A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA O EC O N O M IC A 28, 1983
II. PODSTAW Y ROZW OJU PRODUKCJI ROLNICZEJ
W STREFIE ŻYWICIELSKIEJ
W OJEW ÓDZTW A MIEJSKIEGO ŁÓDZKIEGO
Ryszard G ładysz’
PRZYRODNICZE PODSTAWY
Teoretyczna strefa żyw icielską woj. m iejskiego łódzkiego obejm uje obszar o zróżnicow anych w alorach produkcji rolniczej. Z czynników przyrodniczych największy w pływ na poziom tej produkcji w yw ierają cechy topograficzne obszaru, w arunki klim atyczne i gleby. O ne też stanow ią przedm iot niniejszych rozważań.
1. U K SZTAŁTOW A NIE PO W IERZCHN I
A nalizowany obszar obejm uje kilkanaście jednostek fizycznogeo- graficznych. Północna i środkowa część strefy rozciąga się w pasie nizin zwanych K rainą W ielkich Dolin, natom iast południowa i pohidnio- wo-wschodnia, o urozm aiconej rzeźbie powierzchni, nosi cechy k raj-obrazu wyżynnego. C ały teren w ykazuje generalne nachylenie w
kie-runku północno-zachodnim.
Najw iększym i wysokościami bezwzględnymi odznaczają się leżące w pasie w yżyn fragm enty Pasma Przedborsko-M ałogoskiego z kulm ina-cją 346 m n.p.m. w okolicy Przedborza, W zgórza Radomszczańskie z górą Ohełmo (323 m n.p.m.), W zgórza Opoczyńskie (Diabla Góra — 285 m n.p.m.) i północna część W yżyny W ieluńskiej (Ożarów 264 m n.p.m., W ęże — 246 m n.p.m.). Krajobrazow o jest to obszar licznych,
• Dr, a d iu n k t w Z ak ład zie G o sp o d ark i P rz e strz e n n e j, In s ty tu t P o lity k i R egio-n a legio-n e j UŁ.
dość silnie zdenudow anych pagórków i wzgórz m orenow ych oraz w y-chodni skał jury i kredy sterczących sipod osadów polodow cow ych. Całość rozcięta została zespołami form w klęsłych stanow iących doliny drobnych, często okresow ych cieków na głębokość 10—20 m oraz prze-łomowymi odcinkami W arty i Pilicy, których doliny dochodzą do głę-bokości 40—50 m. Powoduje ito, że wysokości w zględne kształtują się w granicach 20—60 m (w okolicy Przedborza do 100 m), a spadki prze-kraczają często 15% (rys. 1).
granice województw
granica stre fy żywicielskiej
Ry*. 1. W y so k o śc i w zględne. Ź ródło: S. D ę b ó w s k a , W y s o k o ś c i w zg lę d n e , [w:] N a ro d o w y atlas P olski
Sprzyja to rozwojowi procesów erozyjnych. Bogactwo form rzeźby, niski poziom wód gruntow ych, zwłaszcza w obrębie wychodni wapieni oraz rozległe płaty słabych gleb w ytw orzonych na piaskach utrudniają znacznie, a miejscami w prost uniem ożliwiają rolnicze w ykorzystanie gleby. Stąd też obszary najm niej korzystne rolniczo są zalesione albo stanow ią nieużytki lub ubogie pastwiska.
Krajobraz środkow ej części s,trefy żyw icielskiej, ukształtow any w głównych zarysach przez zlodowacenie środkowopolskie, jest w w
ię-kszości równinny, sprzyjający rozwojowi rolnictwa.
Przewodnim elem entem rzeźby itego obszaru są wzgórza morenowe i pagórki zbudowane ze żwirów i piasków polodowcowych, ciągnące się południkowo od Kamieńska przez Tuszyn, Łódź, w kierunku Rawy M azowieckiej. Stanowią one przejściow ą form ę w yżynną, przekracza-jącą w kilku m iejscach w ysokość 280 m np.m . Na odcinku Kamieńsk- -Tuszyn biegnie łęd y dział w odny W isły i O dry. W pasie tym J. Kon-dracki [10] w ydzielił W ysoczyznę Bełchaitowską, W zniesienia Łódzkie i W,ysoczyznę Rawską. W ystępujące w ich obrębie niew ielkie na ogół wysokości względne 10—30 m oraz nachylenie stoków w granicach 1—6% nie tworzą większych przeszkód w prow adzeniu gospodarki rol-nej i stosowaniu mechanizacji rolnictwa. W y jątek w >tym względzie stanow ią tereny leżące w strefie północnej, strom ej kraw ędzi W znie-sień Łódzkich biegnącej przez Zgierz, Brzeziny i zanikającej n a W y- soczyźnie Rawskiej, charakteryzującej się dużym zróżnicowaniem hip- som etrycznym (do 100 m) w ynikającym z bogactwa form w ypukłych i licznych, głęboko w ciętych dolin rzecznych, oraz centralna część Pagórków Tuszyńskich i rozczłonkowane na pojedyncze foTmy, roz-dzielone szerokim i dolinami. Pagórki Borowej Góry. Z powodu spadków dochodzących do 15%, a miejscami naw et 25%, i silnego przesuszenia gleb rozw ijają się tutaj procesy erozyjne, które niszczą corocznie duże pow ierzchnie upraw ne.
Po w schodniej stronie południkowego ciągu form w ypukłych leży Równina Piotrkowska, k rain a o krajobrazie monotonnym, z lekka uroz-maicona łagodnymi, nieckowatym i dolinami rzek i kilkoma ciągami wydm, nachylona ku Pilicy.
Po zachodniej stronie W ysoczyzny Bełchatow skiej znajduje się płaskofalista, rozcięta szerokimi dolinami N eru i Grabi, W ysoczyzna Łaska, wzniesiona 170—210 m np.m . Na zachodzie opada ona w ysoką do 30 m kraw ędzią ku obszernej, zabagnionej, w ym agającej m elioracji dolinie W arty, nazw anej w tej części Kotliną Sieradzką, natom iast na południu przechodzi w rozległe, nieckow ate obniżenie Kotliny Szczer- cowskiej pokrytej licznymi zespołami zalesionych wydm. Dno Kotliny
Szczercowskiej pocięte rozległymi, zatorfionymi dolinami cieków sprzy-ja 'tworzeniu dużych kompleksów łąk; wymaga jednak uregulow ania stosunków wodnych.
