Psychologia poznawcza w testach wiedzy
–co moӐna zrobiѴ,
aby zwi҄kszyѴ prawdopodobieҞstwo celnego strzaҝuӓ
Anna Starkowska, e-mail: a.starkowska.pum@gmail.com Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie
Ul. Broniewskiego 26, 71-460 Szczecin
Streszczenie
Praca opisuje poznawcze prawidÙowoïci, którymi kieruj si¿ osoby ukÙadajce pytania do testów wiedzy, a znajomoï° których zwi¿ksza prawdopodobieÚstwo odgadni¿cia poprawnej odpowiedzi. Analiza nagraÚ teleturniejów wiedzy oraz testów na prawo jazdy ukazaÙa, Če w pytaniach typu „prawda czy faÙsz” cz¿ïciej prawidÙowa jest odpowiedĊ twierdzca (p<0,001, N=235). W pytaniach typu „A czy B” cz¿ïciej poprawna jest odpowiedĊ A (p<0,01, N=274). W pytaniach o jedn z trzech wartoïci liczbowych najcz¿ïciej poprawna jest wartoï° ïrodkowa (p<0,01, N=106). Wyniki uzasadniane s przez prawo czÙowieka jako skpca poznawczego, efekt pierwszeÚstwa i heurystyk¿ zakotwiczenia.
SÙowa kluczowe: psychologia poznawcza, procesy poznawcze, test wiedzy, uproszczenia myïlowe, skpiec poznaw-czy, efekt pierwszeÚstwa, heurystyka zakotwiczenia
Cognitive Psychology of Knowledge Tournaments – What You Can Do to Increase Your Chance for a Good Shot?
Abstract
This study describes the cognitive regularities that guide the person contracting questions tests of knowledge, and knowledge of which increases the probability of guessing the correct answer. Analysis of recorded knowledge tourna-ments and driving tests showed that: in “true or false” questions oĞ en the correct answer is “true” (p <0.001, N = 235). In “A or B” questions oĞ en the correct is answer A (p <0.01, N = 274). In questions of one of the three Þ gures, the median value is correct most common (p <0.01, N = 106). The results are justiÞ ed by right of human as a cognitive miser, primacy eě ects and anchoring heuristic.
Key words: cognitive psychology, cognitive processes, knowledge test, mental shortcuts, cognitive miser, primacy eě ect, anchoring heuristic
Gracz bierze udziaÙ w turnieju wiedzy. Prowadzcy odczytaÙ pytanie i oczekuje wybrania jednej z podanych odpowie-dzi. Gracz ma zaledwie kilka sekund, ale w jego gÙowie zapanowaÙa pustka. Czy Bohun z Ogniem i mieczem byÙ odzwier-ciedleniem prawdziwej postaci? Prawe czy lewe pÙuco jest z reguÙy wi¿ksze? Polsk autostrad moČna jecha° z pr¿dkoïci 130, 140 czy 150 km/h? Gracz nie wie, ma zatem dwa wyjïcia – spasowa° albo strzela°. Chce spróbowa° szcz¿ïcia – któr odpowiedĊ powinien wybra°? Zgodnie z rachunkiem prawdopodobieÚstwa strzaÙ w prawe pÙuco stworzy równy pro-cent szans na sukces co strzaÙ w lewe. Zgodnie z wiedz psychologiczn – korzystniej strzela° w prawe.
Wst¿p do popularnego podr¿cznika z psychologii procesów poznawczych rozpoczyna si¿ zdaniem „Psychologia poznawcza nie naleČy do przedmiotów lubianych przez studentów”1. Studiowanie teorii próbujcych odpowiedzie°
na pytanie „jak ludzie myïl” moČe nie by° przez nich kojarzone z wiedz praktyczn. Wbrew pozorom, wiedza ta jest bardzo uČyteczna i moČe przyjï° z pomoc w rozmaitych sytuacjach Čycia codziennego. Niniejszym artykuÙem przedsta-wiam jedn z nich – gdy „toczy si¿ gra o duČ stawk¿”.
Psychologia poznawcza jest t gaÙ¿zi wiedzy o ludzkim zachowaniu, która koncentruje si¿ na procesach intelek-tualnych. Dziedzina ta rozwin¿Ùa si¿ w latach pi¿°dziesitych XX w. dzi¿ki rewolucji technicznej, na skutek której do powszechnego uČytku zacz¿to wprowadza° komputery. Postawiono wówczas dwie kluczowe tezy. Pierwsza gÙosi, Če czÙowiek to istota poznawcza. Prowadzi bezustann wymian¿ informacji z otoczeniem, odbiera i reaguje na ogromne iloïci róČnorodnych bodĊców, a efektywnoï° tej wymiany stanowi o jego adaptacyjnym sukcesie2. Druga zaï zakÙada,
Če mózg jest swego rodzaju komputerem. Oba te narz¿dzia – komputer i umysÙ – pobieraj i przetwarzaj bity informacji, 1 T. Maruszewski, Psychologia poznania, GdaĔsk 2001, s. 9.
