SŁAWOMIR LASKI
DOROSŁE DZIECI ALKOHOLIKÓW ORAZ ICH RODZICE
– AKTUALNY STAN BADA
°Autor dokonuje przegldu literatury na temat dorosłych dzieci, które wychowywały si w rodzinach z problemem alkoholowym. Aktualne badania dotyczce DDA odnosz si głównie do: (1) wskaza-nia czynników sprzyjajcych naduywaniu rodków chemicznych przez DDA, (2) okrelewskaza-nia pro-blemów, z jakimi borykaj si rodzice DDA, (3) wyodrbnienia czynników chronicych DDA przed wystpieniem rónego rodzaju psychopatologii.
Słowa kluczowe: dorosłe dzieci alkoholików, uzalenienie od alkoholu.
I. WPROWADZENIE
Pierwsze wzmianki na temat dorosłych dzieci alkoholików (w literaturze uy-wany skrót – DDA) pojawiły si na przełomie XIX i XX wieku i dotyczyły nie-pełnosprawnoci umysłowej dorosłych osób, które wychowywały si w rodzinie z problemem alkoholowym. Niepełnosprawno ta była – jak okazało si to kil-kadziesit lat póniej – uwarunkowana czynnikami dziedzicznymi ojców nad-uywajcych alkoholu.
Pierwsze badania naukowe dotyczce DDA ukazały si dopiero w 1969 r. w pracy M. R. Cork The forgotten children: A study of children with alcoholic
parents i wskazywały na wiele problemów psychologicznych (lk, niepokój,
de-presja, próby samobójcze) osób, które wychowywały si w rodzinie z problemem alkoholowym. W latach szedziesitych ubiegłego wieku pojawił si termin DDA, który opisywał grup dorosłych osób – czsto ju nie mieszkajcych z
° DR SŁAWOMIR LASKI, Instytut Psychologii, Uniwersytet Kardynała Wyszyskiego, ul.
SŁAWOMIR LASKI
38
dzicami – majcych róne problemy psychologiczne, psychiatryczne, społeczne, prawne. Wspóln cech tych problemów było to, e osoby te wychowywały si w rodzinach, gdzie jedno z rodziców lub czasami oboje naduywało alkoholu bd było uzalenionych od alkoholu.
W poprzednim okresie i obecnie w adnych klasyfikacjach typu ICD-10 lub DSM IV nie było definicji DDA, poniewa – i ten artykuł take na to wskazuje – jest to zbyt trudne i nastrcza wiele problemów diagnostycznych. Mona powie-dzie, e termin DDA jest ju terminem historycznym i bardziej adekwatne było-by okrelenie DDD (dorosłe dzieci z rodzin dysfunkcjonalnych), poniewa wiele osób, które wzrastały w rodzinach niewydolnych wychowawczo (np. rodzice byli chorzy na depresj, schizofreni), prezentowało wspólne dla siebie rónorodne problemy indywidualne i społeczne w yciu dorosłym. Taki punkt widzenia po-stulowała w swych badaniach Menees (Menees, Segrin, 2000), która porównywa-ła róne grupy pod ktem rodowisk rodzinnych, i które powodowały pewien poziom stresu. Zbadała ona nastpujce grupy: DDA, które wychowywały si w rodzinie z problemem alkoholowym, oraz dzieci wychowywane w rodzinach, gdzie były inne problemy (mier rodzica, rozwód rodziców, bezrobocie jednego z rodziców). Zauwayła, e DDA nie róni si od innych grup pod wzgldem poziomu stresu.
W literaturze popularnej i naukowej nadal funkcjonuje jednak termin DDA, poniewa bada podobnych do tych, jakie przeprowadziła Menees, jest jeszcze niewiele, a samo okrelenie DDA wskazuje nam na wiele rónych problemów, powstałych u tych osób na skutek naduywania alkoholu przez ich rodziców.
Obecnie wiele osób wywodzcych si z domów, gdzie naduywano alkoholu i stwierdzono przemoc fizyczn lub psychiczn, które zgłosiły si do poradni psychologicznych, zostało zdiagnozowanych w kategoriach „reakcja na ciki stres” lub „zaburzenia adaptacyjne” według klasyfikacji ICD-10, pod numerem F.43 (Puyski, Wciórka, 2000, s. 127). W wymienionej klasyfikacji charaktery-zuje si wszystkie te osoby jako przejawiajce trudnoci – na skutek przeytego wczeniej urazu psychicznego – w przystosowaniu do ycia społecznego, zawo-dowego lub interpersonalnego.
W Polsce na problemy DDA jako pierwszy zwrócił uwag prof. wicicki (1969). Autor ten wykonał badania w aspekcie socjologicznym i wykazał, e DDA miały braki w wykształceniu, wykonywały zawody robotnicze, najniej opłacane, czciej si rozwodziły i mało korzystały z dóbr kultury (kino, teatr, muzea). Kilka lat póniej Obuchowska (1974) – jak na owe czasy oryginalnie –
sugerowała, Īe uĪywanie alkoholu przez rodziców trzeba traktowaü jako jeden ze stresorów Ğrodowiska rodzinnego, który nie musi odgrywaü wiodącej roli w wy-chowaniu.
Pod koniec XX i na początku XXI wieku ponownie pojawiła siĊ tematyka DDA w pracach Lepalczyk, Marynowicz-Hetki (1989), OstrihaĔskiej (1996), Jakubika (Jakubik, Zegarowicz, 1998), Tsirigotis (Tsirigotis, GruszczyĔski, 2002) i RyĞ (RyĞ, Wódz, 2003) oraz – głównie od strony pomocy psychologicznej dla DDA – Mellibrudy (1990) i Sobolewskiej (1992).
OstrihaĔska (1996) w przeglądowym artykule wskazywała na wiele przy-szłych problemów badawczych dotyczących DDA, takich jak rola wsparcia psy-chologicznego w rodzinie i poza nią, zachowanie siĊ pijącej osoby (np. agresja) wobec dzieci w rodzinie alkoholowej i skutki psychologiczne tego zachowania dla poszczególnych dzieci, skutki psychologiczne dla DDA, gdy oboje rodzice piją alkohol.
Jakubik (Jakubik, Zegarowicz, 1998) stwierdził w swych badaniach, Īe córki wychowujące siĊ w rodzinie, gdzie ojciec naduĪywał alkoholu, w dorosłoĞci wy-kazywały niski poziom samooceny i słabe umiejĊtnoĞci w komunikacji interper-sonalnej.
Mellibruda (1990) i Sobolewska (1992) na podstawie swojej psychologicznej praktyki zawodowej udzielanej DDA stwierdzili, Īe osoby te charakteryzowały siĊ specyficznymi cechami osobowoĞci, np. nadodpowiedzialnoĞcią, obawą przed odrzuceniem, problemami w bliskich kontaktach personalnych, poczuciem krzywdy lub winy itp. Z inicjatywy wymienionych autorów powstała przy Insty-tucie Psychologii Zdrowia Polskiego Towarzystwa Psychologicznego w Warsza-wie specjalna placówka, która zajmuje siĊ pomocą psychologiczną dla DDA.