M ało urozm aiconą rzeźbę reprezentują również jednostki położone na zachód od W arty. Na południu, oddzielona w yraźną kraw ędzią od W yżyny Wieduńskiej, leży płaska W ysoczyzna Wieruszowiska zbudo-wana z gliny i piasków. Przy dobrej agrotechnice można upraw iać tutaj w szystkie rośliny stosow ane w rolnictwie polskim. Po sąsiedzku, wzdłuż doliny Prosny, rozciąga sdę Kotlina Grabowska, kraina usiana zalesionymi wydmami układającym i się w południkowe ciągi rozdzie-lone zabagnionymi obniżeniami. Od w schodu przechodzi ona w lekko falistą Wysoczyzmę Złoczewską. W zachodniej części tej jednostki prze-w ażają lasy, prze-w schodnią po ureguloprze-w aniu stosunkóprze-w prze-wodnych można będzie w ykorzystać do upraw y roślin o w ysokich w ym aganiach glebo- - wych. Leżące na północny-zachód od niej wysoczyzny: Turecka i Kol-ska oraz Równina RychwalKol-ska tworzą niemal płaskie równiny denuda- cyjne w zniesione 120— 150 m n.p.m., urozm aicone z rzadka wzgórzami m orenow ym i oraz wydmami. Rzeźba i gleby średnich klas bonitacyj-nych tych jednostek sprzyjają rozwojowi w ysokotow arow ego rolnic-twa.
Elementem geomorfologicznym rozdzielającym środkow ą i północną część obszaru strefy żyw icielskiej jest rozległe, rów noleżnikowe ob-niżenie o szerokości przekraczającej 25 km, będące częścią pradoliny w arszaw sko-berlińskiej: Kotlina Kolska i Równina Łowicko-Błońska. W ąskie (2—5 km), mocno zabagnione dno pradoliny, leżące 80— 100 m np.m ., w ykorzystane jest przez Bzurę, Ner i W artę.
O d północy d o pradoliny przylegają równinne, praw ie płaskie ob-szary W ysoczyzny K łodawskiej i Równiny Kutnowskiej, leżące na poziomie 115— 130 m np .m . Stosunkow o korzysitne w łaściw ości gleb i w y -soka kultura rolna sprzyjają upraw ie roślin kompleksów pszennych. N ajdalej na północ w ysuniętą jednostkę fizycznogeograficzną two-rzy Pojezierze Kujawskie, sitanowiące fragm ent Pojezierza W ielkopol-skiego. W krajobrazie w ysoczyzny dominuje gliniasta m orena płaska, w obrębie której w okresie roztopów w iosennych pow stają tu i ówdzie rozlegle rozlewiska, szkodliwe dla zasiewów p rzy dłuższej stagnacji wód. Elementem urozm aicającym rzeźbę jest system chodec- kich moren czołowych o wysokości 7—20 m oraz bruzdy dolinne i ryn-ny glacjadne w ykorzystane przez jeziora oraz Zgłowiączkę i jej dopły-wy. W ysoka przydatność rolnicza gleb i um iejętność gospodarow ania ziemią stawia <tę jednostkę w rzędzie najurodzajniejszych w kraju.
Skrótow a charakterystyka jednostek fizycznogeograficznych w skazu-je, że na obszarze stanow iącym strefę żyw icielską woj. miejskiego
łódzkiego dom inuje rzeźba płaskorów ninna oraz niskofalista i niskopa- górkow ata, a więc bardzo korzystna dla rolnictwa. Jest ona typow a dla ok. 70% powierzchni. Ten typ rzeźby Obejmuje leżące w obrębie strefy żyw icielskiej fragm enty w ojew ództw : kaliskiego z w yjątkiem gmin M ikstat i Gieroszowioe, konińskiego z w yjątkiem gminy Krzymów, włocławskiego z w yjątkiem gmin Izibica Kuj. i Chodecz oraz płockie-go; w 97% woj. sieradzkie z w yjątkiem gmin Działoszyn, Pątnów, W ierzchlas i kraw ędzi doliny W arty oraz niektóre gminy województw: piotrkowskiego, skierniew ickiego i m iejskiego łódzkiego.
O koło 20% obszaru strefy żyw icielskiej zajm ują tereny o rzeźbie falistej i pagórkow atej, tzn. średnio korzystnej dla rolnictw a. N ie po-w odują one jednak po-w iększych trudności po-w propo-w adzeniu gospodarki rol-nej i stosow ania mechanizacji. Ten typ rzeźby dom inuje na terenie województw: skierniewickiego, łódzkiego i piotrkowskiego.
T ereny mało korzystne lub wręcz niekorzystne dla rolnictwa, tzn. o rzeźbie w ysokofalistej i w ysokopagórkow atej oraz wzgórzowej, zaj-m ują zaledwie 10% powierzchni ozaj-m awianego obszaru i nie zaj-mogą w pły-wać na jego ogólną przydatność dla rolnictwa. Procentow o najw ięcej jest ich w woj. piotrkowskim w gminach: Tuszyn, W ola Krzysztoporska, Ręczno, Gorzkowice, Kodrąb, Przedbórz, Sulejów i Sławno. W żadnej z tych gmin nie przekraczają jednak 30% pow ierzchni. Do terenów 0 rzeźbie m ało korzystnej i niekorzystnej dla rolnictwa należy oprócz tego północna kraw ędź W zniesień Łódzkich i W yżyny W ieluńskiej oraz strefy kraw ędziowe Pilicy, W arty i inne lokalne załomy terenowe. O bszary te ze względu na duże spadki i podatność na erozję gleb stw arzają poważne trudności w stosow aniu mechanizacji prac palow ych 1 w ym agają specjalnego ukierunkow ania przy w ykorzystyw aniu ziemi. N adają się one do gospodarki leśnej bądź jako pastwiska. Stoki o w ys-taw ie południowej, otrzym ujące w ięcej ciepła niż północne, można w ykorzystać w większym niż obecnie stopniu do upraw y krzewów i dTzew ow ocow ych lub niektórych warzyw.
2. A G R O K U M A T (W A RUN KI KLIMATYCZNE ROLNICTW A )
Klimat obszaru strefy żyw icielskiej, podobnie jak całej środkowej Polski, kształtuje się pod przew ażającym wpływem mas powietrza z za-chodu. Odznacza się on 'dużą zm iennością stanów pogodowych, zwłaszcza wiosną. R. Gumiński [5] w ydziela tu dw ie dzielnice rolniczo-klimatycz- ne: łódzką obejm ującą południową część charakteryzow anej strefy, po północną kraw ędź W zniesień Łódzkich i W ysoczyznę Złoczewską, oraz środkow ą obejm ującą pozostałą część obszaru.
