CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA ŚWIADOMOŚĆ ZDROWOTNĄ
W ZAKRESIE PROFILAKTYKI GRYPY U PRACOWNIKÓW SŁUŻBY
ZDROWIA I PACJENTÓW SZPITALNEGO ODDZIAŁU RATUNKOWEGO
FACTORS INFLUENCING HEALTH AWARENESS ON INFLUENZA PROPHYLAXIS IN HEALTHCARE
PERSONNEL AND PATIENTS HOSPITALIZED AT THE EMERGENCY DEPARTMENT
ORCID*: 0000-0001-5318-9458 | 0000-0002-7780-3448
1 Szpitalny Oddział Ratunkowy CSK MON WIM w Warszawie
2 Zakład Diagnostyki Laboratoryjnej CSK MON WIM w Warszawie
} AGNIESZKA WOŹNIAKKOSEK
Zakład Diagnostyki Laboratoryjnej, CSK MON WIM w Warszawie, ul. Szaserów 128, 04-141 Warszawa, e-mail: awozniak-kosek@wim.mil.pl Wpłynęło: 12.03.2019
Zaakceptowano: 29.03.2019 DOI: dx.doi.org/10.15374/FZ2019013 * według kolejności na liście Autorów
STRESZCZENIE: Wiele osób nie zdaje sobie sprawy z zagrożenia, jakie stanowi grypa. Celem pracy było zbadanie poglądów i poziomu wiedzy na temat szczepień przeciwko grypie wśród pracowników i pacjentów Wojskowego Instytutu Medycznego (WIM). Badania wykonano z za-stosowaniem autorskiej ankiety. Grupa badana liczyła 475 osób (pracownicy WIM – 269 osób, pacjenci – 206). Kwestionariusz składał się z 15 pytań jednokrotnego wyboru. Wyniki badań wskazują na rosnącą potrzebę szkoleń na temat bezpieczeństwa i skuteczności szczepień prze-ciwko grypie. Wśród personelu medycznego obserwuje się wyższą niż wśród pacjentów świa-domość dotyczącą potrzeby szczepień. Chęć wykonania szczepienia zgłosiło jedynie około 9% kadry szpitala oraz 8% pacjentów Szpitalnego Oddziału Ratunkowego. Obie badane grupy wy-kazały się dużą wiedzą o powikłaniach pogrypowych, odpowiednio 93% personelu i 97% pa-cjentów. Respondenci posiadali jedynie ogólną wiedzę i świadomość na temat grypy. Przez to nie podejmowali prawidłowych działań leczniczych i profilaktycznych w razie jej wystąpienia, co było jednoznaczne z bagatelizowaniem tej choroby.
SŁOWA KLUCZOWE: grypa, objawy grypopodobne, profilaktyka przeciwgrypowa, szczepie-nia przeciwko grypie
ABSTRACT: Many people are not aware of the threat posed by the influenza virus. The aim of this study was to examine the views and level of knowledge about influenza vaccinations among employees and patients of the Military Institute of Medicine in Poland. Research was carried out using an original questionnaire. The study group consisted of 475 subjects (206 pa-tients and 269 institute employees). The questionnaire consisted of 15 single-choice questions. The results show a growing need for training on the topic of safety and efficacy of influenza vaccines. Awareness of the need for vaccinations was higher in the group of employees. Only about 10% of the hospital staff and 7% of patients were willing to be vaccinated. Both groups showed extensive knowledge regarding influenza complications, respectively 93% of person-nel and 79% of patients. The respondents possessed only a general knowledge and awareness of influenza. As a result, they do not take proper treatment and preventive actions in the event of an infection, which is synonymous with its underestimation.
