzyko transmisji zaka¿e-nia. Po oko³o 1 do 3 dni inkubacji wystêpuj¹ pierwsze symptomy chorobowe: wzrost ciep³oty cia³a do 41°C, napadowy, suchy kaszel, wyciek z nosa, niechêæ do ruchu spowodowana bólem miêni, brak apetytu, powiêk-szenie pod¿uchwowych wêz³ów limfatycznych i oso-wienie. Szczególnie kaszel sprzyja rozprzestrzenianiu siê wirusa. Nasilenie objawów chorobowych zale¿ne jest od szczepu wirusowego oraz statusu immunologicznego
za-infekowanego zwierzêcia. Zapalenie oskrzeli, oskrzelików oraz p³uc mog¹ byæ nastêpstwami zaka¿enia wirusem in-fluenzy. W przypadku braku wspó³zaka¿enia bakteryjne-go, nasilenie objawów chorobowych s³abnie w okresie 2 tygodni. Notowane by³y równie¿ przypadki (dotycz¹ce koni o obni¿onej odpornoci) penetracji wirusa influenzy w g³¹b b³ony podstawowej komórek nab³onka dróg od-dechowych, co w dalszej fazie mo¿e prowadziæ do zapa-lenia miêni, zapazapa-lenia miênia sercowego, obrzêku czy nawet zapalenia mózgu (3, 7).
Odpowied immunologiczna komórkowa i humoralna
na zaka¿enie wirusem influenzy koni
Wirus influenzy koni wnika i replikuje siê w komór-kach nab³onka dróg oddechowych. W efekcie komórki nab³onka górnych dróg oddechowych trac¹ orzêsienie w ci¹gu 4-6 dni po zaka¿eniu. Inicjacja odpowiedzi im-munologicznej zwi¹zana jest z tkankami limfatycznymi górnych dróg oddechowych NALT (nasal associated lim-phoid tissue). Odpornoæ przeciwgrypowa warunkowana jest zarówno przez komórkowe, jak i humoralne mecha-nizmy obronne. Maj¹ one za zadanie zapobieganie oraz ograniczenie szerzenia siê infekcji (18, 24). Odpowied komórkowa na zaka¿enie wirusem influenzy koni jest d³ugoterminowa i mo¿e byæ niezale¿na od wytwarzania przeciwcia³. W toku odpowiedzi komórkowej indukowa-ne s¹ cytotoksyczindukowa-ne limfocyty T oraz pomocnicze limfo-cyty T. Cytotoksyczne limfolimfo-cyty T (Tc) zale¿ne od MHC klasy I (Major Histocompatibility Class I) rozpoznaj¹ an-tygeny wewn¹trzkomórkowe. Natomiast pomocnicze lim-focyty T (Th) zale¿ne od MHC klasy II rozpoznaj¹ anty-geny egzogenne. HA wirusa influenzy zwi¹zana z b³on¹ komórek gospodarza wywo³uje jedynie s³ab¹ odpowied komórkow¹ typu Th. HA mo¿e równie¿ powstawaæ
Odpornoæ przeciw zaka¿eniu wirusem influenzy koni
MA£GORZATA PURZYCKA, WOJCIECH RO¯EK, JAN F. ¯MUDZIÑSKI Zak³ad Wirusologii Pañstwowego Instytutu Weterynaryjnego Pañstwowego Instytutu Badawczego,
Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy
Purzycka M., Ro¿ek W., ¯mudziñski J. F.
Immunity against equine influenza virus infection
Summary
Influenza virus plays an important role in respiratory diseases in horses. Equine influenza virus is repre-sented by two different serotypes: H7N7 and H3N8. The strain H7N7 has not been isolated since 1980 and H3N8 circulates in the equine population throughout most of the world. For preventive and prophylactic measures inactivated and subunit vaccines are most commonly used. Contrary to natural infections, traditional vaccines induce neither cytotoxic lymphocytes T nor mucosal antibodies and they do not provide enduring immunity. There is also the difference in the immune response as the natural infection induces IgA, IgGa and IgGb anti-bodies whereas the traditional vaccines induce IgGc and IgG(T) and no IgA. The low efficacy of the traditional vaccines also depends on an antigenic drift of the surface glycoprotein hemagglutynin.