2.1. TEMPERATURA POWIETRZA
Przestrzenny rozkład tem peratur pow ietrza nie w ykazuje w iększe-go zróżnicowani^. Zarówno w artości średnie roczne, jak i średnie m ie-sięczne nie odbiegają od siebie w ięcej niż o 1°C. Dodatnie tem pera-tury pow ietrza panują od m arca do listopada. Dni mroźnych notuje się przeciętnie 35— 45, co stanowi ok. 40% okresu zimowego, a dni z przymrozkami ok. 100— 110 w roku.
N ajcieplejsza jest północno-zachodnia część strefy obejm ująca Wy- soczyznę Złoczewską, Kotlinę Sieradzką i Kolską, w ysoczyzny: Turec-ką i KalisTurec-ką, Równinę RychwalsTurec-ką, zachodni fragm ent Pojezierza Ku-jawskiego oraz okolice Łowicza i W łocławka. Średnie tem peratury ro-ku wynoszą tu ok, 8°C, a rejon Kalisza klasyfiro-kuje się do najcieplej-szych w k raju (8,3°C). Średnie tem peratury stycznia kształtują się w granicach minus 2—2,5°C, a średnie lipca 18— 18,7°C.
Eto najchłodniejszych należą tereny W ysoczyzny Przedborskiej (oprócz doliny Pilicy), zachodnia część W zniesień Południowomazowiec- kich oraz zachodnie części Równiny Kutnowskiej, Łowicko-Błońskiej i W ysoczyzny Rawskiej. Zimy są tutaj mroźniejsze (średnie tem pera-tury stycznia minus 2,5—3,0°C), natom iast lato stosunkow o ciepłe (li-piec 17,5— 18°C). Średnie tem peratury roku kształtują się w granicach 7,0—7,5°C.
Rozkład tem peratur w ciągu roku w pływ a korzystnie na rozwój roślin. O kres w egetacyjny trw a średnio 210—215 dni; jest zatem w ys-tarczająco długi dla rozw oju upraw ianych na tym teren ie roślin zbo- żowo-okopowych, w arzyw i drzew owocowych. Rozpoczyna się zazwy-czaj ok. 5 kwietnia, a kończy 3—7 listopada [2].
W ystępujące na początku o kresu stosunkowo w ysokie tem peratury (kwiecień 7°C, maj 13°C) w arunkują praw idłow y rozwój roślin i sk ra-cają ok res kiełkow ania zbóż. Dość częste szkody w upraw ach w yrzą-dzają jednak opóźnione przymrozki wiosenne przypadające na okres, w którym rośliny w ykazują bardzo dużą w rażliwość na w ahania tem -peratury. Powodują one m arznięcie młodyah pędów i kwiatów, przez co szczególnie niekorzystnie w pływ ają na plony ow oców i warzyw. W zachodniej części charakteryzow anego obszaru ostatnie przymrozki wiosenne zdarzają się ok. 25 kw ietnia, we w schodniej — ok. 10— 15 maja, a na K ujaw ach naw et w początku czerw ca [6].
O kres bezprzymrozkowy trw a przeciętnie 160 dni. C harakteryzuje go średnia tem peratura pow ietrza 16°C. Sprzyja to szybkiem u w zrosto-wi i dojrzew aniu roślin. Czerw iec (16,5°C) i lipiec (16°C), miesiące, w czasie których przypada faza kłoszenia zbóż i zaw iązywania ow o-ców, mieszczą się w granicach term icznego optimum. Dni z tem
pera-turą pow yżej 28°C, stanow iącą próg gorącej pogody w klimacie um iar-kowanym [lj i ham ującą norm alny rozwój roślin, są nieliczne (4—6 dni w roku). Ciepły w rzesień (13°C), a niekiedy część października, sprzyjają zbiorom roślin okopow ych i upraw ie ozimin. Pierwsze przy-mrozki jesienne pojaw iają się na południu ok. 10 października, a w części północno-zachodniej ok. 20 października. Sumy średnich dobowych tem peratur pow ietrza wjyższych od 0°C w okresie w egeta-cyjnym kształtują się na poziomie 2700°C (Łódź — 2650°C, Kalisz — 2670°C, Skierniewice — 2690°C), a więc na poziomie optym alnych w y-m agań cieplnych dla w szystkich roślin upraw ianych na tyy-m terenie.
1.2. ZRÓŻNICOW ANIE O PADÓW
W rozkładzie rocznych sum opadów zaznacza się rów noleżnikow y układ izohiet z lekka tylko zaburzonych hipsom etrią terenu (rys. 2). Najm niejsza ilość opadów atm osferycznych, poniżej 500 mm, spada na pow ierzchnią W ysoczyzny K ujaw skiej i K otliny Płockiej. W artość ta należy do najniższych w kraju. Izohieta 500 mm biegnie na linii Som- pólno-Chodecz-W yszogród. Równie niskimi sumami rocznymi, w g ra-nicach 500—550 mm, charakteryzuje się praw ie cała północna część strefy żyw icielskiej. Z punktu w idzenia potrzeb rolnictw a są to ilości zbyt małe, poważnie utrudniające upraw ę roślin o wysokim współczn- niku transpiracji.
W zniesienia Południowomazowieckie oraz południow a część N iziny Południow ow ielkopolskiej otrzym ują średnio 550—600 mm opadów. Izohieta 600 mm biegnie na linii W ieluń-Pajęczno-Przedbórz-Opoczno. Tylko w obrębie strefy kraw ędziow ej W zniesień Łódzkich ilość opa-dów jest nieco wyższa (Łódź — 604 mm). W ynika to z ekranizującej roli tych form rzeźby w stosunku do w iatrów zachodnich. Przyczyną dodatkow ą jest kom pleks m iejski i przem ysłow y Łodzi,
Najwyższymi sumami rocznymi opadów atm osferycznych (600—650 mm) w yróżnia się południowa, w yżynna część, strefy żyw icielskiej sta-nowiąca częściowo zaporę dla zachodnich, w ilgotnych w iatrów.