2 TamĪe, s. 12-13.
chÙon dane z otoczenia, aby nast¿pnie manipulowa° nimi, przechowywa°, swobodnie odzyskiwa° i wykonywa° na nich rozmaite operacje. GÙównym celem psychologii poznawczej jest odkrywanie programów, które czÙowiek przechowuje w pami¿ci, a które (analogicznie jak komputerowy soĞ ware) stanowi wzorce myïlenia pozwalajce efektywnie dziaÙa° w ïwiecie rzeczywistym, rozumie° go i zmienia°3. Psychologia nie tylko poszukuje odpowiedzi na pytania „jak
myïli-my”, ale i „jak t¿ wiedz¿ moČemy wykorzystywa° do przewidywania sposobów myïlenia innych ludzi”4. Niniejsza
praca jest prób zastosowania tej wiedzy w szczególnej sytuacji – gdy stajemy przed koniecznoïci sprostania testowi wiedzy. Niekoniecznie telewizyjnemu turniejowi, ale i sprawdzianowi szkolnemu, testowi akademickiemu czy egzami-nowi na prawo jazdy. Okazuje si¿, Če moČemy niejako zajrze° w mentalny program osoby tworzcej test wiedzy po to, aby przewidzie°, w której z opcji do wyboru ukryÙa ona prawidÙow odpowiedĊ.
Celem tego artykuÙu jest zatem okreïlenie, czy istniej jakieï poznawcze mechanizmy, którymi (niekoniecznie ïwia-domie) kieruj si¿ osoby ukÙadajce pytania i odpowiedzi do testów wiedzy. Przy czym dotyczy to takich mechanizmów, których znajomoï° moČe zwi¿kszy° prawdopodobieÚstwo wybrania prawidÙowej odpowiedzi w sytuacji, kiedy gracz jej nie zna i jest zmuszony „strzela°”.
Do sformuÙowania pytania badawczego dojï° moČna na kilka sposobów. Jednym z nich jest przypadkowa obserwacja budzca ch¿° wyjaïnienia spostrzeČonego zjawiska5. Podczas ogldania teleturnieju wiedzy dla celów czysto
rozrywko-wych odniosÙam wraČenie, Če w pytaniach zamkni¿tych pojawiaj si¿ pewne prawidÙowoïci – poprawne odpowiedzi lokowane s cz¿sto w tych samych, szczególnych miejscach. Na tej podstawie sformuÙowaÙam trzy zaÙoČenia, z których kaČde wydaÙo mi si¿ mie° logiczne uzasadnienie w wybranych prawach psychologii procesów poznawczych i staÙo si¿ podstaw do postawienia odr¿bnej hipotezy badawczej.
Podstawa teoretyczna
CzÙowiek jako skpiec poznawczy
Cho° jesteïmy istotami poznawczymi i nasze mózgi i umysÙy przystosowane s do cigÙego przetwarzania informacji, to procesy te nie mog odbywa° si¿ bez pewnych ograniczeÚ. KaČdy proces intelektualny wiČe si¿ z wydatkowaniem cennej energii psychicznej, dlatego aktywnoïci te musz odbywa° si¿ w zgodzie z zasad ekonomii procesów poznaw-czych. Dyktuje ona koniecznoï° oszcz¿dzania psychicznych zasobów, czyli poČytkowania moČliwie najmniejszej ich iloïci i to tylko na procesy aktualnie uznane za istotne. Im proces bardziej zÙoČony, wymagajcy wi¿kszej kontroli i bardziej naglcy – tym wi¿ksz pul¿ zasobów poznawczych pochÙonie jego realizacja. Zadania proste i zautomatyzowane wy-maga° b¿d mniejszego nakÙadu kosztów. PoniewaČ ewolucja wymaga od organizmów, by byÙy przygotowane na kaČd ewentualnoï°, od istoty poznawczej wymaga° b¿dzie, aby dysponowaÙa pewn pul poznawczej energii na wypadek, gdyby niespodziewanie zaszÙa koniecznoï° uČycia jej na jakieï priorytetowe dziaÙanie6. Okolicznoïci, która powinna
wymusi° porzucenie wszystkich dotychczas wykonywanych zadaÚ i przeznaczenie peÙnej puli posiadanych zasobów na jedn reakcj¿, jest bez wtpienia sytuacja ochrony wÙasnego Čycia. Ludzkie „poznawcze skpstwo” ma zatem charakter adaptacyjny. W zgodzie z nim czÙowiek stara si¿ kierowa° wÙasnym myïleniem tak, aby doprowadzi° do oczekiwanych rezultatów (np. podj¿cia decyzji czy rozwizania problemu) przy moČliwie najmniejszym zuČyciu zasobów. Std tak cz¿sto skÙonni jesteïmy kierowa° si¿ rozmaitymi skrótami myïlowymi, na których (zwykle automatycznie i nieïwiado-mie) opieramy procesy decyzyjne, oszcz¿dzajc sobie tym samym koniecznoïci gromadzenia dodatkowych informacji. Im bardziej oszcz¿dni chcemy by°, tym ch¿tniej b¿dziemy korzysta° z uproszczeÚ, zwi¿kszajc tym samym ryzyko, Če podj¿ta decyzja czy wysnuty wniosek b¿d niewÙaïciwe. W tym wypadku jednak bardziej kuszcy b¿dzie dla nas sam fakt zakoÚczenia podj¿tego procesu myïlenia oraz to, Če do oczekiwanego rezultatu udaÙo si¿ nam dojï° drog na skróty.