Medycyna Wet. 2007, 63 (12) 1520
w cytoplazmie jako wynik delecji sekwencji cDNA, koduj¹cej N-koñcowy peptyd sygna³owy HA. Wówczas indukowana jest silna odpowied komórek Tc przeciwko HA. Lokalizacja bia³ka HA w komórce decyduje, czy sty-mulowana bêdzie odpowied zale¿na od MHC klasy I, czy od MHC klasy II (17). Ponadto aktywowane pomoc-nicze limfocyty T reguluj¹ funkcjê komórek B i T po-przez wytwarzanie cytokin oraz innych czynników che-motaktycznych. Indukowana jest lokalna synteza inter-leukiny 6 (IL-6) oraz interferonu a/b (INF a/b). Nastêpu-je równie¿ wzrost poziomu interferonu g (INF-g), inter-leukiny 4 (IL-4) oraz interinter-leukiny 2 (IL-2) we krwi ob-wodowej oraz w wêz³ach limfatycznych. Szczególn¹ rolê odgrywa lokalna synteza cytokin zapalnych: IL-6 oraz INF a/b. IL-6 aktywuje limfocyty B i T, jest zaanga¿owa-na w produkcjê wydzielniczych przeciwcia³ klasy IgA. INF a/b pobudza komórki NK (natural killer) oraz po-mocnicze limfocyty T (9, 13, 16).
Odpowied humoralna skierowana jest przeciwko po-szczególnym bia³kom wirusowym. Stopieñ glikozylacji, masa cz¹steczkowa oraz liczba kopii danego bia³ka w wirionie warunkuj¹ ich aktywnoæ immunologiczn¹. Szczególn¹ rolê w indukcji odpowiedzi humoralnej
od-grywaj¹ dwa wirusowe bia³ka powierzchniowe: hema-glutynina i neuraminidaza. Zarówno hemaglutyninê, jak i neuraminidazê cechuje du¿a zmiennoæ. ród³em zmien-noci s¹ najczêciej mutacje typu missens. Wtedy kon-sekwencj¹ zmiany pojedynczego nukleotydu jest zmiana aminokwasu w kodowanym bia³ku wirusowym. Mutacje wystêpuj¹ czêsto, powoduj¹ dryft antygenowy i s¹ przy-czyn¹ nieskutecznoci stosowanych szczepionek (4). Me-chanizmy immunologiczne stymulowane przez hemaglu-tyninê i neuraminidazê warunkuj¹ odpornoæ homotypo-w¹. Odpornoæ heterotypowa, obejmuj¹ca szersze spek-trum szczepów wirusowych, oparta jest o mniej zmienne bia³ka np. nukleoproteinê lub bia³ko M1.
W obronie organizmu przed zaka¿eniem bior¹ udzia³ przeciwcia³a zawarte w wydzielinach luzowych, jak rów-nie¿ neutralizuj¹ce przeciwcia³a zawarte w surowicy. U koni wyró¿nia siê immunoglobuliny klas: IgM, IgE, IgA oraz, w odró¿nieniu od cz³owieka, 5 izotypów im-munoglobulin klasy IgG: IgGa, IgGb, IgGc, IgG(T) oraz IgG(B). Niektóre ród³a podaj¹ szeæ izotypów immuno-globulin IgG (20). Szczególne znaczenie odgrywaj¹ im-munoglobuliny klasy IgA wystêpuj¹ce w wydzielinach górnych dróg oddechowych. Stanowi¹ one barierê ochron-n¹ przed wirusem (11). Podczas transportu przez komórki nab³onka przeciwcia³a IgA s¹ zdolne do neutralizacji wewn¹trzkomórkowych cz¹stek wi-rusowych ju¿ w pierwszym etapie zaka¿enia. Efektywna obrona przed zaka¿eniem uwarunko-wana jest produkcj¹ wydzielniczych przeciwcia³ IgA oraz humoralnych przeciwcia³ IgGa i IgGb.