Rozkład opadów w ciągu roku jest dla w egetacji ro ślin ''n a ogół korzystny, ponieważ najw yższe sumy średnie m iesięczne przypadają na o kres m aja-sierpnia, czyli w porze najw iększego zapotrzebow ania roślin na wodę. W porów naniu z optym alnym i potrzebami głów nych upraw nie są jednak w pełni w ystarczające. Dotyczy to głównie m aja (50—55 mm), który jest miesiącem krytycznym dla zbóż ze względu na ilość wody. W ystępujący w tym czasie niedobór wilgoci osłabia przebieg kłoszenia, a tym samym decyduje o plonach zbóż. N ajw
ilgot--- granice województw
——mmmm granica strefy żywicielskiej — 700— izohiety
Rys. 2. R ozkład p rz e s trz e n n y sum ro czn y ch o p ad ó w atm o sfe ry c z n y c h w la ta c h 1891— 1930. Ź ródło: W g W . W iszn iew sk ie g o , zm o d y fik o w an y przez H. D u b an iew icza
niejszy jest li/piec (75—95 mm), Deszcze lipcowe sprzyjają w iązaniu bulw ziemniaka, utrudniają jednak i opóźniają zlbiór zbóż. Szkody w upraw ach w yrządzają ponadto czerwcowe i lipcowe ulew y związane przew ażnie z burzami frontalnym i (3).
Sumy opadów w okresie w egetacyjnym kształtują się w granicach 350 430 mm, ale w zasadniczym okresie w egetacji (kw iecień-sierpień) w ynoszą zaledwie 270—320 mm. Są .to ilości oscylujące w pobliżu
doi-nej granicy transpiracji szeregu odm ian roślin upraw nych. W przypad-ku zbóż są naw et mniejsze od niej. Ilość opadów przydatnych dla rolnictw a okazuje sią jeszcze mniejsza, jeżeli uw zględnim y wielkość sum dobowych deszczu w okresie w egetacyjnym . W oda pochodząca z opadów bardzo słabych (sumy dobowe 0,1— 1,0 mm) i deszczów na- w alnych, które w małym procencie zasilają glebę, stanowi przeciętnie 100— 120 mm. Ujemnego bilansu wilgoci, w yraźnego zwaszcza w rejo -nie północnym, -nie rekom pensują osady rosy. W przypadku Łodzi sta-now ią one rocznie ok. 50 mm, w W ieluniu 100 mm, w Kole 70 mm. Deficyt wilgoci w glebie, w pływ ający ujem nie na praw idłow y rozwój roślin, pogłębiany jest dodatkow o przez nieregularność opadów. W ys-tępujące dość często w okresie w egetacyjnym 2- lub naw et 3-tygodnio- we okresy bezdeszczowe odczuw ane są dotkliw ie w środkow ej i po-łudniowej części strefy żyw icielskiej, gdzie przew ażają gleby lekkie 0 m ałej pojemności w odnej i niew ielkiej sile ssącej. W rejonach pół- nocno-zachodnich i północnych ujem nym czynnikiem klimatycznym, wobec licznych ociepleń, jest cienka i krótko zalegająca (45—55 dni) pokryw a śnieżna. W ystępujące w okresie zimowym dość silne mrozy mogą powodować tu uszkodzenia w oziminach.
' W edług oceny T. Olszewskiego [11] na obszarze leżącym na pół-noc od linii Kalisz-Złoczew-Zelów-Łódź-Stryków-Rawa M azowiecka niedobory wilgoci w okresie w egetacyjnym w ynoszą 20—30%, a. w o k re-sie lipca-w rześnia dochodzą do 50% miesięcznej sumy. Susza glebow a trw a tutaj przeciętnie od czerwca do października. F. H ohendorfer [7] uważa, że deficyt wilgoci w przeciętnym okresie w egetacji w stosunku
do optym alnych opadów w ynosi na tym obszarze dla zbóż na glebie średniozw ięzłej ok. 50 mm, a dla ziemniaków ok. 80 mm. Na glebach cięższych może być w yrów nyw any z zasobów w ody w glebie z okresu zimowego. W okresie średnio posusznym niedobór wody jest znacznie większy. W ynosi on dla buraków cukrow ych 100— 150 mm, a dla łąk 1 pastw isk 150—200 mm. U trudnia to znacznie upraw ę roślin o w yso-kim w spółczynniku transpiracji, takich jak np. pszenica, jęczmień, czy rośliny motylkowe, a plony w poszczególnych latach ulegają znacznym wahaniom.
W rejonie położonym na południe od w ym ienionej linii w arunki wilgotności są korzystniejsze dzięki obfitszym opadom i dłuższemu trw aniu pokryw y śnieżnej (60—70 dni). W edług T. O lszew skiego susza glebowa pojawia się tutaj dopiero w lipcu i jest m niej intensywna. N iedobory wilgoci w okresie w egetacyjnym w ynoszą przeciętnie 10 — 15%, a w m iesiącach intensyw nego parow ania rzadko przekraczają 30%.
oste-ryczne agroklim at strefy żyw icielskiej ocenić możma jako średnio po-m yślny dla rolnictwa. N ajkorzystniejszypo-m i w arunkapo-mi klipo-matycznypo-mi,
---
9,2-gronico strefy żywicielskiej granice województw
w artość wskaźnika bonitacji w skali W-stopniowej wg T. Górskiego i M, Kotera
Rys. 3. W a ru n k i ag ro k lim a ty c z n e n a o b szarze s tre fy ż y w ic ie lsk ie j w oj. m iejsk ieg o łó dzkiego. Ź ródło: O p ra c o w a n ie w ła sn e o raz T. G ó r s k i , M. K o t e r , B onitacja
sprzyjającym i praw ie wszystkim uprawom, odznaczają się rejony połud-niowe, a zwłaszcza gminy: Czarnożyły, W ieluń i W ieruszów. N ajm niej korzystne pod względem agroklim atycznym są obszary północne i pół-nocno-wschodnie (rys. 3). Czynnikiem ograniczającym jest tutaj głów-nie niski opad atmosferyczny, u tru dniający upraw ę roślin o wysokim w spółczynniku transpiracji. Tereny te zagrożone są stepowieniem. Stąd konieczność stosowania w znacznie większym niż obecnie zakresie za-biegów naw adniających, zwłaszcza na glebach słabszych. Jeżeli pomi-mo tego uzyskiw ane plony zbóż są w pełni opłacalne, to dzieje się tak głównie dzięki system ow i upraw y ozimej.