Szacunkowe dane w USA wskazują, Īe takich dzieci, które wychowywały siĊ w rodzinie, gdzie wystĊpował problem alkoholowy – co najmniej jednego z ro-dziców – było około 28 milionów, tj. 14% populacji. Około 2/3 tej liczby stano-wiły osoby powyĪej 18. roku Īycia (Windle, 2000, s. 13). W Polsce oszacowano tylko liczbĊ dzieci do 18. roku Īycia, które wychowywały siĊ w rodzinach alko-holowych, na około milion (Wald, 1990). Dokładna liczba DDA nie jest znana, jednak moĪna przypuszczaü, Īe jeĞli populacja osób uzaleĪnionych od Ğrodków chemicznych wynosiła w Polsce kilka milionów, to populacja DDA musi wynosiü co najmniej tyle samo (Mellibruda, 1990). Skala zjawiska wskazuje, Īe temu pro-blemowi naleĪy poĞwiĊciü wiĊcej uwagi.
SŁAWOMIR ĝLASKI
40
Okres zainteresowania problemami osób dorosłych, które wychowywały siĊ w rodzinach z problemem alkoholowym, moĪna podzieliü na dwa zasadnicze etapy. Pierwszy etap skoĔczył siĊ w 1988 r., kiedy to opublikowano artykuł
Rese-arch on children of alcoholics: Past and future, w którym podsumowano
dotych-czas przeprowadzone badania (Woodside, 1988, s. 785). WiĊkszoĞü tych badaĔ nie spełniała podstawowych kryteriów metodologicznych, jednak czĊĞü z nich wskazywała na pewien specyficzny obraz róĪnorodnych problemów DDA. Doro-słe dzieci alkoholików w wieku dojrzałym przejawiały wiele dysfunkcjonalnych zachowaĔ: małe umiejĊtnoĞci społeczne (Black, 1979), nadpobudliwoĞü (Stewart, DeBlois, Cummings, 1980), naduĪywanie substancji chemicznych, przestĊpczoĞü i agresjĊ (Fine, Yudin, Heinemann, 1976) oraz wysoki poziom niepokoju i depre-sji (Moos, Billings, 1982). Dzieci wychowujące siĊ w rodzinach, gdzie jedno z rodziców naduĪywało alkoholu, w okresie dorosłoĞci wykazywały wysoki po-ziom lĊku, objawy depresyjne i zaburzenia osobowoĞci (Parker, Harford, 1987; Woititz, 1984). Clair (Clair, Genest, 1987), wykorzystując metodĊ wywiadu, opi-sał rodzinĊ alkoholową, w której brakowało jasnych reguł działania i wsparcia społecznego. W tych samych badaniach wykazano, Īe DDA ujawniały niskie zadowolenie z siebie i podatnoĞü na objawy depresyjne. Gabrielli (Gabrielli, Mednick, Itil, 1982) zauwaĪył, Īe DDA miały niĪsze wyniki w skalach werbal-nych Testu Inteligencji Wechslera. Inny znany badacz problemów związawerbal-nych z naduĪywaniem alkoholu – Tarter (Tarter, Hegedus, Alterman, 1984) – na pod-stawie swych badaĔ scharakteryzował DDA od strony neuropsychologicznej. Stwierdził m.in., Īe osoby te przejawiają deficyty w zdolnoĞciach motorycznych, pamiĊci i procesach jĊzykowych. Autor podkreĞlił równieĪ, Īe DDA prezentowa-ły neurotyczny typ osobowoĞci (w ujĊciu H. J. Eysencka). Jeszcze inny badacz i praktyk – Cermak (Cermak, Rosenfeld, 1987) – który zajmował siĊ pomocą terapeutyczną dla DDA, poprzez opis przypadków zasugerował, Īe wiele osób z rodzin alkoholowych naleĪy traktowaü jako ofiary stresu posttraumatycznego lub przemocy fizycznej i psychicznej. Poprzez niewłaĞciwą opiekĊ pijanego ro-dzica dzieci kształtowały swoje złe stosunki personalne, doĞwiadczały wiele nie-pokoju i lĊku, a takĪe nie umiały radziü sobie ze stresem, co uwidoczniło siĊ w dorosłym Īyciu tych osób. Wspomniany juĪ wczeĞniej Woodside (1988) stwierdził, Īe dzieci, które wychowywały siĊ w rodzinach z problemem alkoho-lowym, juĪ w początkowych klasach wykazywały niĪszy iloraz inteligencji w Skali Wechslera, a zwłaszcza w myĞleniu analitycznym i abstrakcyjnym.
Po-dobne rezultaty uzyskał w badaniach studentów pochodzcych z rodzin z proble-mem alkoholowym.
Woodside (1988), podsumowujc badania DDA do 1988 r., wytyczył nowe kierunki bada na przyszło, z uwzgldnieniem wielu wskazówek, głównie me-todologicznych. Nastpny okres po tym artykule zaowocował opracowaniami opierajcymi si na metodologii bada, głównie kryteria doboru grup klinicznych, np. płe i wiek DDA, płe osób naduywajcych alkoholu w rodzinie, traktowa-nie DDA przez rodziców w rónych okresach rozwojowych itp.
Berkowitz i Perkins (1988), biorc pod uwag płe DDA, zauwayli, e kobie-ty, które wychowywały si w rodzinach z problemem alkoholowym, miały niszy poziom własnej wartoci, a take ujawniały wicej problemów małeskich ni mczyni pochodzcy z takich samych rodzin. Postulowali wic, by skutki adap-tacyjne DDA bada osobno u kobiet i u mczyzn.
Sher (Sher, Walitzer, Brent, 1991), który powicił chyba najwicej opraco-wa problematyce DDA, na podstawie obszernych bada (uwzgldniajc płe) stwierdził, e DDA naduywaj substancji chemicznych, przejawiaj cechy oso-bowoci antysocjalnej lub neurotycznej, poszukuj nowoci, cechuje ich poczucie krzywdy oraz słabe niewerbalne rozwizywanie problemów. Wiele z tych osób – na skutek wychowywania w rodzinie alkoholowej – przejawiało styl poznawczy zaleny od pola (w ujciu Witkina), tzn. osoby te miały due zapotrzebowanie na informacje o sobie z zewntrz, od innych ludzi i w konsekwencji mogły prezen-towa si jako osoby konformistyczne i podatne na manipulacj.