Efekt pierwszeÚstwa
Jest to jeden z mechanizmów odnoszcych si¿ do dziaÙania pami¿ci krótkotrwaÙej. W tym mentalnym magazynie przez kilkanaïcie sekund przechowywanych jest ïrednio 7±2 porcje informacji (np. cyfry numeru telefonu), które moČemy ïwiadomie przetwarza°, a nast¿pnie odrzuci° lub przekaza° do pami¿ci dÙugotrwaÙej i w ten sposób zapami¿ta°. Ponie-waČ moČliwoïci operacyjne pami¿ci krótkotrwaÙej s ograniczone, znajdujce si¿ w jej zakresie dane ulegaj zatraceniu
3 D. P. Schultz, S. E. Schultz, Historia wspóáczesnej psychologii, Kraków 2008, s. 482-483.
4 SáuĪy bowiem dwóm celom poznania naukowego, peániąc funkcjĊ deskryptywną (opis istniejącego stanu rzeczy) oraz predykcyjną (przewidywa-nie zdarzeĔ, a w odniesieniu do psychologii – zachowaĔ ludzkich). Zob.J. BrzeziĔski, Metodologia badaĔ psychologicznych, Warszawa 1999, s. 32-33.
5 S. Nowak, Metodologia badaĔ spoáecznych, Warszawa 2007, s. 26.
– zanikaj z czasem lub podlegaj interferencji, czyli zatarciu na skutek zapami¿tywania nowych informacji. Efekt pierw-szeÚstwa jest przykÙadem takiego wÙaïnie procesu. W zgodzie z nim pierwsza zakodowana informacja b¿dzie pami¿tana lepiej niČ kaČda kolejna. Zapisze si¿ jako ïwieČszy ïlad w pami¿ci krótkotrwaÙej, podczas gdy informacje zapami¿tywane po niej b¿d stopniowo zacierane przez kolejne napÙywajce do nas dane7. Silniejszy ïlad pierwszej informacji wywoÙuje
subiektywne wraČenie wi¿kszej jej pewnoïci, dlatego podejmujcy decyzj¿ czÙowiek b¿dzie bardziej skÙonny polega° na niej niČ na informacjach zapami¿tanych póĊniej.
Heurystyka zakotwiczenia
Heurystyki to uproszczenia myïlowe, w oparciu o które moČemy dojï° do rozwizania problemu nawet przy niedo-statecznym zasobie informacji. Jeïli nie da si¿ oprze° sdu na faktach, b¿dziemy opiera° go na przypuszczeniach. Oczy-wiïcie przy niedostatku rzetelnych danych naleČaÙoby wnieï° wysiÙek w ich uzupeÙnienie. Wiza° si¿ to b¿dzie jednak z inwestycj zasobów. Dla skpca poznawczego mgliste przesÙanki uzupeÙnione o wÙasne przypuszczenia mog okaza° si¿ wystarczajc podstaw do podj¿cia decyzji – o ile pozwoli to zaoszcz¿dzi° psychiczne zasoby. W sytuacjach schema-tycznych i dobrze znanych moČemy posÙuČy° si¿ innymi uproszczeniami – algorytmami – dokÙadnymi instrukcjami, jak krok po kroku dojï° do rozwizania problemu. Algorytmy tworzone s na podstawie osobistych doïwiadczeÚ. Jeïli okre-ïlony wzorzec post¿powania sprawdziÙ si¿ w danych okolicznoïciach, to b¿dziemy ch¿tnie si¿ga° po niego w kolejnych, podobnych sytuacjach. Kiedy nie dysponujemy algorytmem, a chcemy podj° decyzj¿ „na skróty”, moČemy odwoÙa° si¿ do informacji zawartych w problemie i wypracowa° wÙasne, intuicyjne strategie analizy informacji – czyli skorzysta° z myïlenia heurystycznego. Jest ono wadliwe i cz¿sto prowadzi do wycigni¿cia bÙ¿dnych wniosków8. Fakt, Če wczoraj
nie spadÙ deszcz, nie daje przecieČ gwarancji, Če dziï parasol si¿ nie przyda, zaï czterokrotne wyrzucenie orÙa wcale nie zwi¿ksza prawdopodobieÚstwa, Če w pitym rzucie padnie reszka9.
Psychologia poznawcza wyróČnia kilka rodzajów heurystyk, z których jedn jest heurystyka zakotwiczenia – dosto-sowania – sprawdzajca si¿ w sytuacjach wymagajcych oszacowania jakiejï wartoïci liczbowej. Badani majcy okreïli° procent krajów afrykaÚskich naleČcych do ONZ opierali swoje szacunki na liczbie, któr chwil¿ wczeïniej wylosowaÙa (na ich oczach…) ruletka. Dla przykÙadu – jeïli wylosowana wartoï° wynosiÙa 10%, badani przyjmowali ïrednio, Če 25% krajów czarnego ldu naleČy do ONZ. Gdy zaï ruletka wylosowaÙa wartoï° 45%, badani twierdzili, Če krajów tych jest okoÙo 65%. Heurystyka zakotwiczenia powoduje, Če opieramy si¿ na Ùatwo dost¿pnej wartoïci liczbowej, która staje si¿ punktem odniesienia (deÞ nicyjn „kotwic”) dla szacowania dalszych wartoïci10.