3. STOSUNKI W O D N E W GLEBIE
N ajzasobniejsze w wody gruntow e są obszary dolinne, a zwłaszcza dna dolin. Zwierciadło wód aluw ialnych utrzym uje się tutaj przew aż-nie na głębokości 0,2—2,0 m ; w obrębie tarasy nadzalew ow ej może obniżać się do 3—4 m. N ajw iększe obszary o takim typie w arunków w ystępują w kotlinach: Szczercowskiej, Sieradzkiej i Kolskiej oraz na dnie pradoliny w arszaw sko-berlińskiej, nieco mniejsze w dolinach Ra- kutówki, Czarnej Strugi, Luciąży, Pilicy (poniżej Tomaszowa i Słudwi). Na tych odcinkach dolin, gdzie lustro wody zalega płycej niż 0.5 m, w ystępuje znaczne zabagnienie, co powoduje, że kom pleksy łąkowe charakteryzują się ubogim stanem gatunkowym roślin i niską w artoś-cią produkcyjną. Powierzchnie poszczególnych m okradeł przekraczają często kilkadziesiąt hektarów . O dpowiednio zm eliorow ane i zagospo-darow ane, jak to zrobiono np. w dolinach Rakutówki czy Neru, tereny te mogą stać się podstaw ą dla rozwoju intensyw nej gospodarki hodo- wilanej.
Nieco podobny ty p w arunków wodnych -cechuje płytkie, rozległe obniżenia równin i wysoczyzn morenowych, zbudowane na powierzchni z cienkiej w arstw y utw orów piaszczysto-gliniastych zalegających na glinach lodowcowych. Na obszarach tych w ystępują w okresach w ilgot-nych nadm iary wód pow ierzchniow ych i płytko zalegających (0—2 m) wód gruntow ych, które podtapiają, a naw et zalew ają znaczne po-w ierzchnie gruntópo-w, co utrudnia prapo-widłopo-wą agrotechnikę. Konieczne są tu m elioracje. W iększe zespoły takich form w ystępują przede w szystkim na Pojezierzu Kujawskim, Równinie Łowicko-Błońskiej, W y- soczyźnie Łaskiej (gminy: Buczek, Dalików, Dobroń) oraz w Kotlinie Szczercowskiej (głównie w gminie W ierzchlas i W ieluń).
Najlepsze w arunki wodne dla rolnictw a mają obszary wysoczyzno- we o powierzchni płaskiej lub lekko falistej, o zm iennej (3— 10 m)
głębokości zalegania wód gruntow ych, a zwłaszcza te ich fragmenty, gdzie na glinie zalega w arstw a słabo gliniastych lub gliniastych utw o -rów pow ierzchniow ych o miąższości 0,5— 1,0 m. Ze względu na znaczne możliwości retencjonow ania wód opadow ych gromadzą się tutaj boga-te w ody wierzchówkowe, które w okresach suchszych zasilają roślin-ność przez podsiąkanie. T ereny takie zajm ują ok. 40—50% powierzchni strefy żyw icielskiej.
M ało przydatne dla rolnictw a są obszary wychodni skał mezozoicz- nych. Ze względu na duże uszczelinienie utw orów w ody podziemne w ystępują tu na bardzo różnej głębokości tworząc wiele poziomów szczątkowych. W związku z tym gleby są okresow o lub s^ale zbyt sudhe. Dotyczy to głównie Pasma Przedborsko-M ałcgoskiego, fragm en-tów W zgórz Opoczyńskich i części gminy Działoszyn leżącej w obrę-bie W yżyny W ieluńskiej. N iesprzyjające w arunki w odne dla upraw rolnych m ają również obszary pagórkow ate i w ysokofaliste o charak-terze m oren czołowych i innych form m arginalnych w raz z tow arzy-szącymi im licznymi, bardzo często bezodpływowymi obniżeniami. Tere-ny te cechuje duża zmienność w arunków spływ u i infiltracji. Formy wypukłe, ze względu na małą retencję w gruncie, w okresach mniejszej ilości opadów cierpią na posuchy. Obniżenia, z uwagi na przew agę infiltracji i retencjonow ania wody, posiadają w tym czasie dobre w a-runki wodne, natom iast w okresie roztopów i po większych opadach grunty są tu podtapiane i zalewane. Powoduje (to w ym akanie zbóż, opóźnia sadzenie ziemniaków itp. Tego rodzaju pola znajdują się przede w szystkim w strefie kraw ędziow ej W zniesień Łódzkich i W yżyny W ie-luńskiej, w strefach zboczowych dolin: W arty, Pilicy i W isły, w central-nych rejonach W ysoczyzny Bełchatowskiej, Pagórków Sulmierzyckich, Radomszczańskich i Działoszyńskich oraz na wale m oreny kutnowskiej.
4. ROLNICZA PRZYDATNOŚĆ GLEB
Skałami m acierzystym i gleb, praw ie na całym obszarze strefy żywi-cielskiej, są różnej miąższości osady czw artorzędow e. Gleby utw orzo-ne z utw orów starszych formacji geologicznych — rędziny kredow e i jurajskie — w ystępują sporadycznie w pasie południowym i zajm ują zaledwie 0,2% powierzchni strefy.
W 's tru k tu rz e jakościow ej gleb badanego obszaru dom inują w yraź-nie gleby zaliczane do klas V i VI (ok. 50%). Szczególyraź-nie dużo jest ich ną Równinie Rychwalskiej, W ysoczyźnie Tureckiej, w kotlinach: G ra-bow skiej i Szczercowskiej, na Równinie Piotrkow skiej oraz w obrębie
W zgórz Radomszczańskich i Opoczyńskich. Duża część tych gleb klasy-fikuje się do zalesienia. Gleby średniej w artości (klasa IV) stanowią ok. 30—35%, a dobre i bardzo dobre (klasy I—III) tylko 15% ogólnego areału użytków rolnych. N ajlepsze gleby posiada Równina Kutnowska (klasy II—IV).
4.1. TYPY GLEB I ICH GENEZA
Około 83% powierzchni strefy żyw icielskiej zajm ują gleby pseudo- bielicowe i bielicowe wyługowane. Powstały one z piasków różnej genezy i z glin zwałowych, rzadziej z pyłów w w yniku przekształcania bielic, po zniszczeniu pokryw y leśnej i zajęciu ich pod upraw ę phiżną. Są one kwaśne, ubogie w fosfor i magnez, zaliczane najczęściej do IVb, V i VI klasy boni<taqyjnej.
Ponad fi% powierzchni ogólnej przypada na gleby bagienne. Boni-tacja ich waha się w przedziale IV—VI klasy użytków zielonych. W grupie tej przew ażają gleby m utowo-bagienne w ystępujące w doli-nach mniejszych rzek, głów nie W idawki, Luciąży i dopływ ów Bzury. Gleby torfowe w ytw orzone na torfowiskach niskich tworzą większe płaty w Kotlinie Szczercowskiej, w dolinie Bzury i na W zgórzach Ra-domszczańskich.