Szczepionki tradycyjne
Najpowszechniej stosowane s¹ szczepionki za-wieraj¹ce inaktywowane wirusy oraz szczepion-ki podjednostkowe. Nie zapewniaj¹ one ca³ko-witej ochrony przed zaka¿eniem, zw³aszcza u m³odych koni (12). Tabele: 1 i 2 przedstawiaj¹ wykaz szczepionek zatwierdzonych do u¿ytku na obszarze Polski i Unii Europejskiej. Szczepionki inaktywowane zawieraj¹ awirulentne, pozbawio-ne zdolnoci namna¿ania siê w organizmie bior-cy wirusy, przy jak najmniejszej modyfikacji istot-nych determinant antygenowych. Cz¹steczki in-aktywowanych wirionów dostaj¹ siê do komórek gospodarza na drodze endocytozy. Wewn¹trz en-dosomów ulegaj¹ degradacji do peptydów, gdzie ³¹cz¹ siê z cz¹steczkami MHC klasy II. Po poja-wieniu siê na powierzchni komórki gospodarza aktywuj¹ limfocyty T pomocnicze, tylko w zni-komym stopniu antygeny zdegradowane w endo-somach (egzogenne) wi¹¿¹ siê z cz¹steczkami MHC klasy I, co, jak ju¿ wspomniano, warun-kuje skuteczn¹ odpowied cytotoksyczn¹. Szcze-pionki podjednostkowe zawieraj¹ w swym sk³a-dzie oczyszczone wirusowe glikoproteiny po-wierzchniowe: hemaglutyninê (HA) i neuramini-dazê (NA). Wobec du¿ej zmiennoci glikopro-tein powierzchniowych wirusa influenzy, przeciw-cia³a indukowane przez szczepy szczepionkowe czêsto nie rozpoznaj¹ i nie inaktywuj¹ antygenów pochodz¹cych od mutantów, zatem szczepienie jest nieskuteczne (10, 15, 17, 23).
Tab. 2. Wykaz szczepionek przeciw zaka¿eniom wywo³anym przez wirus influenzy koni dopuszczonych do obrotu na podstawie pozwoleñ wydanych przez Radê Unii Europejskiej
i k n o i p e z c z s a w z a N Sk³adszczepionki a ff i u q E gszilckzoeppryotweinriuyshaeirnpelfusewnzriauskaokno:inAi/teypqu1in,ein-1a/kPtryawgouwea/5n6e, 3 9 / 2 /t e k r a m w e N / 2 -e n i u q e / A T a z n e u q E s il i u q E pAo/edqjeudinneo-s1t/kPirHagAuieN/5A6,wAri/ueqsauiinnelf-u2e/Nnzeywkmoanriksez/tc1z/e9p3ó,w: a w o c ¿ ê t a n y s k o t , 3 9 / 2 /t e k r a m w e N / 2 -e n i u q e / A N N n i u q e s e R s il i u q E s u l P ) H -C A R ( 1 u p y t :i n o k a s u ri w s e p r e h p e z c z s y n a w o w y t k a n i i n o k y z n e u lf n i a s u ri w A H i k t s o n d e j d o p ,) 2 5 2 2 ( 4 u p y t i , 3 9 / 1 /t e k r a m w e N / 2 -e n i u q e / A , 6 5 / e u g a r P / 1 -e n i u q e / A : w ó p e z c z s 3 9 / 2 /t e k r a m w e N / 2 -e n i u q e / A a ff i p ir g a t e T iAn/aekqtuyiwnoew-1a/Pnreasgzucez/e5p6y,Aw/eriuqsuainien-2lfu/Neenzwymkaornke:i /t2/93, a w o c ¿ ê t a n y s k o t