KEY WORDS: flu-like symptoms, influenza, influenza prophylaxis, influenza vaccination
WSTĘP
Grypa jest powszechnie występującym zakażeniem dróg oddechowych. Nie ma patognomonicznych objawów kli-nicznych. W Tabeli 1 przedstawiono kryteria rozpoznania
choroby przyjęte przez Centrum ds. Zapobiegania i Kon-troli Chorób (ang. Centers for Diseases Control and Pre-vention – CDC) w porównaniu z kryteriami polskimi oraz kryteriami Światowej Organizacji Zdrowia (ang. World He-alth Organization – WHO). Szczególnie istotne jest wczesne
różnicowanie tej choroby wirusowej z przeziębieniem, po-nieważ – w przeciwieństwie do niego – grypa jest nieprze-widywalna, obarczona wysoką zachorowalnością i wystę-powaniem poważnych powikłań, stanowi istotną przyczy-nę nieplanowych hospitalizacji i zgonów oraz odpowiada za znaczną absencję chorobową. Z wymienionych powodów wciąż pozostaje wyzwaniem dla systemów ochrony zdrowia, nadzoru epidemiologicznego i gospodarki całego świata.
Według szacunków WHO roczna liczba zachorowań na grypę w skali ogólnoświatowej wynosi od 3 do 5 milionów osób, a śmiertelność z jej powodu – około 0,1–0,5% [24]. Najwięcej zgonów obserwuje się zazwyczaj w grupie wieko-wej powyżej 65. roku życia. W krajach Unii Europejskiej co roku choruje około 10–30% populacji, szczególnie duża za-padalność dotyczy dzieci do 6. roku życia i wynosi średnio 32%. Zgodnie z danymi ECDC rocznie wśród mieszkańców Europy w wyniku grypy sezonowej odnotowuje się 15–70 tysięcy zgonów [8].
Z danych Narodowego Instytutu Zdrowia Publiczne-go – PaństwowePubliczne-go Zakładu Higieny (NIZP-PZH) wynika, że w Polsce w ostatnich latach stwierdzano coraz więcej za-chorowań na grypę i choroby grypopodobne. Dane doty-czące tego zagadnienia przedstawiono w Tabeli 2. W sezo-nie 2018/2019 odnotowano około 3,7 miliona zachorowań, czyli o 18% mniej niż w okresie poprzednim [11]. Szczyt za-padalności na grypę sezonową wystąpił w okresie od 1 do 7 lutego 2019 roku. Od tego czasu obserwuje się zmniejsze-nie liczby zachorowań [13]. Największą zapadalność zano-towano w populacji dziecięcej [11].
Liczba hospitalizacji z powodu grypy w sezonie 2018/2019 była nieco mniejsza niż we wcześniejszym sezonie. Główną przyczyną skierowań do szpitala były powikłania ze stro-ny układu oddechowego – 13 976 (93%). Powikłania krąże-niowe stanowiły 2,9% przyczyn hospitalizacji. Zanotowano
wyjątkowo dużą liczbę zgonów – 143. 52% przypadków śmiertelnych dotyczyło pacjentów powyżej 65. roku życia [11]. Poza ciężkim przebiegiem grypy w omawianym se-zonie, wiąże się to ze wzrostem świadomości lekarzy, któ-rzy częściej biorą pod uwagę zakażenie wirusem grypy jako przyczynę powikłań doprowadzających do zgonu chorego.
Grypa jest wywoływana przez wirusy z rodzaju Ortho-myxoviridae. Obecnie zachorowania u ludzi powodowane są przez naturalnie krążące w środowisku wirusy grypy A typu H1N1pdm09 oraz typu H3N2, a także dwie linie wirusa gry-py B – Yamagata i Victoria. Infekcje wirusem grygry-py typu C charakteryzują się łagodnym przebiegiem klinicznym u czło-wieka [16]. W sezonie 2018/2019 w potwierdzonych labora-toryjnie zakażeniach wirusem grypy w Polsce stwierdzono przewagę zakażeń wirusem grypy A, przy czym dominował wirus AH1N1 – 77,8%, natomiast AH3N2 odpowiadał za 3,8% zachorowań. Niewielką liczbę zakażeń – 1,2% – wywo-łały wirusy grypy B linii Yamagata, w przeciwieństwie do se-zonu epidemiologicznego 2017/2018, gdy wirus grypy typu B odpowiadał za ponad 70% infekcji [11, 13].
