Ogrody nauk i sztuk nr 2015 (5)
327Aspekty socjolingwistyczne w badaniach proces
u ewolucji
system
u antroponimicznego. Zarys tematu
Sylwia Iglewska, sylwiaigl@poczta.fm Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy
ul. Jana Karola Chodkiewicza 30, 85-064 Bydgoszcz Streszczenie
Onomastyka jest dziedzin interdyscyplinarn, gÙównie o nachyleniu j¿zykoznawczym. Analiza onomastyczna pod-piera si¿ wieloma metodologiami wÙaïciwymi dla innych gaÙ¿zi j¿zykoznawstwa, nauk humanistycznych, std takie jej uj¿cia przedmiotowe jak socjoonomastyka, psychoonomastyka, onomastyka kulturowa, onomastyka literacka i in. Arty-kuÙ jest poïwi¿cony zagadnieniu zwizków pomi¿dzy onomastyk a socjologi.
SÙowa kluczowe: nazwy wÙasne, onomastyka, antroponimy, socjologia, socjoonomastyka
Sociolinguistic aspects of the research process of evolution antroponimic system. The outline of the topic
Abstract
Onomastics is an interdisciplinary Þ eld, primarily with a slope of linguistics. Onomastics analysis applies many me-thodologies appropriate for other branches of linguistics, humanities, hence a subÞ eld, as socioonomastics, psychono-mastics, onomastics cultural, literary onomastics etc. The paper will be devoted to the issue of the relationship between onomastics and sociology.
Socioonomastisc is a subÞ eld of onomastics studying the names from the sociolinguistic and sociological standpoint. Key words: proper name, onomastics, anthroponyms, sociology, socioonomastisc
Celem artykuÙu jest przedstawienie wzajemnych powizaÚ pomi¿dzy onomastyk a socjologi, a przede wszystkim inspiracji socjologicznych w onomastyce1. Celem rozwaČaÚ jest ukazanie tego, w jaki sposób nauka o nazwach wÙasnych poszerza pole badawcze o kolejn dyscyplin¿ naukow. Zanim przejd¿ do meritum, pozwol¿ sobie na kilka uwag wst¿p-nych.
WedÙug Encyklopedii Polskich nazw wÙasnych: „Nazwami wÙasnymi zajmuje si¿ nauka o nazwach, inaczej onomastyka (grec. onoma ‘nazwa’)”2. Onomastyka to dziaÙ j¿zykoznawstwa, a przedmiotem jej rozwaČaÚ jest objaïnianie pochodzenia nazw wÙasnych, ich budowy j¿zykowej, badanie historii i ewolucji systemu antroponimicznego oraz sposób funkcjonowa-nia nomen proprium w j¿zyku i w spoÙeczeÚstwie.
Nie ulega wtpliwoïci, Če nazwy wÙasne s bogactwem kaČdego narodu, poniewaČ przekazuj pewne wiadomoïci o jego historii politycznej, spoÙecznej i kulturowej.
Na drugim biegunie moich rozwaČaÚ znajduje si¿ socjologia. Jak zaznacza Piotr Sztompka: „Etymologicznie rzecz biorc, socjologia to tyle co nauka o spoÙeczeÚstwie (…).
Dla dzisiejszej socjologii wi¿c spoÙeczeÚstwo to nie konkretna zbiorowoï°, lecz raczej swoisty rodzaj rzeczywistoïci, która manifestuje si¿ w najrozmaitszy sposób w zbiorowoïci najrozmaitszej skali”3. Anthony Giddens wskazuje, Če przed-miotem badaÚ socjologicznych jest Čycie spoÙeczne czÙowieka, grup spoÙecznych i wreszcie caÙych spoÙeczeÚstw4.
Badanie nazw wÙasnych zespala ze sob humanistyk¿ i nauki spoÙeczne. Analiza onomastyczna wspomagana jest zaÙoČeniami natury socjologicznej (sytuacja odwrotna zdarza si¿ stosunkowo rzadko), w zwizku z czym na styku dyscy-plin, których metodologie badawcze róČni si¿ od siebie, powstaÙa tzw. socjoonomastyka.
1 Zainteresowanie onomastyką (nauką o nazwach wáasnych) związane jest z moją rozprawą doktorską, która poĞwiĊcona jest tej dziedzinie jĊzykoznaw-stwa.
2 E. Rzetelska-Feleszko (red.), Polskie nazwy wáasne. Encyklopedia, Kraków 2005, s. 15. 3 P. Sztompka, Socjologia. Analiza spoáeczeĔstwa, Kraków 2012.
4 Zob. A. Giddens, P. W. Sutton, Socjologia, Warszawa 2012, s. 6.
328
Ogrody nauk i sztuk nr 2015 (5)
Rys. 1. Socjoonomastyka jako dyscyplina powstaÙa na styku onomastyki i socjologii
ródÙo: Opracowanie wÙasne.