Problem badawczy
Scharakteryzowane tu mechanizmy poznawcze wydaÙy mi si¿ uzasadnia° potoczn obserwacj¿, wskazujc na nie-przypadkowe rozmieszczenie prawidÙowych odpowiedzi w pytaniach zamkni¿tych. Ciekawa byÙam, czy pokusa ulega-nia poznawczym uproszczeniom nie omħ a równieČ osób tworzcych testy wiedzy oraz czy osoba wykonujca test moČe na tym skorzysta°. Problem badawczy, jaki sobie postawiÙam, moČna zatem uj° w postaci uzupeÙniajcych si¿ pytaÚ: Czy kierujc si¿ odpowiednimi prawami procesów poznawczych, moČliwe jest przewidzenie, która z podanych odpowiedzi jest poprawna? Czy nieznajcy odpowiedzi gracz moČe zwi¿kszy° prawdopodobieÚstwo wyboru prawidÙowej, jeïli po-kieruje si¿ odpowiednimi prawami z gruntu psychologii procesów poznawczych?
W hipotezie gÙównej zaÙoČyÙam, Če jest to moČliwe. PoniewaČ jednak w testach wiedzy pytania zamkni¿te konstru-owane s na róČne sposoby, wybraÙam trzy typy pytaÚ, na których oparÙam szczegóÙowe hipotezy.
Jeïli TAK albo NIE – to TAK
Hipoteza pierwsza zakÙada, Če w pytaniach zamkni¿tych wymagajcych okreïlenia prawdziwoïci zawartego w nim stwierdzenia (czyli udzielenia odpowiedzi TAK albo NIE) zaistnieje istotnie wyČsze prawdopodobieÚstwo, Če poprawna b¿dzie odpowiedĊ twierdzca.
Punktem wyjïcia dla tej hipotezy byÙo prawo czÙowieka jako skpca poznawczego. Osobie tworzcej test zdecydo-wanie Ùatwiej (zatem w sensie poznawczym – oszcz¿dniej) jest znaleĊ° jakï informacj¿, o prawdziwoï° której moČna
7 R. J. Sternberg, Psychologia poznawcza, Warszawa 2001, s. 206-208. 8 T. Maruszewski, dz. cyt., GdaĔsk 2001, s. 356-357.
9 Kierujący siĊ myĞleniem heurystycznym badani proszeni o prognozĊ wyników rzutu monetą, intuicyjnie szacowali zbliĪone proporcje oráów do reszek. JeĞli w serii dziesiĊciu rzutów w czterech pierwszych próbach wypadá orzeá, zdaniem badanych piąty rzut dawaá blisko stuprocentowe prawdopodobieĔ-stwo reszki. A. Tversky, D. Kahneman, Belief in the law of small numbers, “Psychological Bulletin” 1971, No 76, s.105-110, [za:] TamĪe, s. 372.
zapyta°, niČ utworzy° informacj¿ caÙkowicie bÙ¿dn. Co wi¿cej „prawda broni si¿ sama”, nie wymaga dodatkowej argu-mentacji. FaÙsz natomiast wymaga uzasadnienia, którego szukanie zmusiÙoby twórc¿ pytania do poniesienia dodatko-wych poznawczych kosztów.
Jeïli A albo B – to A
Druga hipoteza zakÙada, Če w pytaniach zamkni¿tych o dwóch odpowiedziach (czyli wymagajcych udzielenia odpo-wiedzi A albo B) zaistnieje istotnie wyČsze prawdopodobieÚstwo, Če poprawna b¿dzie odpowiedĊ pierwsza.
Uzasadnieniem dla tego przypuszczenia jest efekt pierwszeÚstwa. Twórca testu zna tylko jedn odpowiedĊ na sfor-muÙowane pytanie – prawdziw. FaÙszyw alternatyw¿ konstruuje póĊniej, zatem bÙ¿dna odpowiedĊ pojawi si¿ w jego umyïle jako druga informacja. Znana (prawdziwa) informacja stanowi silniejszy ïlad w pami¿ci krótkotrwaÙej, std moČ-liwoï° zaistnienia nieuïwiadomionej pokusy, aby wyróČni° j jako pierwsz alternatyw¿.
Jeïli 1 albo 2, albo 3 – to 2
Ostatnia hipoteza odnosi si¿ do pytaÚ o trzech odpowiedziach. ZakÙada ona, Če w tych przypadkach, w których przed-miotem pytania jest pewna wartoï° liczbowa, zaistnieje istotnie wyČsze prawdopodobieÚstwo, Če poprawna b¿dzie odpo-wiedĊ zawierajca wartoï° ïrodkow.
W tym wypadku uzasadnieniem jest heurystyka zakotwiczenia. Znana twórcy testu prawidÙowa wartoï° staje si¿ punktem odniesienia dla szacowania dwóch wartoïci bÙ¿dnych. A poniewaČ i w tym wypadku poznawcze skpstwo moČe da° o sobie zna° – do wartoïci prawidÙowej najÙatwiej jest dobra° jedn wartoï° niČsz i jedn wyČsz.