El-Guebaly (El-Guebalay, Staley, Koensgen, 1991) zbadał DDA pod ktem teorii J. Bowlby’ego. Stwierdził, e DDA nie róni si stylem przywizania w dziecistwie od grupy kontrolnej. Jednak znalazł inne rónice midzy tymi grupami. DDA cechowały si nisk samoocen, brakiem pewnoci siebie, lkiem przed opuszczeniem, wysokim poziomem złoci i brakiem wizi z rodzicami.
W innych ciekawych badaniach Hinson (Hinson, Becker, Katz, 1993, s. 51) zauwaył, e DDA s grup heterogeniczn i tylko grupa DDA szukajca pomocy psychologicznej róniła si znaczco od grupy DDA nie szukajcej pomocy i grupy kontrolnej. Rónice stwierdził w nastpujcych zmiennych psychologicz-nych: poziom samoakceptacji, małe umiejtnoci interpersonalne i małe poczucie kontroli. Pomidzy grup DDA nie szukajc pomocy i grup kontroln nie stwierdzono istotnych rónic. Hinson doszedł do wniosku, e grupa DDA jest bardzo rónorodna i naley j lepiej diagnozowa pod wzgldem rónych zmien-nych, poniewa DDA, które szukały pomocy psychologicznej, w porównaniu
SŁAWOMIR LASKI
42
z DDA nie szukajcymi pomocy, charakteryzowały si nastpujcymi cechami: potrzeb przynalenoci, uległoci, niska samoocen, potrzeb poniania si czy nieumiejtnoci zabawy. Autor sugerował, e przyszłe badania powinny posu-wa si takim torem, by wyjani, jakie zmienne powoduj, e cz DDA nie szuka pomocy psychologicznej i wydaje si, e w sposób adekwatny funkcjonuje w dorosłym yciu.
Przedstawione badania i inne prezentowane w literaturze przedmiotu, które koncentrowały si na osobach DDA, mona zakwalifikowa do trzech grup pro-blemowych: badania nad czynnikami sprzyjajcymi naduywaniu rodków che-micznych u DDA, badania problemów rodziców DDA oraz badania nad czynni-kami chronicymi DDA przed wystpieniem rónego rodzaju psychopatologii.
II. BADANIA DOTYCZCE RODZICÓW DDA
Rola, jak odgrywaj rodzice w wychowaniu swoich dzieci, ju dawno została udowodniona w wielu teoriach i badaniach. Niemniej pocztkowe nastawienie badaczy do problemów DDA, jakoby najwaniejsz rol w wychowaniu dzieci odgrywał alkoholizm rodziców, zawayło na wczeniejszych opracowaniach, gdzie postawy rodzicielskie wobec DDA nie były brane pod uwag.
Wspomniany ju Woodside (1988) – chyba najbardziej krytyczny autor opra-cowa dotyczcych DDA – w swym przegldzie bada wskazał, e DDA przeja-wiały mniej zachowa dysfunkcjonalnych w dorosłoci, jeeli otrzymały w rodzi-nie duo zainteresowania, mało było agresji ze strony rodziców, a take rodzi-nie do-wiadczyły długich separacji z rodzicami. Autor uwaał, e badanie stosunków rodzinnych powinno by w znacznej mierze kluczem do zrozumienia DDA. Przy-taczał przy tym wyniki swoich bada, które wiadcz o tym, e pozytywna per-cepcja uzalenionych rodziców przez DDA i wysoki poziom kontroli wewntrz-nej u DDA pozytywnie koreluj z niskim poziomem uywania przez nie alkoholu w stosunku do grupy kontrolnej.
Pierwsze badania zwracajce uwag na postawy rodziców naduywajcych al-koholu wobec dzieci prowadzono ju wczeniej. Black, Bucky i Wilder-Padilla (1986) stwierdzili, e DDA postrzegaj swoj rodzin jako grup, w której była uboga komunikacja interpersonalna, przemoc rodziców wobec dzieci, naduycia seksualne rodziców w stosunku do swoich dzieci i problemy interpersonalne. Saranson i współautorzy (1986) sugerowali, e pozytywna postawa jednego
ro-dzica w rodzinie alkoholowej moe zmniejszy poziom lku u dzieci i podnie samoocen, co obnia prawdopodobiestwo wystpienia dysfunkcjonalnych za-chowa u DDA.
Ellis wraz ze współpracownikami (2000, s. 95) na podstawie przegldu do-tychczasowych bada wyróniła czynniki wystpujce w rodzinach niskiego i wysokiego ryzyka uzalenienia si od alkoholu u poszczególnych jej członków w okresie dorosłym. S one nastpujce: róne zaburzenia psychiczne u rodzica uzalenionego od alkoholu, oboje rodzice uzalenieni s od alkoholu, intensywne picie alkoholu przez rodziców, niskie moliwoci intelektualne rodziców, agresja w rodzinie, niski status socjoekonomiczny rodziny i wypaczone wzorce stosun-ków rodzinnych. Dotychczas empirycznie zbadano tylko dwa czynniki, mianowi-cie niski status socjoekonomiczny i zaburzenia depresyjne, które korelowały z zaburzeniami psychicznymi u DDA, mierzonymi skal objawów psychopatolo-gicznych – SCL-90.
W rodzinach, w których wystpił problem alkoholu i rodzice nie wywizywali si ze swoich ról, istniał chaos, lk, stres i fizyczne zagroenie, co wpływa na rozwój dzieci, a take ich póniejsze ycie (Vaillant, 1996; Zuker, 1994; Green-baum, Friedman, 1995).
W rozpatrywanym nurcie bada – postaw rodziców uzalenionych od alkoholu wobec dzieci – wany był kierunek, który wykazał, e rodzin DDA naley trak-towa jak inne dysfunkcjonalne rodziny z rónymi problemami psychospołecz-nymi. Senchak, Leonard i Caroll (1995) porównali grup DDA, grup osób wy-chowujcych si w rodzinie po rozwodzie rodziców i grup osób wywy-chowujcych si w rodzinach, w których rodzice sprawowali du kontrol nad dziemi. Auto-rzy nie zauwayli znaczcych rónic w funkcjonowaniu psychologicznym tych grup.
Wspomniany ju Mothersead (1991) na podstawie wywiadów z DDA stwier-dził, e dla póniejszych zachowa DDA wany był okres adolescencji i stosunek do nich w tym czasie rodziców uzalenionych od alkoholu. Obserwacja rodzin alkoholowych pozwoliła mu na stwierdzenie, e w tych rodzinach najczciej dominował styl autorytarny, panowała atmosfera chaosu, rodzice mieli sprzeczne wymagania wobec swoich dzieci, separowali si od innych rodzin.