Tab. 1. Wykaz szczepionek przeciw zaka¿eniom wywo³anym przez wirus influenzy koni dopuszczonych do obrotu na terytorium Polski wg Rejestru Produktów Leczniczych Weterynaryjnych (stan na sier-pieñ 2006 r.) i k n o i p e z c z s a w z a N Sk³adszczepionki a z n e u q e r P s il i u q E pAo/edqjeudinneo-s1t/kPirHaAguwe/5riu6s,aAi/neqlfuueinnez-y2k/Noenwismzaczrekepó/t1w/:93, 3 9 / 2 /t e k r a m w e N / 2 -e n i u q e / A e T a z n e u q e r P s il i u q E pAo/edqjeudinneo-s1t/kPirHaAguwe/5riu6s,aAi/neqlfuueinnez-y2k/Noenwismzaczrekepó/t1w/:93, a w o c ¿ ê t a n y s k o t , 3 9 / 2 /t e k r a m w e N / 2 -e n i u q e / A u l F q e t o r P ) 3 3 5 1 P C v i 9 2 5 1 P C v ( x o p y r a n a c a s u ri w y t n a n i b m o k e r 2 a s u ri w A H u n e g ij s e r p s k e i c o w i c a ³ w e c ¹ j a d a i s o p , 4 9 / y k c u t n e K / 2 -e n i u q e / A : w ó p e z c z s i n o k y z n e u lf n i 3 9 / 2 /t e k r a m w e N / 2 -e n i u q e / A e T -u l F q e t o r P ) 3 3 5 1 P C v i 9 2 5 1 P C v ( x o p y r a n a c a s u ri w y t n a n i b m o k e r 2 a s u ri w A H u n e g ij s e r p s k e i c o w i c a ³ w e c ¹ j a d a i s o p , 4 9 / y k c u t n e K / 2 -e n i u q e / A : w ó p e z c z s i n o k y z n e u lf n i a w o c ¿ ê t a n y s k o t , 3 9 / 2 /t e k r a m w e N / 2 -e n i u q e / A
Medycyna Wet. 2007, 63 (12) 1521
Porównanie odpowiedzi humoralnej koni
po przechorowaniu oraz po szczepieniu
szczepionk¹ zawieraj¹c¹ inaktywowane wirusy
Naturalne zaka¿enie indukuje wytwarzanie immuno-globulin klas: IgA, IgGa i IgGb zarówno w surowicy, jak i w wydzielinie górnych dróg oddechowych. Poziom im-munoglobulin IgA jest zdecydowanie wy¿szy w wydzie-linie z górnych dróg oddechowych ni¿ we krwi, odwrotne zjawisko ma miejsce w przypadku immunoglobulin IgGa i IgGb. Najwy¿szy poziom immunoglobulin IgA i IgGa obserwowany jest 16. dnia po zaka¿eniu, po czym stabi-lizuje siê w ci¹gu 53 dni w przypadku przeciwcia³ IgA i 100 dni dla przeciwcia³ IgGa. Naturalna infekcja stymu-luje indukcjê przeciwcia³ IgA przez okres 3-5 miesiêcy. Poziom immunoglobulin IgGa osi¹ga swe apogeum przed 30. dniem po zaka¿eniu, nastêpnie obni¿a siê w ci¹gu ko-lejnych 72 dni do osi¹gniêcia sta³ego poziomu w surowi-cy, natomiast pozostaje podwy¿szony w wydzielinie z górnych dróg oddechowych. Przeciwcia³a: IgGc i IgG(T) nie zosta³y wykryte. Ca³kowita kliniczna i immunologicz-na odpornoæ po przebyciu infekcji dla szczepów homo-logicznych utrzymuje siê co najmniej 32 tygodnie, a od-pornoæ czêciowa ponad rok (6).
Surowica oraz wydzielina z górnych dróg oddechowych koni immunizowanych szczepionk¹ inaktywowan¹ cha-rakteryzuje siê brakiem przeciwcia³ w obrêbie klasy IgA, i izotypów: IgGa, IgGb, natomiast stwierdzono obecnoæ przeciwcia³ izotypu IgG(T) w surowicy. W 16. dniu po szczepieniu obserwowany jest najwy¿szy poziom prze-ciwcia³ IgG(T), po czym, w ci¹gu nastêpnych 93 dni utrzy-muje on sta³¹ wartoæ. Przeciwcia³a IgG(T) indukowane szczepionk¹ inaktywowan¹ utrzymuj¹ siê w surowicy krócej ni¿ 100 dni po szczepieniu i nie zapewniaj¹ ca³ko-witej ochrony przed kolejn¹ infekcj¹ (8, 19).