Metoda
MateriaÙ badawczy
Sposobem zbierania danych byÙa analiza materiaÙu – testów wiedzy dwojakiego rodzaju. Aby móc zweryÞ kowa° dwie pierwsze hipotezy, odsÙuchiwaÙam archiwalne nagrania teleturniejów wiedzy typu quick questions. W grach tych pytania i odpowiedzi nie s wyïwietlane uczestnikowi – prowadzcy wypowiada pytanie, a gracz ma ograniczony czas na udzielenie odpowiedzi. Istotne jest równieČ, Če pytania zamkni¿te przeplataj si¿ z otwartymi. Oba te kryteria speÙ-niaÙy dwa ogólnie znane i Ùatwo dost¿pne teleturnieje – Jeden z dziesi¿ciu i NajsÙabsze ogniwo. ZaÙoČyÙam, Če zadowalajco reprezentatywn próbk¿ danych uzyskam po przeanalizowaniu 600 minut czystego zadawania pytaÚ i udzielania na nie odpowiedzi. W obu wybranych teleturniejach na kaČde 10 minut programu ïrednio 2 minuty przeznaczane byÙy na aktywnoïci niezwizane z weryÞ kacj wiedzy uczestników, np. na nieformalne rozmowy prowadzcego z graczami lub na prezentowanie moČliwych do zdobycia nagród. Dlatego, aby uzyska° zaplanowane 10 godzin pytaÚ i odpowiedzi, Ùcznie odsÙuchaÙam 750 minut nagraÚ. PozwoliÙo mi to wyodr¿bni° 235 pytaÚ odpowiadajcych zaÙoČeniom hipotezy nr 1 oraz 274 pytania odpowiadajce zaÙoČeniom hipotezy nr 2. Pytania speÙniajce zaÙoČenia hipotezy nr 3 równieČ pojawia-Ùy si¿ w obu wybranych teleturniejach, jednak na tyle rzadko, Če uzyskanie ich reprezentatywnej puli byÙo niemoČliwe. Si¿gn¿Ùam zatem po testy egzaminacyjne na prawo jazdy11 i po przeanalizowaniu 2019 pozycji wyodr¿bniÙam 106 pytaÚ
odpowiadajcych zaÙoČeniom hipotezy nr 3. Procedura
MateriaÙ badawczy zbierany byÙ w okresie od pocztku sierpnia do poÙowy wrzeïnia 2013 r. oraz w lipcu 2014 r. KaČdy odcinek teleturnieju ogldaÙam online, korzystajc z ogólnodost¿pnych ĊródeÙ12. Odcinki wybieraÙam losowo,
kaČdorazowo odsÙuchujc przypadkowy fragment o dÙugoïci od 10 do 25 minut. Zbierane dane katalogowaÙam na bieČ-co, zapisujc numer serii, numer odcinka, dokÙadny czas nagrania, w którym zostaÙo zadane pytanie, treï° pytania i pra-widÙow odpowiedĊ oraz dat¿ odtworzenia i link do nagrania. Wykorzystywane testy egzaminacyjne na prawo jazdy czerpaÙam z materiaÙów szkoleniowych udost¿pnianych przez szkoÙy jazdy, z publikacji zwartych oraz testów próbnych dost¿pnych online. KaČdorazowo przegldaÙam wszystkie pytania, wybierajc te, które dotyczyÙy wartoïci liczbowych i zapisujc: rocznik wydania testu, kategori¿ prawa jazdy, dla której test zostaÙ przeznaczony, numer pytania, trzy odpo-wiedzi do wyboru wraz z odpoodpo-wiedzi poprawn oraz ĊródÙo.
Wyniki
Po zsumowaniu poprawnych odpowiedzi we wszystkich trzech typach pytaÚ zauwaČalne byÙy róČnice zdajce si¿ potwierdza° postawione hipotezy. PoniewaČ te dysproporcje mogÙy okaza° si¿ tylko pozorne, przy uČyciu programu
11 Roczniki: 1987, 2007, 2010, 2011; kategorie: podstawowa, A, B. 12 www.dailymotion.com, www.youtube.com.
komputerowego do iloïciowej analizy danych13 przeprowadziÙam stosowne obliczenia ujawniajce statystyczn istotnoï°
zaobserwowanych róČnic. Charakter zebranych danych pozwoliÙ na zastosowanie testu chi-kwadrat dla jednej zmiennej. Procedura ta pozwala porówna° ze sob dwa rozkÙady danych:
a) rozkÙad oczekiwany, teoretyczny, oparty na rachunku prawdopodobieÚstwa – czyli zakÙadajcy, Če kaČda z moČli-wych do wyboru odpowiedzi pojawi si¿ jako prawidÙowa równ liczb¿ razy;
b) rozkÙad zaobserwowany, empiryczny – czyli rzeczywiste rozÙoČenie prawidÙowych odpowiedzi, jakie udaÙo si¿ uzyska° w badaniu14.
Analizy te wykazaÙy pozytywn weryÞ kacj¿ wszystkich trzech hipotez.
W przypadku zaÙoČenia pierwszego odpowiedĊ twierdzca okazaÙa si¿ prawidÙowa w niemal 69% przypadków, czyli istotnie cz¿ïciej niČ wynikaÙoby to z rozkÙadu teoretycznego, X2 (1, N = 235) = 32,21; p < 0,001. Pierwsze ze sformuÙowanych
zaleceÚ okazaÙo si¿ trafne – odpowiadajc TAK gracz miaÙ statystycznie wi¿ksze szanse, Če strzaÙ ten okaČe si¿ trafny. RównieČ hipoteza druga zostaÙa zweryÞ kowana pozytywnie. OdpowiedĊ prezentowana jako pierwsza okazaÙa si¿ po-prawna w 58% przypadków, co jest przewag istotn statystycznie, X2 (1, N = 274) = 7,07; p < 0,01. Podejmujcy decyzj¿
gracz istotnie zwi¿ksza zatem prawdopodobieÚstwo sukcesu, jeïli wybierze odpowiedĊ A. Podobnie hipoteza trzecia znalazÙa swoj pozytywn weryÞ kacj¿. OdpowiedĊ zakÙadajca wartoï° ïrodkow okazywaÙa si¿ prawidÙowa w 48% przypadków, czyli istotnie cz¿ïciej niČ wynikaÙoby to z rachunku prawdopodobieÚstwa, X2 (2, N = 106) = 12,13; p < 0,01.