Socjoonomastyka opiera si¿ na zaÙoČeniu, Če nazwy wÙasne s nieodÙcznie zwizane z przestrzeni spoÙeczn. Lata 70. i 80. to okres zwrotu socjolingwistycznego w onomastyce. Charakterystyczne dla socjolingwistyki j¿zyka za-interesowanie sfer parole, konkretn sytuacj komunikacyjn czy spoÙecznym zróČnicowaniem uČytkowników j¿zyka, znalazÙy swoje odbicie w onomastyce. Badacze zacz¿li uwzgl¿dnia° czynniki spoÙeczne5.
Badajc pochodzenie i etymologi¿ nazw wÙasnych, zwraca si¿ uwag¿ na socjolingwistyczny aspekt nazewnictwa. Roz-waČania te ukazuj wzajemne powizania mi¿dzy funkcjonowaniem systemów nazewniczych a struktur grup spoÙecz-nych. Takie prace badawcze prowadzili m.in. Henryk Borek6 i Józef Bubak7. Za jeden z celów postawili sobie zespolenie socjolingwistyki jako metody badawczej z dociekaniami na temat nazw wÙasnych.
Aspekt socjolingwistyczny okazaÙ si¿ wr¿cz konieczny w badaniach historycznych nad systemami nazewniczymi, przy objaïnianiu ich genezy i rozwoju, uwzgl¿dniajc stosunki spoÙeczne w danym okresie dziejowym.
Badanie procesu historycznej ewolucji systemu antroponimicznego w Polsce nie moČe si¿ odby° bez twierdzeÚ natury socjologicznej. Nie moČe mie° charakteru tylko j¿zykowego, ale takČe wieloaspektowy. Omówienie przemian w polskim systemie antroponimicznym b¿dzie potwierdzeniem zwizków mi¿dzy onomastyk a socjologi.
Najwczeïniejszym sposobem nazywania osób byÙa identyÞ kacja za pomoc pojedynczej nazwy osobowej. ZostaÙo to przej¿te z epoki prasÙowiaÚskiej. ródÙem do poznania XII-wiecznego systemu jednonazwowego jest Bulla gnieĊnieÚska z 1136 roku8. Bulla zawiera ponad 300 nazw osobowych: nazwy posiadaczy wsi, rycerzy, chÙopów, ludnoïci sÙuČebnej.
Jako pojedyncze nazwy wÙasne funkcjonowaÙy:
• imiona (róČnego pochodzenia, w formie peÙnej, skróconej lub derywowanej), • formacje odapelatywne (utworzone od wyrazu pospolitego).
Z biegiem lat ten jednoimienny sposób identyÞ kacji zatraciÙ swoj zasadnicz funkcj¿. W dokumentach historycznych, oprócz pojedynczej nazwy osobowej, wyst¿puje jeszcze szereg okreïleÚ odnoszcych si¿ do jednej, konkretnej osoby. Na-leČ do nich:
a) nazwy miejscowoïci, które wskazywaÙy na pochodzenie osoby z danej miejscowoïci lub peÙnienie w niej jakiejï funkcji, b) nazwy wÙasne osób, które wskazuj na relacj¿ mi¿dzy osobami,
c) zaimki dzierČawcze,
d) wyrazy pospolite wskazujce na pozycj¿ spoÙeczn, peÙniony zawód, urzd lub na relacje rodzinne, e) daty i miejsca sÙuČce ulokowaniu czasowo-przestrzennemu9.
SytuowaÙy one zatem dan osob¿ w realiach Čycia spoÙecznego, sÙuČyÙy indywidualizacji. Pocztkowo terminy te byÙy rozproszone w dokumencie historycznym. IstniaÙa jednak tendencja do grupowania ich bezpoïrednio po pojedynczej nazwie osobowej.
5 Zob. K. Skowronek, Inspiracje socjologiczne w polskiej onomastyce – stare i nowe związki, „Socjolingwistyka” 2013, nr XXVII, s. 32-33.
6 Zob. H. Borek, U. Szumska, Nazwiska mieszkaĔców Bytomia od k. XVI wieku do 1740 roku. Studium nazewnicze i spoáeczno-narodowoĞciowe, War-szawa 1976.
7 J. Bubak, Proces ksztaátowania siĊ polskiego nazwiska mieszczaĔskiego i cháopskiego, Kraków 1986. 8 Bulla papieĪa Innocentego II, która zatwierdziáa posiadáoĞci arcybiskupstwa gnieĨnieĔskiego.
9 Podziaá terminów indywiduowych (termin wprowadzony przez H. Reichenbacha) wedáug Z. Kalety. Zob. TegoĪ, Ewolucja nazwisk sáowiaĔskich.