Williams i Corrigan (1992) porównywali DDA z innymi osobami pochodz-cymi z rodzin dysfunkcjonalnych – z chorob psychiczn, naduyciami fizycz-nymi i emocjonalfizycz-nymi, zaniedbaniem wychowawczym. Badania przeprowadzono za pomoc trzech testów: Inwentarza Becka (BDI), Test Wierze Irracjonalnych
SŁAWOMIR ĝLASKI
44
(IBT) oraz Skala Objawów Psychopatologicznych (SCL-90), a takĪe wywiad kliniczny skonstruowany na bazie DSM III. Okazało siĊ, Īe DDA były najbardziej podobne do osób, które doĞwiadczyły naduĪyü emocjonalnych.
Hill i współautorzy (1997) zaproponowali obszerne badania na temat przysto-sowania DDA w obszarze zaburzeĔ psychiatrycznych (fobie, depresje, lĊki itp.) i statusu socjoekonomicznego (przychody, zatrudnienie). Zmiennymi niezaleĪ-nymi były: uzaleĪnienie rodziców oraz ich status ekonomiczny, potraktowany jako rodzaj stresu. Autorzy ci wykazali, Īe dzieci wychowywane w rodzinach biednych i z problemem alkoholowym – w porównaniu z dzieümi z grupy kontrol-nej – róĪnią siĊ: niĪszym poziomem wykształcenia, niskim prestiĪem zawodo-wym i niskimi dochodami. DDA ujawniły takĪe wiĊcej zaburzeĔ psychicznych niĪ grupa kontrolna. ZauwaĪono teĪ róĪnice iloĞciowe w takich zmiennych, jak: liczba rozwodów, zadowolenie z małĪeĔstwa w grupie klinicznej DDA pomiĊdzy kobietami i mĊĪczyznami, co sugerowało w dalszych badaniach róĪnicowanie płci. Hill (Hill, Ross, Blow, 1997) sugerował, Īe przyszłe badania powinny obej-mowaü szeroko rozumianą adaptacjĊ DDA do Īycia w powiązaniu z zachowa-niem rodziców w rodzinie alkoholowej. Istotne byłoby teĪ przeĞledzenie mecha-nizmów obronnych DDA, poniewaĪ umoĪliwiają im one przystosowanie.
WstĊpnie podsumowując przedstawione badania moĪna powiedzieü, Īe zostały potwierdzone podstawowe tezy o destrukcyjnej roli rodzica uzaleĪnionego od alkoholu w wychowaniu dzieci i jej negatywnych skutkach w ich dorosłym Īyciu. Warto byłoby ustaliü, które z zachowaĔ takiego rodzica są szczególnie zagraĪają-ce dla dziecka i w którym okresie rozwojowym. Innym ciekawym problemem badawczym mógłby byü stosunek pijącego alkohol rodzica do dziecka przed wy-stąpieniem faktu uzaleĪnienia od alkoholu oraz to, jaki był stosunek rodzica do dziecka po kilkunastoletnim naduĪywaniu alkoholu. Zupełnie brak badaĔ doty-czących DDA i zachowaĔ tego rodzica, który nie był uzaleĪniony od alkoholu. W jakim stopniu chronił on dzieci, a w jakim pogłĊbiał dysfunkcjonalnoĞü całej rodziny. WaĪne byłoby takĪe zbadanie zachowania wobec rodziny, w której pa-nował alkohol, innych krewnych, np. dziadków. Bez odpowiedzi pozostaje pyta-nie, jak jedynacy funkcjonowali w rodzinie z problemem alkoholowym i jakie to miało skutki w ich dorosłym Īyciu. Na razie na te pytania badawcze nie moĪna szczegółowo odpowiedzieü.
III. BADANIA NAD CZYNNIKAMI CHRONICYMI DDA PRZED PSYCHOPATOLOGI
Z pozoru wydaje si, e tytuł tego fragmentu artykułu skonstruowany został opacznie. Jak to moliwe bowiem, e dzieci, które wzrastały czsto w skandalicz-nych warunkach wychowawczych, bez opieki rodziców, nie doznały adskandalicz-nych lub niewielkich szkód psychofizycznych i w dorosłoci – jako DDA – funkcjonowały adekwatnie w rónych rolach? Podobne tezy najpierw sformułował Woodside, a nastpnie Sher – w swym obszernym opracowaniu, uwzgldniajc zarówno swoje badania, jak i badania innych autorów – wiele tych tez udowodnił.
Woodside (1988) stwierdził, e uzalenienie od alkoholu jednego z rodziców wywołuje u dziecka negatywne skutki emocjonalne i społeczne. Przytoczył jed-nak take badania, z których wynika, e te negatywne skutki psychologiczne z dziecistwa nie były transmitowane w dorosłe ycie. Autor zaproponował, by przyjrze si czynnikom, które mogły chroni dzieci przed negatywnymi skutka-mi uzalenienia rodziców. Uwaał on, e takie czynniki mog tkwi w rodowi-sku rodzinnym, a take w indywidualnych cechach badanych osób.
Nastpne badania, które wykazały, e dowiadczenia DDA w dziecistwie nie miały adnych negatywnych skutków dla ich funkcjonowania psychologicznego w dorosłoci, przedstawił Sher (1991). Wród czynników, które – według badacza – teoretycznie powinny ogranicza negatywny wpływ uzalenienia rodzica na dziecko, wyrónił: temperament dziecka, identyfikacja dziecka z rodzicem niepi-jcym, zwyczaje rodzinne, wsparcie społeczne dziecka przez jakkolwiek osob, póne wystpienie uzalenienia rodziców, zdolnoci intelektualne dziecka. Empi-rycznie potwierdzono tylko trzy powyej wymienione czynniki: zwyczaje rodzin-ne, wsparcie społeczne dziecka i temperament dziecka. Podobne dane podali Ja-cobs (1991) i Ohannessian (Ohannessian, Hesselbrock, 1993).
Cermak (1982) zauwaył, e duy wpływ na funkcjonowanie w dorosłoci miał okres adolescencji i pozytywne zachowanie w tym czasie uzalenionych rodziców. Jeli rodzice w tym czasie nie przejawiali negatywnych zachowa (przemoc fizyczna i psychiczna) wobec dziecka, to prawdopodobiestwo wyst-pienia dysfunkcjonalnych zachowa w jego dorosłym yciu było małe.
Saranson i współautorzy (1986) zauwayli na podstawie swych bada, e wsparcie społeczne osób spoza rodziny udzielone dzieciom w rodzinie alkoholo-wej moe zmniejszy u nich poczucie lku, a take spowodowa wzrost poczucia własnej wartoci i zadowolenia z siebie. Stwierdzono te, e wsparcie
psycholo-SŁAWOMIR ĝLASKI
46
giczne ze strony rówieĞników ochraniało DDA przed sytuacjami stresowymi związanymi z uĪywaniem alkoholu przez rodziców (Ohannessian, 1993).