N iecałe 4,5% obszaru strefy zajm ują gleby brunatne. W ystępują one w większych zespołach w rejonie Błaszek, Krośniewic, pomiędzy Łęczy-cą i Ozorkowem oraz koło Radomska. Ze względu na dużą żyzność i właściwe uw ilgotnienie zaliczane są do klas bonitacyjnych II i III.
M ady (3,6% powierzchni) zagospodarow ane są przew ażnie pod trw a-łe użytiki zielone klas bonitacyjnych IV—VI. Lepsze gatunki m ad (bru-natne) w ykorzystyw ane są jako grunty orne zwłaszcza w Kotlinie Ka-liskiej i w dolinie Prosny.
Na północ od Łodzi w gminach: Kutno, W artkow ice, Głowno, Piątek, i Lubraniec, w rejonie Kalisza oraz koło Szczercowa zalegają płaty czarnych ziem pow stałe z glin zwałowych i pyłów wodnego pochodze-nia. Są one użytkow ane jako g runty orne klas. II—IVa. W ok. 50% m ają uregulow ane stosunki wodne.
Na W ysoczyżnie Przedborskiej i W yżynie W ieluńskiej oraz w gmi-nach: W idawa, Poddębice, Sieradz i Świnice W arekie w ystępują nie-wielkie połacie płytkich rędzin zmieszanych z materiałem lod ow co-wym. Są one na ogół żyzne, ale ze względu na w ystępujący w nich okresow o niedobór wilgoci zaliczane są do klas bonitacyjnych Ilia V.
4.2. KOMPLEKSY PRZYDATNOŚCI ROLNICZEJ GLEB
Przestrzenne zróżnicow anie typologiczne gleb, w pow iązaniu z rzeź-bą terenu i układem stosunków wilgotnościowych, pozwala wyróżnić obszary o zbliżonych w łasnościach rolniczych, tzn. kom pleksy
przy-datności rolniczej gleb (rys. 4).
Gleby kom pleksu pszennego bardzo dobrego charakteryzujące się m. in. dużą żyznością, głębokim poziomem próchniczym oraz właściwym uw ilgotnieniem przez cały okres w egetacyjny, sprzyjające upraw ie naw et najbardziej w ym agających roślin, zajm ują zaledwie 0,4% po-w ierzchni gruntópo-w ornych strefy żypo-w icielskiej. Są to czarne ziemie właściwe i najlepsze ziemie brunatne w ytw orzone z glin oraz pyłów ilastych na glinach. Znajdują się one w woj. płockim pomiędzy Łanię-tami a Bedlnem. N iew ielkie w yspy tw orzą również w okolicach Kalisza oraz w gminach Błaszki 1 W róblew w woj. sieradzkim [8}.
Kompleks pszenny dobry zajm uje ok. 8,5% powierzchni gruntów ornych, z czego 60% przypada na woj. płockie, a reszta na gminy: Zdu-ny, Bielawa (woj. skierniew ickie), Ozorków (woj. m iejskie łódzkie), Lubraniec, Lubień Kujawski (woj. włocławskie), Żelazików, Stawiszyn, M ycielin (woj. kaliskie), Błaszki, Szadek, Niewiesz (woj. sieradzkie), Paradyż, Białaczów (woj. piotrkowskie).
G leby tego kompleksu, tj. czarne ziemie w ytw orzone z glin, gleby brunatne w ykształcone z pyłów na glinach, najlepsze gleby pseudobie- licowe i częściowo rędziny, nadają się do upraw y w szystkich roślin a szczególnie pszenicy i buraków cukrowych. O trzym anie jednak w y-sokich plonów zależne jest w dużej mierze od stosow ania w łaściw ej agrotechniki. Ze względu na okresow o zmienne w arunki w ilgotnościo-we gleby te w ym agają drenowania.
Gleby brunatne stref kraw ędziow ych i obszarów pagórkow atych narażone na łatw ą erozję i duże straty wody opadow ej w skutek spły-wu powierzchniowego, a także płytkie rędziny, słabo uw ilgotnione w w yniku silnego uszczeln ien ia, tw orzą kompleks pszenny wadliwy. Są one trudne do upraw y i okresow o zbyt suche, a plony roślin ulega-ją tu bardzo dużym wahaniom. N iew ielkie płaty takich gleb w ystępuulega-ją w gminach: Przedbórz (woj. piotrkowskie), W idawa, W arta, Działoszyn (woj, sieradzkie), Pabianice (woj. m iejskie łódzkie), Koło, Konin, Turek (woj. konińskie).
N ajw iększą powierzchnię na obszarze strefy żyw icielskiej zajmują gleby kom pleksu żytniego bardzo dobrego, tj. gleby brunatne i pseudo- bielicowe w ytw orzone z glin piaszczystych i pyłów oraz okresow o nad-m iernie uw ilgotnione czarne zienad-mie. Są one łatw e do upraw y, kwaśne, przew ażnie o w łaściw ych stosunkach wodnych (czasami w ym agają
dre-_ dre-_ I ■
zc
9 m
Rys. 4. K om pleksy p rz y d a tn o śc i ro ln e j gleb. Ź ródło: O p ra c o w a n ie w ła sn e
t — kom pleks pszenny bardzo dobry, 2 — kom pleks pszenny dobry, 3 — kom pleks p szen n y w adliw y, 4 — kom pleks żytni bardzo dobry, 5 — kom pleks żytni dobry, 6 — kom pleks żytni słaby, 7 — k o m
-pleks p*zenno«łubinow y, 0 — k o m -pleks z b o żo w o -p aste ^ n y m ocny, 0 — trw a łe uży tk i zielone, 10 — lasy
nowania), średnio zasobne w próchnicą i inne składniki pokarmowe. Można upraw iać na nich te same rośliny co na kom pleksach pszennych pod w arunkiem um iejętnej upraw y i stosowania przez dłuższy okres
racjonalnego nawożenia. Dobre efekty daje tu również sadownictwo. W przypadku niedostatecznych zabiegów agrotechnicznych gleby te w ykazują dość niski stopień kultury i nadają się w tedy do upraw y ży-ta i ziemniaków. N ajw iększe powierzchnie gleb tego kompleksu w ystę-pują w woj. piotrkowskim oraz skierniewickim, duże płaty tworzą rów-nież w pozostałych województwach (rys. 4).