W przypadku pytaÚ o wartoï° liczbow wi¿ksz szans¿ na celny strzaÙ daje rezygnacja w wyboru wielkoïci skrajnych. Tab. 1. Zestawienie cz¿stoïci odpowiedzi poprawnych i bÙ¿dnych w rozkÙadzie oczekiwanym i rozkÙadzie zaobserwo-wanym dla kaČdego z trzech typów pytaÚ.
Typ pytania MoČliwa odpowiedĊ Wartoï° oczekiwana Wartoï° zaobserwo-wana
Procent odpowiedzi poprawnych* Jeïli TAK albo NIE
– to TAK TAK 117,5 161 68,51 NIE 117,5 74 31,49 Jeïli A albo B – to A A 137 159 58,03 B 137 115 41,97 Jeïli 1 albo 2, albo 3 – to 2 1 35,3 33 31,13 2 35,3 51 48,11 3 35,3 22 20,75
* Po zaokrgleniu do drugiego miejsca po przecinku. ródÙo: opracowanie wÙasne.
Dyskusja wynikÓw
Wyniki niniejszego badania pozwalaj na wyprowadzenie doï° przekonujcych konkluzji. CzÙowiek jako istota po-znawcza lubi „myïle° na skróty”. Chce ekonomicznie gospodarowa° posiadanymi zasobami i korzysta° z uproszczeÚ myïlowych, które pozwalaj te zasoby zaoszcz¿dzi°. Jest to uniwersalne prawo rzdzce procesami intelektualnymi, które zdaje si¿ nie omħ a° osób zajmujcych si¿ komponowaniem pytaÚ do testów wiedzy. Trudno oczekiwa°, by ta-kie zadanie potraktowane zostaÙo jako priorytetowe, nie wymaga ono takČe wyt¿Čonej kontroli. Wzmaga to prawdo-podobieÚstwo, Če system poznawczy b¿dzie automatycznie stosowaÙ uproszczenia myïlowe w sÙuČbie adaptacyjnej oszcz¿dnoïci zasobów. Wszystko to moČe odby° si¿ poza ïwiadomoïci samego twórcy testu. W kaČdym z trzech typów pytaÚ udaÙo si¿ znaleĊ° przesÙanki ïwiadczce o tym, Če decyzja o ulokowaniu odpowiedzi prawidÙowej wïród bÙ¿dnych opcji mogÙa si¿ wiza° z zajïciem okreïlonych mechanizmów poznawczych. Efekt pierwszeÚstwa „dodaÙ mocy” prawidÙowej odpowiedzi, by niczego nieïwiadomy konstruktor pytania wyróČniÙ j jako pierwsz. Heurystyka zakotwiczenia pomogÙa szybko stworzy° dwie bÙ¿dne wartoïci w oparciu o poprawn, a poznawczy skpiec „podpo-wiedziaÙ”, jak najoszcz¿dniej skonstruowa° pytanie typu prawda/faÙsz. Naturalnie, wybór wskazanych tutaj odpowie-dzi nie daje stuprocentowej pewnoïci, Če strzaÙ b¿odpowie-dzie celny. Statystycznie stwarza jednak wi¿ksze prawdopodobieÚ-stwo sukcesu niČ „strzaÙ na chybiÙ traÞ Ù”.
13 SPSS Statistics v. 17.0.
14 S. BedyĔska, A. Brzezicka, Statystyczny drogowskaz. Praktyczny poradnik analizy danych w naukach spoáecznych na przykáadach z psychologii, Warszawa 2007, s. 167-168.
Przy przegldzie literatury i badaÚ nie znalazÙam Čadnej pozycji, która poruszyÙaby podobny problem badawczy. Ciekawego uzupeÙnienia pozyskanych wyników mogÙaby dostarczy° analiza testów pochodzcych z krajów innych niČ Polska. Zgodnie z zaÙoČeniem, Če przedstawione w tym artykule prawidÙowoïci zwizane s z wyst¿powaniem uniwer-salnych mechanizmów poznawczych, wyniki uzyskane w badaniach przeprowadzonych na innych populacjach powin-ny by° analogiczne.
Wiedza psychologiczna to uniwersalne narz¿dzie. Przydaje si¿ w niezliczonych sytuacjach Čycia codziennego. Na-wet jeïli procesy poznawcze nie budz sympatii studentów, to wÙaïnie wiedza o ich przebiegu moČe przyjï° z pomoc na kolejnym egzaminie. Zatem gdy ktoï pyta, czy to prawda czy faÙsz – warto postawi° na prawd¿. Jeïli trzeba wybra° pomi¿dzy odpowiedzi A i B – korzystniej celowa° w t¿ pierwsz. A jadc polsk autostrad, naleČy ograniczy° pr¿dkoï° do 140 hm/h.