Ogrody nauk i sztuk nr 2015 (5)
329DoprowadziÙo to do powstania deskrypcji okreïlonych, czyli wyraČeÚ imiennych, majcych jednego referenta. Alek-sandra Cieïlikowa podzieliÙa wszystkie deskrypcje ze wzgl¿du na róČne rodzaje przejï° apelatywów do kategorii antro-ponimów. WyróČniÙa teČ kilka grup semantycznych: nazwy zawodów, urz¿dów, godnoïci, mieszkaÚców i pokrewieÚstw. Z kolei ZoÞ a Kaleta podzieliÙa deskrypcje na odmiejscowe i patronimiczne10.
Kolejny etap rozwoju systemu antroponimicznego polegaÙ na unikaniu rozbudowanych deskrypcji okreïlonych i pre-ferowaniu form skróconych. Elizji ulegÙy przede wszystkim wyrazy pospolite. Z deskrypcji odmiejscowych powstaÙy ana-lityczne odmiejscowe wyraČenia przyimkowe typu: imi¿ + de/z + nazwa miejscowa, np. Pietrasz z Krakowa, Daniel z Ostrowa. Z czasem przeksztaÙciÙy si¿ one w formy syntetyczne zakoÚczone na –ski, np. Krakowski, Ostrowski. Natomiast deskrypcje patronimiczne ulegÙy sformalizowaniu, przeksztaÙcajc si¿ w formy syntetyczne na –ic, -owic, -ewic, np. Koriatowic, Toma-szowic, Opolczyk. W ten sposób powstaÙ dwunazwowy sposób identyÞ kacji, który juČ w poÙowie XIII wieku byÙ mocno zakorzeniony, co poïwiadczaj liczne dokumenty ĊródÙowe11.
W XIV wieku nazwy osobowe pojawiaÙy si¿ przede wszystkim w aktach urz¿dowych, koïcielnych, stanowicych do dzisiaj znakomite ĊródÙo do poznania dawnego systemu antroponimicznego. W poÙowie XIV wieku weszÙo do uČycia okreïlenie stanowice przymiotnik odmiejscowy. Jego prototypem byÙy odmiejscowe formacje przyimkowe. Nazwiska odmiejscowe na -ski zyskaÙy znaczenie socjalne i wskazywaÙy na przynaleČnoï° ich nosicieli do moČnowÙadztwa i szlach-ty12.
Od XV wieku system dwunazwowy rozpowszechniaÙ si¿. Wtedy pojawiÙa si¿ teČ identyÞ kacja za pomoc antroponi-mów odapelatywnych, czyli pochodzcych od nazw pospolitych.
KoÚcowy etap ewolucji systemu antroponimicznego byÙ uzaleČniony od rozporzdzeÚ prawnych paÚstw, w których znalazÙy si¿ ziemie polskie na skutek rozbiorów. Obowizek posiadania nazwisk dotyczyÙ wszystkich obywateli13.
WyČszoï° nazwisk na –ski wïród szlachty zbiegÙa si¿ z osigni¿ciem przez ni najwi¿kszego autorytetu w kraju. ByÙa ona jedynym stanem posiadajcym prawa polityczne i liczne przywileje. Z kolei mieszczanie, chÙopi, ale teČ szlachta bied-na nosili bied-nazwiska odapelatywne14.
Omówienie zjawisk j¿zykowych w powizaniu z histori spoÙeczn i prawodawstwem polskim pozwoliÙo wskaza° na tendencj¿ nazwiska do stabilizacji na pÙaszczyĊnie spoÙecznego funkcjonowania, która uwidacznia si¿ od XV wieku. Nazwiska staj si¿ dziedziczne i obejmuj wszystkich czÙonków rodziny15.
Bariera spoÙeczna mi¿dzy szlacht a reszt spoÙeczeÚstwa doprowadziÙa do ujednolicenia nazwisk. Odmiejscowe na-zwiska szlacheckie na -ski staÙy si¿ lepszym modelem, wedÙug którego przerabiali swe nana-zwiska mieszczanie, a póĊniej chÙopi. Celem byÙo uzyskanie wyČszej rangi spoÙecznej16.
To, Če w Polsce wzór nazwisk na -ski utwierdziÙ si¿ jako lepszy, miaÙo potwierdzenie w systemie wartoïci uznawanych przez spoÙeczeÚstwo polskie w czasach historycznych i w spoÙecznym funkcjonowaniu wartoïci. NajwaČniejsz wartoïci spoÙeczn byÙo bowiem posiadanie ziemi, które decydowaÙo o zamoČnoïci czÙowieka.