Gleby pseudobielicowe i brunatne klas bonitacyjnych IVa i IVb w y-tworzone z piasków gliniastych mocnych zalegających na zwięźlejszym podłożu lub z pyłów różnego pochodzenia stanow ią kompleks żytni dobry. Są one lekkie do upraw y, dość wrażliwe na suszę i zakwaszone. Roślinami typowymi dla tego kompleksu są żyto i ziemniaki, ale przy odpow iednich zabiegach agrotechnicznych, zwłaszcza popraw ie stanu uw ilgocenia gleby i wzbogaceniu jej w próchnicę przez naw ożenie o r-ganiczne, udaje się tutaj również rzepak, jęczmień, a niekiedy pszeni-ca ozima. N ajw iększe obszary gleb kompleksu żytniego w ystępują w re-jonie Kalisza, W ielunia, W ielgomłyn (woj. piotrkowskie), Izibicy Ku-jawskiej, Konina, lo d zi oraz pomiędzy Poddębicami a Ozorkowem.
O koło 22% gruntów ornych strefy należy do kom pleksu żytniego słabego. Są to przeważnie gleby pseudobielitow e w ytw orzone z pias-ków słabo gliniastych głębokich. Ze względu na nadm ierną przepusz-czalność ulegają one łatw o przesuszeniu i w ykazują niedobór wody w całym okresie w egetacyjnym . Z n atury są to gleby ubogie w skład-niki pokarmowe, a przesuszenie gruntu ogranicza pozytywne działanie stosowanych nawozów m ineralnych. Dobre efekty daje natom iast na-w ożenie organiczne. Dobór roślin uprana-w nych dla tego kompleksu jest bardzo ograniczony i sprow adza się głównie do żyta, ziemniaków, ow -sa i łubinu, a plony ich zależą w bardzo dużym stopniu od ilości i roz-kładu opadów. N ajw iększe powierzchnie gleb o przedstaw ionych ce-chach w ystępują we wschodniej (zapiliczańskiej) i południowej .części woj. piotrkowskiego, m niejsze w rejonie Łowicza, Zgierza i Strykowa. na południowy zachód od Konina i w południowej części W ysoczyzny Złoczewskiej.
Dość dużą pow ierzchnię gruntów ornych zajm ują również gleby kompleksu żytniego bardzo słabego. Są to bielice w ytw orzone z pias-ków luźnych i piaspias-ków słabo gliniastych płytkich, ubogie w składniki pokarmowe i stale za suche. Użytkow anie rolnicze tych gleb jest na granicy opłacalności. Nawożenie m ineralne daje nieznaczny tylko w zrost plonów. Można tu upraw iać praw ie wyłącznie żyto i łubin gorz-ki, ziemniaki udają się tylko w przypadku dużej ilości opadów atm o-sferycznych w ciągu okresu w egetacyjnego. G runty te klasyfikują się pod zalesienie. Znaczne obszary gleb o takich cechach w ystępują w w o-jewództwach: konińskim, kaliskim, sieradzkim i piotrkowskim.
M ało przydatne dla rolnictwa są także g runty orne położone w ob-niżeniach terenu, na rów ninach o słabym odpływ ie wody lub wśród użytków zielonych w dolinach rzecznych. Są to przew ażnie czarne zie-mie zdegradowane, w ytw orzone z piasków słabo gliniastych oraz gle-by aluw ialne i- hydrogeniczne, szczególnie murszowate. Ze wzglądu na nadm ierne uw ilgotnienie, które utrudnia praw idłow ą agrotechnikę i'ogranicza dobór roślin, są to gleby wadliwe. Należą o n e do kom plek-sów zbożowo-pastewnych m ocnego i słabego. Z roślin upraw nych n aj-lepiej plonują na nich kapusta, rzepa, ow ies i mieszanki pastewne. Po uregulow aniu stosunków wodnych, co jest czasami bardzo trudne, mo-gą być w ykorzystyw ane pod upraw ę jęczmienia i innych zbóż oraz nie-których gatunków warzyw. N ajw iększe płaty gleb kompleksów zbożo-w o-pastezbożo-w nych zbożo-w ystępują zbożo-w kotlinach: Kolskiej i Szczerbozbożo-wskiej.
Około 11— 12% powierzchni ogólnej strefy żyw icielskiej zajm ują użytki zielone,- w ponad 60% są to łąki, N ajw iększe kompleksy tworzą w dolinach W arty, Bzury i Neru. Zw arte obszary łąk i pastw isk w ystę-pują ponadto w dolinie Pilicy powyżej Skotnik i poniżej Inowłodza oraz w dolinacih Luciąży, W olbórki, Ochni, Słudwi, Teleszyny, Swędrni, W idaw ki i Niecieczy. W ponad 98% należą one do średnich i niskich klas bonitacyjnych (III—IV), w tym prawie 60% to użytki zielone słabe i bardzo słabe (3z). Są to przede wszystkim użytki bagienne i pobagien- ne na glebach mułowo-torfowych i mułowo-mineralnych. Podniesienie ich produktyw ności wymaga uregulow ania stosunków wodnych oraz intensyw nego nawożenia m ineralnego. Użytki bardzo dobre i dobre (lz), charakteryzujące się właściwym uw ilgotnieniem i zagospodarow a-niem, w ystępują na w iększej przestrzeni w dolinie Neru, gdzie naw ad-niane są ściekami komunalnymi. Kompleks ten tw orzą siedliska łęgo-w e obejm ujące mady lekkie i utłęgo-w ory mułołęgo-wo-torfołęgo-we.
Przeprow adzona ch arak tery styk a w arunków agroekologicznych na obszarze strefy żyw icielskiej w skazuje, że są one stosunkow o mało korzystne dla intensyw nej produkcji rolniczej. Elementami ogranicza-jącym i są zwłaszcza niskie sum y opadów atm osferycznych, szczegól-nie w okresie intensyw nego w zrostu roślin oraz zbyt duży udział gleb niskich klas bonitacyjnych, mało zasobnych w składniki pokarm ow e i podatnych na przesuszanie. D ecyduje to o stosunkow o dużym natę-żeniu upraw żytnio-ziemniaczanych, plonujących najczęściej poniżej średniej krajow ej. W szystkie gleby w ytw orzone z glin w ym agają od-w adniania przez drenood-w anie, natom iast od-większość gleb od-w ytod-w orzonych z piasków cierpi okresow o na brak wilgoci. Daje się to zauw ażyć szcze-gólnie w południow ych rejonach. Popraw a w arunków w odnych gleb stw arza szansę osiągnięcia w yższych plonów w szystkich roślin upraw -nych i łąk.