Zatem d³ugotrwa³a ochrona przed zaka¿eniem wirusem influenzy jest warunkowana obecnoci¹ przeciwcia³ IgA w wydzielinach górnych dróg oddechowych oraz surowi-czych przeciwcia³ IgGa i IgGb. Jak wspominano wcze-niej, inaktywowane szczepionki indukuj¹ produkcjê prze-ciwcia³ IgG(T) i w niektórych przypadkach IgGc (8). Mechanizmy reguluj¹ce indukcjê immunoglobulin IgGa/ IgGb ró¿ni¹ siê zasadniczo od mechanizmów reguluj¹-cych wytwarzanie przeciwcia³ IgG(T). Zarówno przeciw-cia³a IgG(T), jak równie¿ przeciwprzeciw-cia³a IgGc nie zapew-niaj¹ skutecznej ochrony przed zaka¿eniem wirusowym. Przeciwcia³a IgG(T) odgrywaj¹ znacz¹c¹ rolê w neutrali-zacji toksyn bakteryjnych oraz s¹ istotnym czynnikiem w zwalczaniu paso¿ytów jelitowych. Dodatkowo, zarów-no immuzarów-noglobuliny IgG(T), jak IgGc, nie wi¹¿¹ dope³-niacza i mog¹ hamowaæ neutralizacjê antygenów wiruso-wych przez inne izotypy przeciwcia³ IgG. Monocyty i neu-trofile nie posiadaj¹ miejsc receptorowych dla Fc immu-noglobulin IgG(T), podczas gdy mog¹ wi¹zaæ inne izoty-py IgG oraz przeciwcia³a IgA. Jak ju¿ wspomniano, te cechy immunoglobulin IgG(T) i IgGc wskazuj¹ na ich niewielk¹ skutecznoæ w ochronie przed zaka¿eniem wi-rusem influenzy. W odró¿nieniu, przeciwcia³a IgGa i IgGb s¹ efektywne podczas procesu opsonizacji i porednicz¹ w mechanizmie cytotoksycznoci komórkowej zale¿nej od przeciwcia³ (ADCC antibody dependent cellular cyto-toxity) (1, 13).
Odpowied immunologiczna indukowana przez natu-ralne zaka¿enie w dalszym ci¹gu jest najdoskonalsza (5), a szczepionki tradycyjne inaktywowane i podjednost-kowe nie indukuj¹ cytotoksycznych limfocytów T ani przeciwcia³ IgA w wydzielinach luzowych, co ma klu-czowe znaczenie w uzyskaniu odpornoci (2). Konieczne sta³o siê wprowadzenie szczepionek nowej generacji, które bardziej skutecznie stymulowa³aby uk³ad immunologicz-ny gospodarza.
Pimiennictwo
1.Cox R. J., Brokstad K. A., Ogra P.: Influenza virus: immunity and vaccination strategies. Comparison of the immune response to inactivated and live attenu-ated influenza vaccines. Scand. J. Immunol. 2004, 59, 1-15.
2.Daly J. M., Newton J. R., Mumford J. A.: Current perspectives on control of equine influenza. Vet. Res. 2004, 35, 411-423.
3.Daly J. M., Whitwell K. E., Miller J., Dowd G., Cardwell J. M., Smith K. C.: Investigation of equine influenza cases exhibiting neurological disease: coinci-dence or association? J. Comp. Path. 2006, 134, 231-235.
4.de Jong J. C., Rimmelzwaan G. F., Fouchier R. A. M., Osterhaus A. D. M. E.: Influenza virus: a master of metamorphosis. J. Infect. 2000, 40, 218-228. 5.Fouchier R. A. M., Osterhaus A. D. M. E., Brown I. H.: Animal influenza virus
surveillance. Vaccine 2003, 21, 1754-1757.