Chassin, Pillow i Barrera (1993) uwaĪają, Īe zmiana wzorca spoĪycia alkoholu przez ojca moĪe skutkowaü zmianą przekonaĔ ich dzieci na temat skutków picia alkoholu i spadkiem wypijanego przez nie alkoholu. Autor prowadził badania nad synami (w okresie adolescencji) ojców uzaleĪnionych od alkoholu, którzy prze-stali piü, oraz synami ojców uzaleĪnionych od alkoholu, którzy dalej naduĪywali alkoholu. Synowie z pierwszej grupy, którzy na skutek psychoterapii zachowywa-li abstynencjĊ, byzachowywa-li bardziej przekonani o negatywnych skutkach naduĪywania alkoholu oraz mniej i rzadziej uĪywali alkoholu niĪ synowie z drugiej badanej grupy.
Jeszcze inny kierunek badawczy zaprezentował Baker (Baker, Stephenson, 1995), który podał, Īe wychowanie w rodzinie alkoholowej ukształtowało takie pozytywne zachowania DDA, jak samodzielnoĞü, odpowiedzialnoĞü i podatnoĞü na zmiany. Jacobs (1991) w przeglądzie literatury na temat DDA podkreĞliła, Īe wychowywanie siĊ w rodzinie alkoholowej moĪe sprzyjaü kształtowaniu pozy-tywnych cech osobowoĞci – poczuciu kontroli i wysokiej samoĞwiadomoĞci.
Nie mniej ciekawym i waĪnym czynnikiem, który mógł chroniü dzieci, a w konsekwencji i DDA przed negatywnymi skutkami wychowywania siĊ w rodzinie z problemem alkoholowym, było podejmowanie róĪnorodnych pro-gramów socjoterapeutycznych dla tych osób. Takie programy powstały w wielu krajach Ğwiata, równieĪ w Polsce (Sher, 1991; GaĞ, 1993; Ostrowska, 1996; Osta-szewski, 2003). Prowadzona była teĪ ewaluacja tych programów, ale dotyczyła ona tylko dzieci i młodzieĪy. Niestety, nie przeprowadzono badaĔ, które by oce-niały przydatnoĞü tych programów profilaktycznych z perspektywy DDA.
Podsumowując przedstawione powyĪej badania moĪna zauwaĪyü, Īe wiele badaĔ w tej sferze moĪna zaplanowaü i wykonaü, uwzglĊdniając chociaĪby róĪne wymiary osobowoĞci, które chronią przed zagroĪeniami płynącymi ze Ğrodowi-ska, a przez to pozwalają adekwatnie funkcjonowaü badanym osobom. Z pomocą moĪe nam przyjĞü, obecnie szybko rozwijająca siĊ, psychologia zdrowia, która koncentruje siĊ na czynnikach sprzyjających dobremu funkcjonowaniu osób w róĪnym wieku i w wielu wymiarach, np. fizycznym, psychologicznym, spo-łecznym, duchowym. Interesujące byłoby sprawdzenie efektywnoĞci programów profilaktycznych z perspektywy DDA. To, jak oceniłyby one takie programy w aspekcie nabycia róĪnych umiejĊtnoĞci psychospołecznych, waĪnych dla swej
ochrony przed destrukcyjnym wpływem zachowa uzalenionych rodziców, np. ochrony przed przemoc, radzenia sobie ze stresem itp.
IV. BADANIA NAD CZYNNIKAMI PREDYSPONUJCYMI DDA DO NADU YWANIA SUBSTANCJI CHEMICZNYCH
Badania nad postawionym w tytule problemem teoretycznym cieszyły si po-wodzeniem ju dawno, poniewa – ujmujc t kwesti logicznie i uwzgldniajc prawa dziedziczenia – podatno na naduywanie rodków uzaleniajcych osób, które miały w rodzinie jednego z rodziców z problemem alkoholowym, jest wik-sza ni innych osób. Dopiero jednak badania Goodwina i współautorów (1973) oraz Cloningera, Bohmana i Sigvadssona (1981) wykazały porednio, e dzieci z rodzin dotknitych problemem alkoholowym oraz dzieci, które były adoptowa-ne przez rodziców nie majcych problemów alkoholowych, w okresie adolescen-cji czciej uywały alkohol ni ich rówienicy z rodzin, w których nie było pro-blemów alkoholowych. W latach dziewidziesitych dziki udoskonalonej apa-raturze pomiarowej mona było zaobserwowa inne rónice w funkcjonowaniu psychofizjologicznym pomidzy DDA oraz ich rówienikami z grup kontrolnych.
We wczeniejszych badaniach empirycznych stwierdzono wpływ negatyw-nych postaw rodzicielskich na radzenie sobie ze stresem dzieci wychowujcych si w rodzinach z problemem alkoholowym. Bardzo wane były badania, które wykazały, e synowie ojców uzalenionych od alkoholu fizjologicznie inaczej reagowali na stres. Doroli synowie ojców uzalenionych od alkoholu po wypiciu alkoholu byli bardziej wraliwi fizjologicznie na działanie alkoholu ni synowie ojców nie uzalenionych od alkoholu. Wskanikami były zapisy pracy serca i mini (EKG i EMG) po wypiciu alkoholu; zawarto etanolu we krwi była rzdu 0,1‰. Mogło to sprzyja piciu alkoholu po to, by łagodzi stres (Clair, Genest, 1987; Finn, Zeituoni, Phil, 1990; Conrod, Phil, Ditto, 1995). Schuckit (1995) stwierdził, e alkohol wpływa inaczej na stenie kortyzolu i hormonu ACTH u dorosłych synów ojców uzalenionych od alkoholu ni u dorosłych sy-nów ojców nie uzalenionych od alkoholu. wiadczy to o tym, e OUN dorosłych synów ojców uzalenionych od alkoholu jest bardziej podatny na działanie alko-holu. Cohen, Porjesz i Begleiter (1993) podali, e zapis EEG, a szczególnie udział fal o niskiej czstotliwoci po spoyciu niewielkiej iloci alkoholu u dorosłych synów ojców uzalenionych od alkoholu, był inny ni u dorosłych synów ojców
SŁAWOMIR ĝLASKI
48
nie uzaleĪnionych od alkoholu. Gdy stĊĪenie alkoholu we krwi spadało, spadał takĪe udział fal o niskiej czĊstotliwoĞci w zapisie EEG, co powodowało niemiłe doznania i mogło motywowaü do dalszego picia.