Ewolucja systemu antroponimicznego trwaÙa kilka stuleci, a jej etapy moČna uj° w nast¿pujcych punktach:
• formacje jednoimienne – antroponimy wyraČone za pomoc pojedynczej nazwy osobowej (imiona rodzime i obce oraz przezwiska),
• deskrypcje jednostkowe, czyli opisowe wyraČenia imienne (oprócz czÙonu imiennego zawieraÙy szereg innych okreïleÚ),
• formacje analityczne – skÙadaÙy si¿ z czÙonu imiennego i miejscowego, które poÙczone byÙy przyimkiem z (Ùac. de)
• formacje syntetyczne – formy identyÞ kacyjne, których budowa morfemowa wskazywaÙa na relacje pochodze-niowe (mi¿dzy osob a nazw miejscow) lub przynaleČnoïciowe (mi¿dzy jedn a drug nazw osobow),
10 Deskrypcje odmiejscowe oparte są na semantycznej relacji przynaleĪnoĞci indywiduum – osoby nazwanej imieniem do indywiduum – miejscowoĞci nazwanej nazwą wáasną, np. Ratibor castellanus de Godonin 1174, Boguzlau Wissegradensis prepositus 1146 (Czechy), Dyrzykray tribunus de Kalis 1208, Micha-el castMicha-ellanus Cracouiensis 1254, SwantopMicha-elk heres Garbofski 1396 (Polska); deskrypcje patronimiczne oparte są równieĪ na semantycznej rMicha-elacji przynaleĪnoĞci indywiduum – syna nazywanego imieniem do indywiduum – ojca nazwanego imieniem lub inną nazwą wáasną (…) Przykáady: Groznata Þ lus Cezeme (leg. Sezeme Svob.) 1189 (Czechy), Vars Þ lius Mantinae 1189 (Polska) …, Z. Kowalik, Ewolucja …, dz. cyt., s. 11–12.
11 Zob. Kaleta Z., Ewolucja nazwisk sáowiaĔskich. Studium teoretyczno–porównawcze, Kraków 1991, s. 16-17, 42-125. 12 TamĪe, s. 167, 172.
13 TamĪe, s. 172. 14 TamĪe, s. 80, 92. 15 TamĪe, s. 134-149. 16 TamĪe, s. 150-160.
330
Ogrody nauk i sztuk nr 2015 (5)
• antroponimy odapelatywne – skÙadaÙy si¿ z czÙonu imiennego i drugiego okreïlenia, którym byÙ wyraz pospoli-ty (mogÙa teČ to by° forma odzawodowa, odimienna, odmiejscowa lub odetniczna)17.
Osi przedstawionej myïli jest przejïcie od form mniej wyksztaÙconych, deskryptywnych do form, które speÙniaÙy funkcj¿ nominacyjn.
Nie jest moČliwe rozpatrzenie tych poszczególnych etapów procesu nazywania bez odniesienia do wiedzy socjolo-gicznej. UwaČam, Če bez zaÙoČeÚ natury socjologicznej nie byÙoby moČliwe zaobserwowanie dominant nazewniczych. Uwzgl¿dnienie czynników spoÙecznych dopeÙnia obrazu ewolucji.
Bibliografia:
[1] Borek H., Szumska U., Nazwiska mieszkaÚców Bytomia od k. XVI wieku do 1740 roku. Studium nazewnicze i spoÙeczno-narodowoïciowe, Warszawa 1976
[2] Bubak J., Proces ksztaÙtowania si¿ polskiego nazwiska mieszczaÚskiego i chÙopskiego, Kraków 1986 [3] Czachorowska M., System antroponimiczny w wielkopolskich rotach sdowych, Bydgoszcz 1998 [4] Rzetelska-Feleszko E. (red.), Encyklopedia. Polskie nazwy wÙasne, Kraków 2005
[5] Giddens A., SuĴ on P. W., Socjologia, Warszawa 2012
[6] Kaleta Z., Ewolucja nazwisk sÙowiaÚskich. Studium teoretyczno–porównawcze, Kraków 1991
[7] Skowronek K., Inspiracje socjologiczne w polskiej onomastyce – stare i nowe zwizki, „Socjolingwistyka” 2013, nr XXVII [8] Sztompka P., Socjologia. Analiza spoÙeczeÚstwa, Kraków 2012
[9] Zabrocki L., Zasi¿gi wewn¿trznego j¿zykowego magazynowania nazw jednostkowych, [w:] Hrabec S., JodÙowski S., Karaï M., KuryÙowicz J., Safare-wicz J., SÙawski F., Zabrocki L. (red), Symbolae Philologicae in honorem Vitoldi Taszycki, WrocÙaw 1968
17 M. Czachorowska nazywa je formacjami bezprzyimkowymi, gdyĪ ani przyimek, ani budowa morfemowa nie wskazuje na powiązania miĊdzy jedną osobą a nazwą miejscową czy drugą osobą. Zob. M. Czachorowska, System antroponimiczny w wielkopolskich rotach sądowych, Bydgoszcz 1998, s. 114-126.