Materiaҝy ӎrÓdҝowe:
[1] Ⱥ12-37, TVP Lublin (prod.), 2002, hĴ p://www.dailymotion.com/video/xt7djz_12-37_shortÞ lms, 03.08.2013. [2] Ⱥ14-28, TVP Lublin (prod.), 2000, hĴ p://www.dailymotion.com/video/xg76pt_14-28_shortÞ lms, 02.08.2013. [3] Ⱥ3-46, TVP Lublin (prod.), 2005, hĴ p://www.dailymotion.com/video/xtay6j-3-46_shortÞ lms, 06.08.2013.
[4] Ⱥ1z10 E73-3 Witold StoÙecki 231 (221+10)pkt, TVP Lublin (prod.), 2013, hĴ p://www.dailymotion.com/video/x1pew96_1z10-e73-3-witold-sto-lecki-231-221-10-pkt_shortÞ lms, 11.07.2014.
[5] Ⱥ1z10 E73-9 PaweÙ Stasiuk 72pkt, TVP Lublin (prod.), 2013, hĴ p://www.dailymotion.com/video/x1pf20u_1z10-e73-6_shortÞ lms, 11.07.2014. [6] Ⱥ1z10 E73-11 Tomasz Kuchta 71pkt, TVP Lublin (prod.), 2013, hĴ p://www.dailymotion.com/video/x1pf39a_1z10-e73-11-tomasz-kuchta-71pkt_
shortÞ lms, 11.07.2014.
[7] Ⱥ1z10 E73-14 MichaÙ Lenik 61pkt, TVP Lublin (prod.), 2013, hĴ p://www.dailymotion.com/video/x1pf5dd_1z10-e73-14-michal-lenik-61pkt_ shortÞ lms, 11.07.2014.
[8] Ⱥ1z10 E74-5 Waldemar PieÚkowski 201 (191_10)pkt, TVP Lublin (prod.), 2013, hĴ p://www.dailymotion.com/video/x1pg4ev_1z10-e74-5-walde-mar-pienkowski-201-191-10-pkt_shortÞ lms, 17.07.2014.
[9] Ⱥ1z10 s57e15, TVP Lublin (prod.), 2008,hĴ p://www.dailymotion.com/video/ x5rgy9_1-z-10-s57e15_news , 20.08.2013. [10] Ⱥ1z10 s57e16, TVP Lublin (prod.), 2008, hĴ p://www.dailymotion.com/video/x5smf 7_1-z-10-s57e16_news , 20.08.2013
[11] Ⱥ1z10 „Jeden z dziesi¿ciu” TVP2 2/2 - edycja 56, odcinek 9, TVP Lublin (prod.), 2008, hĴ p://www.dailymotion.com/video/xc430d_1z10-jeden-z--dziesieciu-tvp2-2-2-ed_shortÞ lms , 13.08.2013.
[12] GiČycki K., Testy egzaminacyjne w zestawach. Kategoria B, Szczecin 2010.
[13] ȺJeden z dziesi¿ciu 54 odcinek 8, TVP Lublin (prod.), 2007, hĴ ps://www.youtube.com/watch?v=by1Mg7FavX3, 10.09.2013.
[14] ȺJeden z dziesi¿ciu E73 – Odcinek 17, TVP Lublin (prod.), 2013, hĴ p://www.dailymotion.com/video/x10l7x4_jeden-z-dziesieciu-e73-odcinek-17_ shortÞ lms, 13.08.2013.
[15] ȺJeden z dziesi¿ciu E74 – Odc. 6, TVP Lublin (prod.), 2013, hĴ p://www.dailymotion.com/video/x12ve13_jeden-z-dziesieciu-e74-odc-6_short-Þ lms, 03.09.2013.
[16] ȺJeden z dzieci¿ciu E74 – Odc. 7, TVP Lublin (prod.), 2013, hĴ p://www.dailymotion.com/video/x12be51_jeden-z-dziesieciu-e74-odc-7_short-Þ lms, 03.09.2013.
[17] ȺJeden z dziesi¿ciu edycja 64 odcinek 3, TVP Lublin (prod.), 2011, hĴ p://www.youtube.com/watch?v=by1Mb7FcvX8, 17.07.2014. [18] ȺJeden z dziesi¿ciu edycja 64 odcinek 16, TVP Lublin (prod.), 2011, hĴ p://www.youtube.com/watch?v=Gc1Bn9FxeC4, 12.08.2013. [19] ȺJeden z dziesi¿ciu, seria 79 odcinek 11, TVP Lublin (prod.), 2014, hĴ ps://www.youtube.com/watch?v=EaZ8DKC_15s, 12.07.2014. [20] ȺJeden z dziesi¿ciu, seria 79 odcinek 13, TVP Lublin (prod.), 2014, hĴ ps://www.youtube.com/watch?v=CjG6DJA_10s, 12.07.2014. [21] ȺJeden z dziesi¿ciu, seria 79 odcinek 14, TVP Lublin (prod.), 2014, hĴ ps://www.youtube.com/watch?v=PaE8BDN_78f, 12.07.2014. [22] ȺKategoria B – pr¿dkoï°, hamowanie, 2007, hĴ ps://www.memorizer.pl/test,kategoria-b---predkosc,-hamowanie,123.html, 14.09.2013.
[23] Leïnikowska-Matusiak I., Skrzeszowski J., WlazÙo I., Pytania egzaminacyjne stosowane w urz¿dowych testach dla kandydatów na kierowców
ubiega-jcych si¿ o prawo jazdy kategorii A lub B, Warszawa 1987.