WaĪne były badania, które wykazały, Īe do uĪywania alkoholu lub innych Ğrodków psychoaktywnych (narkotyki, leki) w okresie dorosłoĞci mogły prowa-dziü nie tylko uwarunkowania fizjologiczne organizmu, lecz takĪe róĪnorodne problemy psychiczne oraz – wtedy jeszcze mało zbadane – uwarunkowania Ğro-dowiskowe czy kulturowe. Po długoletnich badaniach Sher (1991) stwierdził, Īe DDA miały róĪnorodne problemy psychologiczne (wysoki poziom lĊku, niepoko-ju, pesymizmu, złoĞci), które siĊ przejawiają w postaci naduĪywania substancji psychoaktywnych lub zachowaĔ niezgodnych z prawem. Schuckit (1995) przez 8 lat badał młodych mĊĪczyzn (od 20. roku Īycia) pochodzenia kaukaskiego z rodzin, w których ojciec był uzaleĪniony od alkoholu, oraz z rodzin, w których ojcowie nie byli uzaleĪnieni. Stwierdził, Īe DDA wykazywały wiĊkszą podatnoĞü na działanie alkoholu; w 30. roku Īycia aĪ 56% osób z tej grupy naduĪywało al-koholu. W grupie kontrolnej tylko 14% młodych osób naduĪywało alal-koholu. Au-tor ponadto zauwaĪył, Īe DDA, które naduĪywały alkoholu wczeĞniej, przejawia-ły zaburzenia depresyjne i wysoki poziom lĊku. Warto dodaü, Īe te podłuĪne ba-dania, które przeprowadził Schuckit, miały najdłuĪszy czas obserwacji badanych DDA.
Osoby dorosłe (studenci) z rodzin alkoholowych przejawiały wiĊcej cech za-burzeĔ osobowoĞci (sadyzm, depresja, zamartwianie siĊ, zachowania paranoiczne, obsesje i wysoki poziom stresu), co było skorelowane z wiĊkszą konsumpcją al-koholu niĪ w grupie kontrolnej (Alterman, 1988; Fischer, Kittleson, Benshoff, 2000). Johnson i Jacob (1995) podsumowali badania, które wykazały, Īe w rodzi-nie z problemem alkoholowym wystĊpują specyficzne wpływy alkoholowe, np. obserwowanie przez dzieci pijących rodziców powoduje ukształtowanie w nich pewnych wzorów picia, pozytywne oczekiwania dzieci co do skutków picia alko-holu przez dorosłych itp. Sugerowali oni, Īe w myĞl teorii społecznego uczenia siĊ DDA bĊdą czĊĞciej siĊgaü po alkohol.
Podsumowując wstĊpnie problemy badawcze związane z naduĪywaniem przez DDA substancji psychoaktywnych moĪna stwierdziü, Īe nieadekwatne funkcjo-nowanie psychofizjologiczne DDA sprzyjało naduĪywaniu przez nie Ğrodków chemicznych. Nie mniej waĪne było teĪ szczegółowe diagnozowanie psycholo-giczne DDA, poniewaĪ niektóre wymiary ich osobowoĞci równieĪ korelowały z naduĪywaniem przez nie alkoholu. NaleĪy zauwaĪyü, Īe pojawiły siĊ juĪ
bada-nia, które wskazuj, e w etiologii naduywania rodków psychoaktywnych wa-n rol odgrywała interakcja genotyp–rodowisko, czyli np. oddziaływania ro-dowiskowe nie maj wikszego znaczenia, gdy genotyp nie jest podatny na ryzy-ko uzalenienia od rodków psychoaktywnych, lub odwrotnie. Ale wtedy, gdy genotyp był podatny na uzalenienie, to nawet niewielkie zaniedbania rodowi-skowe mog mocno sprzyja ryzyku uzalenienia si od rodków psychoaktyw-nych (Sigvardsson, Bahman, Cloninger, 1996).
V. PODSUMOWANIE
Na zakoczenie warto przedstawi w formie podsumowania teoretyczny mo-del oddziaływa Windle’a (2000), jakim podlega dziecko w rodzinie alkoholowej, i skutki alkoholizmu, jakie mog zaistnie w okresie dojrzałoci u DDA. Model ten warto opisa, poniewa – jak wykazano w wielu badaniach, równie zapre-zentowanych w tym artykule – adekwatne ustalanie ródła rónorodnych proble-mów DDA trzeba zacz od zbadania probleproble-mów w rónych rodzinach dysfunk-cjonalnych od pocztku ich załoenia. Dlatego obecnie podejmuje si wiele tego typu bada. Model Windle’a (2000, s. 20) (Dynamic diathesis-stress model) uwzgldnia interakcje wielu czynników, które mog mie potencjalny wpływ na rozwój dzieci wychowujcych si z osob uzalenion od alkoholu, a take bierze pod uwag problemy rodzinne, jakie wystpiły przed narodzeniem dziecka (naru-szanie prawa przez rodziców, zaburzenia psychiczne rodziców, kontakty społecz-ne rodziców, czynniki prenatalspołecz-ne). Wskazuje równie na inspołecz-ne czynniki ryzyka wychowywania dziecka w takiej rodzinie. Biologicznymi czynnikami ryzyka zachowa dysfunkcjonalnych u dziecka s: czynno elektryczna kory mózgowej, podatno na alkohol, reprodukcja stresu i neuroprzekaniki. Czynniki psycholo-giczne to: temperament, agresja, styl poznawczy, oczekiwania co do skutków picia alkoholu, niski poziom inteligencji, styl radzenia sobie z trudnociami i ob-raz własnych moliwoci. Do społecznych czynników rodzinnych nale: niedo-bory w zakresie sprawowania funkcji rodzicielskich, konflikty małeskie, trud-noci finansowe, brak tradycji rodzinnych, trudne relacje z rodzestwem, za czynniki społeczne pozarodzinne to: izolacja od rówieników, agresywny sposób bycia, ograniczona liczba znajomych, braki w umiejtnociach społecznych. Na wymienione czynniki ryzyka mogły oddziaływa stresujco take: ssiedztwo, szkoła, rodzina, rówienicy, lub inne zdarzenia, np. stanie si ofiar przemocy
SŁAWOMIR LASKI
50
fizycznej, seksualnej. Spowodowane przez te czynniki rónorodne problemy fi-zyczne i psychiczne danej osoby mog by transmitowane w dorosło (DDA) i uzewntrznia si w postaci problemów alkoholowych, naduywania substancji psychoaktywnych, przekraczania prawa, urazów fizycznych i samobójstw bd uwewntrznia w formie depresji, lku lub alienacji.
Model powinien by poddany empirycznej weryfikacji i cho pojedyncze ba-dania (niektóre prezentowane powyej) były ju czciowo wykonane. Naleało-by podj w nich takie zagadnienia, jak: diagnoza funkcjonowania rodziców i dziadków DDA; kształtowanie si własnych moliwoci dziecka (np. samosku-tecznoci, odpornoci na stres) w rodzinie z problemem alkoholowym; rola, jak odgrywa rodzestwo w rodzinie, w której jedno z rodziców naduywało alkoholu; izolacja i samotno wród rówieników dziecka z rodziny z problemem alkoho-lowym. Zupełnie nieznane s badania nt. wychowywania si dzieci w rodowisku, w którym oboje rodzice naduywaj alkoholu, oraz skutków, jakie to przyniosło w yciu dorosłym. Brak jest danych nt. naduy seksualnych dzieci w rodzinach z problemem alkoholowym i ich nastpstw. Nie ma te adnych bada dotycz-cych reakcji szkoły i ssiadów na problemy dzieci i młodziey pochodzdotycz-cych z domów, gdzie panował alkohol. Brak te bada, które pokazałyby, e DDA odniosły w domu wicej obrae i urazów fizycznych ni grupa bez problemu alkoholowego.