W układzie przestrzennym strefy żyw icielsk iej w ystępuje znaczne zróżnicowanie wartości rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Najkorzystniejszy wskaźnik przydatności ma woj. płockie, średnio korzystne w a -lory środowiska mają w ojewództwa: m iejskie łódzkie, sieradzkie i skier-niew ickie, najmniej korzystne — piotrkowskie i konińskie, stoją one na 44 i 45 m iejscu w kraju {13J.
Stw ierdzić należy, że pomimo stosunkow o niskich ocen w arunki przyrodnicze badanego obszaru nie ograniczają rozw oju produkcji rol-nej. O becnie w ykazują one średni stopień w ykorzystania! istotna rola przypada tutaj człowiekowi, k tó ry przez zabiegi m ające na celu u re -gulow anie stosunków w odnych, zmianę odczynu gleb kw aśnych oraz uzupełnienie w ystępującego w glebie niedoboru składników pokarm o-w ych obornikiem, nao-wozami ziiełonymi i m ineralnym i może poprao-wić stopień kultury gleb, a tym samym zwiększać .powierzchnię upraw roś-lin intensyw nej agrotechniki. Poważne rezerw y, jeżeli chodzi o wzrost plonów, tkw ią również w stosow aniu bardziej w łaściw ego niż obecnie doboru roślin na poszczególnych kom pleksach przydatności rolniczej gleb, a także w zwiększeniu dyscypliny term inow ego p rzeprow adza-nia prac połowach. N ajw iększe możliwości w zrostu produkcji roślinnej istnieją w północnej i centralnej części strefy żywicielsikiej, zwłaszcza na obszarach kom pleksu żytniego bardzo dobrego i pszennego dobrego.
/ LITERATURA
[11 B o r o w i e c S., A groeico/ogia, Szczecin 1970.
[2] D u b a n i e w i c z H. i in., K lim at w o je w ó d z tw a łó d zk ie g o , „A cta G e o g ra p h ic a L o dziensia" 1974, nr 34.
[3] G ł a d y s z R., W ie lk o ś ć opadów a tm o s fe r y c z n y c h a p o tr ze b y g o sp o d a rki ro ln ej (na p r z y k ła d z ie ś r o d k o w e j czę śc i w o j. p io trk o w sk ie g o ), „S tu d ia R egionalne" 1977, t. 1.
[4] G ó r s k i T., K o t e r M., B onitacja k lim a tu P olski, m apa 1 : I 000 000, W a rsz a w a 1977.
[5] G u m i ń s k i R , Próba w y d zie la n ia d zieln ic ro ln lc zo -k lim a ty c zn y c h w Polsce, „P rzeg ląd M eteo ro lo g iczn y i H ydrologiczny," 1948, z. 1.
[6] H o h e n d o r f e r F., N a d m ia ry i n ie d o b o ry opadów w Polsce, „G o sp o d ark a W o d n a " 1948, z. 10.
[7] H a h e n d o r f e r F., K lim at K u ja w i p r z y le g łe j części p ra d o lln y W is ły w św ie tle p o trze b ro ln ictw a , „P o d staw y W ied z y R olniczej" 1952, z. 1.
[8] J a s t r z ę b s k i M ., R olnicza p rz y d a tn o ść gleb P olski. W o je w ó d z tw o łó d zk ie , P u ław y 1971.
[9] K o ł a t e k J., E ko lo g iczn e w a ru n k i ro zw o ju ro ln ictw a w o je w ó d z tw ś r o d k o w e j P olski, ,,S tu d ia R eg io n aln e" 1978, t. 2,
[10] K o n d r a c k i J„ F izyczn o g eo g ra tlczn a reg io n a liza cja P o lski 1 k ra jó w są sied n ich w u k ła d z ie d zie s ię tn y m , „P race G eo g raficzn e IG PA N " 1968 , 69.
[11] O l s z e w s k i T., R e g io n y ro ln icze p ó łn o cn eg o obszaru w o je w ó d z tw a łó d zkieg o , „A cta G eo g rap h ica L o dziensia" 1962, n r 15.
[12] W i t e k T., K o t e r M., M apa g leb o w o -ro ln icza P olski. 1 : 1000 000, W a rsz a w a 1975.
[13] W i t e k T. i in ., Rolnicza p rzestrzeli p ro d u k c y jn a w liczbach, P u ław y 1974.
R ysza rd G ła d ysz
NATURAL BASE FOR DEVELOPMENT OF AGRICULTURAL PROD UCTION
T he n a tu ra l co n d itio n s w ith in th e food zo n e of Łódź u rb a n a d m in is tra tiv e p ro v in c e a re r a th e r u n fa v o u ra b le fo r in te n siv e a g ric u ltu ra l p ro d u ctio n . T h e re s tric tin g eleraen ts include, first of all, th e Iow p re c ip ita tio n sum e s p e c ia lly a t the tim e of in te n siv e g ro w th of p lan ts, a n d too hig h sh a re of soils w ith Iow b o n ita tio n c la sse s p o o rly e ą u ip p e d w ith n u tritiv e co m p o n en ts an d s u b je c t to o v e rd ry in g . T his a cco u n ts for a re la tiv e ly big in te n sific a tio n of ry e -a n d -p o ta to cro p s giv !n g on th e a v e ra g e lo w er y ie ld s th a n th e n a tio n a l a v e ra g e . T his is b est n o tic e a b le in so u th e m reg io n s of th e zone. T h e n o rth e rn p a rt of th e food zone h as th e m ost fa v o u ra b le in d ex of a g ri-c u ltu ra l e fferi-ctiv en ess. T h a t is du e to, a su ita b le ri-c h a ra ri-c te r of th e la n d s ri-c u lp tu re (m ainly p lain s o r sm ali e le v a tio n s) a n d soils of w h e a t co m p lex es a p p e a rin g here. D esp ite re la tiv e ly Iow in d ex es, th e n a tu r a l co n d itio n s in th e e x a m in e d a r e a do n o t reistrict d e v e la p m e n t of c ro p s p ro d u ctio n . A t p re s e n t th e y a re u tiliz e d to an a v e ra g e d eg ree. It is p o ssib le to e x p a n d la rg e ly th e in te n siv e c ro p s c u ltiv a tio n a re a th ro u g h b e tte r d ev e lo p m e n t of la n d re c la m a tio n an d fe rtiliz a tio n . T he b ig g e s t re s e rv e s of g ro w th of c ro p s p ro d u c tio n e x ist in th e n o rth e rn a n d c e n tr a l p a rts of th e food zone, an d e sp e c ia lly o n soils of th e v e ry g o o d ry e co m p lex a n d g o o d w h e a t copllex.