6.Hannant D., Jessett D. M., ONeil T., Sundquist B., Mumford J. A.: Naso-pharyngeal, tracheobronchial and systemic immune responses to vaccination and aerosol infection with equine-2 influenza A virus (H3N8). Proc. Fifth Internat. Conf., Equine Infectious Diseases. University Press of Kentucky, Lexington 1987, s. 66-73.
7.Hannant D., Mumford J. A.: Virus Infection of Equines. Elsevier Science Publishers, Amsterdam 1996, 287-288.
8.Holmes M. A., Townsend H. G., Hussey S., Breathnach C., Barnett C., Hol-land R., Lunn D. P.: Immune responses to commercial equine vaccines. Int. Vet. Inf. Serv. 2003, P0630.1103.
9.Horohov D. W.: Immunology of the equine lung. Int. Vet. Inf. Serv. 2004, B0303.0804.
10.Minke J. M., Audonnet J.-Ch., Fischer L.: Equine viral vaccines: the past, present and future. Vet. Res. 2004, 35, 425-443.
11.Nelson K. M., Schram B. R., McGregor M. W., Sheoran A. S., Olsen C. W., Lunn D. P.: Local and systemic isotype-specific antibody responses to equine influenza virus infection versus conventional vaccination. Vaccine 1998, 16, 1306-1313.
12.Newton J. R., Lakhani K. H., Wood J. L. N., Baker D. J.: Risk factors for equine influenza serum antibody titres in young thoroughbred racehorses given an inactivated vaccine. Prev. Vet. Med. 2000, 46, 129-141.
13.Paillot R., Hannant D., Kydd J. H., Daly J. M.: Vaccination against equine influenza: Quid novi? Vaccine 2006, 24, 4047-4061.
14.Palese P.: Making better influenza virus vaccines? Emerg. Infect. Dis. 2006, 12, 61-65.
15.Park A. W., Wood J. L., Newton J. R., Daly J., Mumford J. A., Grenfell B. T.: Optimising vaccination strategies in equine influenza. Vaccine 2003, 21, 2862--2870.
16.Ramsay A. J., Husband A. J., Ramshaw I. A., Bao S., Matthaei K. I., Koehler G., Kopf M.: The role of interleukin-6 in mucosal IgA antibody responses in vivo. Science 1994, 264, 561-563.
17.Roitt I., Brostoff J., Male D.: Immunologia. Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa, Wyd. Medyczne S³otwiñski Verlag, Bremen 2000, 116.
18.Slater J., Hannant D.: Equine immunity to viruses. Vet. Clin. North. Am. Equine Pract. 2000, 16, 49-68.
19.Soboll G., Horohov D. W., Aldridge B. M., Olsen C. W., McGregor M. W., Drape R. J., Macklin M. D., Swain W. F., Lunn D. P.: Regional antibody and cellular immune responses to equine influenza virus infection, and particle mediated DNA vaccination. Vet. Immunol. Immunopathol. 2003, 94, 47-62. 20.Steinbach F., Deeg C., Mauel S., Wagner B.: Equine immunology: offspring
of the serum horse. Trends Immunol. 2002, 23, 223-225.
21.Timoney P. J.: Equine influenza. Comp. Immmun. Microbiol. Infect. Dis. 1996, 19, 205-211.
22.Wilson W. D.: Equine influenza. Vet. Clin. North. Am. Equine Pract. 1993, 9, 257-282.
23.Yates P., Mumford J. A.: Equine influenza vaccine efficacy: the significance of antigenic variation. Vet. Microbiol. 2000, 74, 173-177.
24.Zaleska M., Anusz K., Kita J.: Wp³yw immunizacji przeciw influenzie koni na parametry odpornoci komórkowej. Medycyna Wet. 1995, 51, 90-93.
Adres autora: mgr Ma³gorzata Purzycka, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy; e-mail: malgorzata.purzycka@piwet.pulawy.pl