W obecnym stanie wiedzy nt. DDA wiele problemów mona byłoby wyjani poprzez badania podłune, ale wiadomo, e s one pracochłonne i kosztowne. Niemniej jednak cz takich bada ju zakoczono, ale s to badania obejmujce okres tylko kilku lat z ycia badanych (Schuckit, 1995; Larkby, Day, 2000). Inne badania, obejmujce np. okres od ycia płodowego dzieci matek uzalenionych od alkoholu do wieku dorosłoci, s dopiero w fazie realizacji (Newcomb, Felix- -Ortiz, 1992).
VI. WNIOSKI
Podsumowujc zaprezentowane w artykule badania mona stwierdzi, e: – dzieci wychowujce si w rodzinie alkoholowej mog transmitowa w doro-słe ycie wiele problemów (zdrowotnych, psychologicznych i społecznych);
– DDA róni si midzy sob podatnoci w sferze fizycznej, psychologicz-nej lub społeczpsychologicz-nej na wystpienie u nich rónorodnych problemów;
– nie ma obecnie badaĔ, które strukturalnie ujmowałyby wieloczynnikowe wpływy na dziecko w rodzinie alkoholowej i ich skutki w Īyciu dorosłym;
– teoretyczny model oddziaływaĔ (Windle, 2000), jakim podlega dziecko w rodzinie alkoholowej, nie doczekał siĊ jeszcze całoĞciowej empirycznej weryfi-kacji;
– w przedstawionym modelu Windle’a nie brano pod uwagĊ czynnika religij-nego u rodziców i badanych osób, co – jak wiadomo z badaĔ nad religijnoĞcią – moĪe odgrywaü istotną rolĊ w rozwoju psychospołecznym DDA;
– DDA stanowią znaczną czĊĞü populacji dorosłych, co moĪe byü przyczyną wielu problemów społecznych; warto poĞwiĊciü temu zagadnieniu wiĊcej uwagi i opracowaĔ;
– w Polsce niewiele jest badaĔ dotyczących róĪnorodnych problemów DDA.
BIBLIOGRAFIA
Alterman, A. I. (1988). Patterns of familial alcoholism, alcoholism severity and psychopathology.
Journal of Nervous and Mental Disorders, 176, 167-175.
Baker, D. E., Stephenson, L. A. (1995). Personality characteristics of adult children of alcoholics.
Journal of Clinical Psychology, 5, 694-710.
Berkowitz, A., Perkins, H. W. (1988). Personality characteristics of children of alcoholics. Journal
of Consulting and Clinical Psychology, 2, 206-209.
Black, C. (1979). Children of alcoholics. Alcohol Health Research World, 1, 23-27.
Black, C., Bucky, S. F., Wilder-Padilla, S. (1986). The interpersonal and emotional consequences of being an adult child of an alcoholic. International Journal of Addictions, 2, 213-231.
Cermak, T. L. (1982). Interactional group therapy with the adult children of alcoholics.
Internation-al JournInternation-al Group Psychotherapy, 3, 375-389.
Cermak, T. L., Rosenfeld, A. A. (1987). Therapeutic considerations with adult children of alcohol-ics. Advances in Alcohol and Substance Abuse, 4, 17-32.
Chassin, L., Pillow, D. R., Barrera, M. (1993). Relation of parental alcoholism to early adolescent substance abuse: A test of three mediating mechanisms. Journal of Abnormal Psychology, 1, 3-19.
Clair, D., Genest, M. (1987). Variables associated with the adjustment of offspring of alcoholic fathers. Journal Studies of Alcohol, 4, 345-355.
Cloninger, R. C., Bohman, M., Sigvardsson, S. (1981). Inheritance of alcohol abuse – cross foster-ing analysis of adopted men. Archives of General Psychiatry, 38, 861-868.
Cohen, H. L., Porjesz, B., Begleiter, H. (1993). The effects of ethanol on EEG activity in males at risk for alcoholism. Electroencephalography and Clinical Neurophysiology, 6, 368-376. Conrod, P. J., Phil, R. O., Ditto, B. (1995). Autonomic reactivity and alcohol-induced dampening in
men at risk for alcoholism and at risk for hypertension. Alcoholism: Clinical and Experimental
SŁAWOMIR ĝLASKI
52
Cork, M. R. (1969). The forgotten children: A study of children with alcoholic parents. Toronto: Alcoholism and Drug Research Foundation.
El Guebaly, N., Staley, D., Koensgen, S. (1991). The adult children of alcoholics in psychiatric population. American Journal Drug Alcohol Abuse, 2, 215-226.
Ellis, D. A., Zucker, R. A., Fitzgerald, H. E. (2000). Rola oddziaływaĔ rodzinnych z punktu widze-nia rozwoju i oceny ryzyka choroby alkoholowej. Alkohol a Zdrowie, 26, 91-111.
Fine, E. W., Yudin, L. W., Heinemann, S. (1976). Behavioral disorders in children with parental alcoholism. Annals N.Y. Academy of Sciences, 273, 507-517.
Finn, P. R., Zeituoni, N. C., Phil, R. O. (1990). Effects of alcohol on psychophysiological hyperac-tivity to nonaversive and aversive stimuli in men at high risk for alcoholism. Journal of
Abnor-mal Psychology, 1, 79-85.
Fischer, K. E., Kittleson, M., Benshoff, J. (2000). The relationship of parental alcoholism and fami-ly dysfunction to stress among college students. Journal of American College Health, 4, 151-156.
Gabrielli, W. F., Mednick, S. A., Itil, T. M. (1982). Electroencephalograms in children of alcoholic fathers. Psychophysiology, 19, 404-407.
GaĞ, Z. B. (1993). Profilaktyka uzaleĪnieĔ. Warszawa: WSiP.
Goodwin, D. W., Schulsinger, F., Hermansen, L., Guze, S. B., Winokur, G. (1973). Alcohol prob-lems in adopts raised apart from alcoholic biological parents. Archives of General Psychiatry, 28, 238-243.
Greenbaum, P. E., Friedman, R. M. (1995). Alcohol expectancies among adolescents with conduct disorder: Prediction and mediation of drinking. Addictive Behaviors, 20, 321-334.