[24] ȺNajsÙabsze ogniwo (2004-1), TVN Polska (prod.), 2004, hĴ p://www.youtube.com/watch?v=EbeOYiw_vFw, 05.09.2013. [25] ȺNajsÙabsze ogniwo (2004-2), TVN Polska (prod.), 2004, hĴ p://www.youtube.com/watch?v=JOPmxaZFkGA , 08.09.2013. [26] ȺNajsÙabsze ogniwo (2005), TVN Polska (prod.), 2005, hĴ p://www.youtube.com/watch?v=qASRox2wLYQ 12.08.2013. [27] ȺRupental M., Podr¿cznik kursanta kategoria B, Szczecin 2011.
[28] ȺWielki Þ naÙ 17, TVP Lublin (prod.), 1999, hĴ p://www.dailymotion.com/video/xwhs7k_wielki-Þ nal-17_shortÞ lms, 13.08.2013. [29] ȺWielki Þ naÙ 27, TVP Lublin (prod.), 2000, hĴ p://www.dailymotion.com/video/xtb84r_wielki-Þ nal-27_shortÞ lms, 11.08.2013. [30] ȺWielki Þ naÙ 28, TVP Lublin (prod.), 2000, hĴ p://www.dailymotion.com/video/xt86uj_wielki-Þ nal-28_shortÞ lms, 02.08.2013. [31] ȺWielki Þ naÙ 37, TVP Lublin (prod.), 2002, hĴ p://www.dailymotion.com/video/xtc07e_wielki-Þ nal-37_shortÞ lms, 10.08.2013. [32] ȺWielki Þ naÙ 38, TVP Lublin (prod.), 2003, hĴ p://www.dailymotion.com/video/xtdx98_wielki-Þ nal-38-cz-2_shortÞ lms, 10.08.2013. [33] ȺWielki Þ naÙ 41, TVP Lublin (prod.), 2004, hĴ p://www.dailymotion.com/video/xtb86l_wielki-Þ nal-41_shortÞ lms, 06.08.2013. [34] ȺWielki Þ naÙ 47, TVP Lublin (prod.), 2005, hĴ p://www.dailymotion.com/video/xtb87d_wielki-Þ nal-47_shortÞ lms, 07.08.2013. [35] ȺWielki Þ naÙ 50, TVP Lublin (prod.), 2006, hĴ p://www.dailymotion.com/video/xtbted_wielki-Þ nal-50_shortÞ lms, 03.09.2013. [36] ȺWielki Þ naÙ 51, TVP Lublin (prod.), 2006, hĴ p://www.dailymotion.com/video/xycssr_wielki-Þ nal-51_shortÞ lms, 09.09.2013. [37] ȺWielki Þ naÙ 53, TVP Lublin (prod.), 2007, hĴ p://www.dailymotion.com/video/xtdps4_wielki-Þ nal-53_shortÞ lms, 10.09.2013. [38] ȺWielki Þ naÙ 58, TVP Lublin (prod.), 2009, hĴ p://www.dailymotion.com/video/xtbdmi_wielki-Þ nal-58_shortÞ lms, 10.09.2013.
[39] ȺWielki Þ naÙ 59, TVP Lublin (prod.), 2009, hĴ p://www.dailymotion.com/video/xtd3yy_wielki-Þ nal-59_shortÞ lms, 13.08.2013. [40] ȺWielki Þ naÙ 60, TVP Lublin (prod.), 2009, hĴ p://www.dailymotion.com/video/xtc0pg_wielki-Þ nal-60_shortÞ lms, 21.08.2013. [41] ȺWielki Þ naÙ 64, TVP Lublin (prod.), 2011, hĴ p://www.dailymotion.com/video/xtd40u_wielki-Þ nal-64_shortÞ lms, 12.08.2013. [42] ȺWielki Þ naÙ 68, TVP Lublin (prod.), 2011, hĴ p://www.dailymotion.com/video/xt8uaq_wielki-Þ nal-68_shortÞ lms, 13.08.2013. [43] ȺWielki Þ naÙ 71, TVP Lublin (prod.), 2012, hĴ p://www.dailymotion.com/video/xurgzz_wielki-Þ nal-71_shortÞ lms, 13.08.2013.
[44] ȺWielki Þ naÙ 73, TVP Lublin (prod.), 2013, hĴ p://www.dailymotion.com/video/x10l7qo_jeden-z-dziesieciu-e73-wielki-Þ nal_shortÞ lms, 13.08.2013.
Bibliografia:
[45] BedyÚska S., Brzezicka A., Statystyczny drogowskaz. Praktyczny poradnik analizy danych w naukach spoÙecznych na przykÙadach z psychologii, War-szawa 2007.
[46] BrzeziÚski J., Metodologia badaÚ spoÙecznych, Warszawa 1999.
[47] N¿cka E., Orzechowski B., Szymura B., Psychologia poznawcza, Warszawa 2006. [48] Nowak S., Metodologia badaÚ spoÙecznych, Warszawa 2007.
[49] Maruszewski T., Psychologia poznania, GdaÚsk 2001.
[50] Schultz D. P., Schultz S. E., Historia wspóÙczesnej psychologii, Kraków 2008. [51] Sternberg R. J., Psychologia poznawcza, Warszawa 2001.