Hill, E. M., Ross, L. T., Blow, F. C. (1997). Adulthood functioning: The joint effects of parental alcoholism, gender and childhood socio-economic stress. Addiction, 5, 583-596.
Hinson, R. C., Becker, L. S., Katz, B. M. (1993). The heterogeneity of children of alcoholics: Emo-tional needs and help-seeking propensity. Journal of College Student Development, 1, 47-52. Jacobs, P. S. (1991). Characteristics of the self in children of alcoholics: A review. Alcoholism
Treatment Quarterly, 2, 67-74.
Jakubik, A., Zegarowicz, E. (1998). Poziom samooceny i umiejscowienia kontroli u dorastających córek mĊĪczyzn uzaleĪnionych od alkoholu. Alkoholizm i Narkomania, 1, 73-83.
Johnson, S. L., Jacob, T. (1995). Psychological functioning in children of alcoholics fathers.
Psy-chology of Addictive Behaviors, 9, 101-113.
Larkby, C., Day, N. (2000). Skutki działania alkoholu na płód. Alkohol a Zdrowie, 26, 26-44. Lepalczyk, I., Marynowicz-Hetka, E. (1989). Rodzina z problemem alkoholowym. Wrocław:
Ossoli-neum.
Mellibruda, J. (1990). Nowe koncepcje i metody psychologiczne w lecznictwie odwykowym. Wars-zawa: IPiN.
Menees, M. M., Segrin, C. (2000). The specificity of disrupted processes in families of adult child-ren of alcoholics. Alcohol & Alcoholism, 4, 361-367.
Moos, R. H., Billings, A. G. (1982). Children of alcoholics during the recovery process: Alcoholic and matched control families. Addiction Behaviors, 7, 155-164.
Mothersead, P. (1991). The clinical literature. W: Sher K. J. (red.), Children of alcoholics: A critical
Newcomb, M. D., Felix-Ortiz, M. (1992). Multiple protective and risk factors for drug use and abuse: Cross-sectional and prospective findings. Journal of Personality and Social Psychology, 2, 280-292.
Obuchowska, I. (1974). Emotional contact with the mother as a social compensatory factor in child-ren of alcoholics. International Mental Health Resident Newsletter, 6, 2-4.
Ohannessian, C. M., Hesselbrock, V. M. (1993). The influence of perceived social support on the relationship between family history of alcoholism and drinking behaviors. Addiction, 12, 1651-1658.
Ostaszewski, K. (2003). Skuteczno profilaktyki uywania rodków psychoaktywnych. Warszawa: Scholar.
Ostrihaska, Z. (1996). Zaburzenia ycia rodzinnego spowodowane alkoholem. Alkoholizm i
Nar-komania, 13, 142-169.
Ostrowska, K. (1996). Kierunki strategii profilaktyki uzalenie. Serwis Informacyjny. Narkomania, 5, 54-55.
Parker, D. A., Harford, T. C. (1987). Alcohol-related problems of children of heavy-drinking par-ents. Journal of Studies on Alcohol, 48, 265-268.
Puyski, S., Wciórka, J. (2000). Klasyfikacja zaburze psychicznych i zaburze zachowania w ICD-10. Vesalius: Kraków.
Ry, M., Wódz, E. (2003). Role podejmowane w rodzinie alkoholowej a struktura potrzeb u DDA.
Studia Psychologica, 4, 107-121.
Saranson, I. G., Saranson, B. R., Shearin, E. N. (1986). Social support as an individual difference variable: Its stability, origins, and relationship aspects. Journal of Personality and Social
Psy-chology, 50, 845-855.
Schuckit, M. A. (1995). A long-term study of sons of alcoholics. Alcohol Health and Research
World, 3, 172-175.
Senchak, M., Leonard, K. E., Carroll, A. (1995). Comparisons of adult children of alcoholic, di-vorced and control parents in four outcome domains. Psychology of Addictive Behaviors, 3, 147-156.
Sher, K. J. (1991). Children of alcoholics: A critical appraisal of theory and research. Chicago: University of Chicago Press.
Sher, K. J., Walitzer, K. S., Brent, E. E. (1991). Characteristics of children of alcoholics: Putative risk factors, substance use and abuse, and psychopathology. Journal of Abnormal Psychology, 4, 427-448.
Sigvardsson, S., Bohman, M., Cloninger, C. R. (1996). Replication of the Stockholm adoption study of alcoholism: Confirmatory cross-fostering analysis. Archives of General Psychiatry, 53, 681-687.
Sobolewska, Z. (1992). Odebrane dzieciĔstwo. Warszawa: IPZiT.
Stewart, M. A., DeBlois, C. S., Cummings, C. (1980). Psychiatric disorder in the parents of hyper-active boys and those with conduct disorder. Journal of Child Psychology & Psychiatry, 21, 283-292.
wicicki, A. (1969). Przystosowanie społeczne dorosłych dzieci z rodzin alkoholików i niealkoho-lików. Problemy Alkoholizmu, 2, 1-7.
SŁAWOMIR LASKI
54
Tarter, R. E., Hegedus, A. M., Alterman, A. (1984). Adolescent sons of alcoholics: Neuropsycho-logical and personality characteristics. Alcoholism: Clinical and Experimental Research, 2, 216-222.
Tsirigotis, K., Gruszczyski, W. (2002). Psychologiczne funkcjonowanie dorosłych dzieci alkoholi-ków. W: XXXI Zjazd Naukowy PTP (s. 355-356). Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL. Vaillant, G. E., Hiller-Sturmhofel, S. (1996). The natural history of alcoholism. Alcohol Health and
Research World, 20, 152-161.
Wald, I. (1990). II raport o polityce wobec alkoholu. Warszawa: MZiOS.
Williams, O. B., Corrigan, P. W. (1992). The differential effects of parental alcoholism and mental illness on their adult children. Journal of Clinical Psychology, 3, 406-414.
Windle, M. (2000). Stan bada nad dziemi alkoholików: aktualne koncepcje i problemy. Alkohol
a Zdrowie, 26, 10-25.
Woititz, J. G. (1984). Adult children of alcoholics. Alcoholism Treatment Quarterly, 1, 71-99. Woodside, M. (1988). Research on children of alcoholics: Past and future. British Journal of
Addic-tion, 89, 785-791.
Zucker, R., Boyd, G., Howard, J. (1994). The development of alcohol problems: Exploring the biopsychosocial matrix of risk. Bethesada: NIAAA.
ADULT CHILDREN OF ALCOHOLICS AND THEIR PARENTS – A CURRENT RESEARCHES
S u m m a r y
The author reviews a current literature on adult children, who are brought up by families with alco-holic problem. The analysis concentrate on 3 groups of problem: on discovering the kinds of con-flicts which children from alcoholic families experience, on researching factors which could deter-minate probabilities of psychopathology, and on psychoactive substance abuse by adult children from alcoholic families.