Naturalną cechą wirusów grypy jest ich ciągła zmienność antygenowa. Skok antygenowy to nieustannie występujące drobne zmiany w materiale genetycznym wirusa, kumulują-ce się, odpowiadająkumulują-ce za sezonowe dyskretne zmiany deter-minantów antygenowych, co tłumaczy coroczne epidemie grypy. Nagła gwałtowna zmiana antygenów, będąca skut-kiem reasortacji materiału genetycznego różnych typów wi-rusa grypy pochodzących od człowieka, świń i ptaków, może wywołać zachorowania szerzące się w sposób niekontro-lowany i obarczone ciężkim przebiegiem oraz dużą śmier-telnością z powodu braku odporności w populacji ludzkiej, czyli pandemię. Potencjał pandemiczny prezentują wirusy grypy typu A [2, 16, 20]. Dodatkowym zagrożeniem jest po-tencjalna odporność nowego wirusa na stosowane leki. Wid-mo nieustającego zagrożenia taką nagłą zmianą wirusa gry-py jest wciąż obecne. Wspomnienie grygry-py hiszpanki z 1918 roku, która przyczyniła się do śmierci 50–100 milinów lu-dzi, a także innych pandemii grypy z ostatnich 100 lat, wy-musza intensyfikację działań prowadzących do powstania uniwersalnej szczepionki przeciwko grypie, syntetyzowa-nie nowych leków przeciwwirusowych o różnych mechani-zmach działania, a także konieczność kształtowania świado-mości społecznej i prowadzenie powszechnej edukacji spo-łeczeństw całego świata na temat faktycznego zagrożenia, jakie niesie ze sobą grypa, oraz metod jej zapobiegania [17]. Najskuteczniejszym sposobem zwalczania grypy jest jej za-pobieganie poprzez szczepienia profilaktyczne. Szczepionki to substancje, których zadaniem jest stymulacja układu od-pornościowego w kierunku produkcji przeciwciał swoistych dla wybranego patogenu. Przebycie zachorowania na grypę nie daje trwałej odporności na tę chorobę. Ciągle występu-jąca zmienność wirusa grypy odpowiada za podatność czło-wieka na kolejne zachorowania oraz wymusza konieczność
Objawy CDC Kryteria polskie WHO
Początek choroby Nagły Zazwyczaj nagły <10 dni
Gorączka >37,8° C Wysoka ≥38° C
Inne objawy Kaszel i/lub ból
gardła
Kaszel, ból głowy, bóle mięśniowe
Kaszel
Sezon grypowy Zapadalność na grypę i choroby grypopodobne w Polsce Hospitalizacje z powodu grypy Zgony z powo-du grypy 2013/2014 2 mln 6894 14 2014/2015 2,9 mln 9305 11 2015/2016 3,2 mln 12 219 124 2016/2017 3,9 mln 14 086 25 2017/2018 4,5 mln 15 979 39 2018/2019 3,7 mln 14 976 143
Tabela 1. Kryteria rozpoznawania grypy według CDC, kryteria polskie i WHO. Opracowano na podstawie [8, 24].
Tabela 2. Zachorowania i podejrzenia zachorowań na grypę w kilku sezo-nach epidemicznych. Opracowano na podstawie [11].
modyfikacji składu zalecanych szczepionek co sezon. Mu-szą one zawierać aktualnie krążące typy wirusa. Od dopaso-wania wariantów wirusa zawartych w preparatach do krążą-cych wirusów sezonowych zależy stopień ochrony uzyskany przez osoby zaszczepione [9, 12].
W celu profilaktyki grypy stosuje się dwa rodzaje szcze-pionek:
t ˃ZXFoBUFOVPXBOF OJFEPTUʒQOFXڀ1PMTDF
t JOBLUZXPXBOFo[BXJFSBKʇDFDBZXJSVTMVCSP[T[D[F-piony wirion (typu split) albo oczyszczone podjed-nostki antygenów wirusa (HA, NA) – typu subunit. Szczepionki inaktywowane posiadają antygeny 3 lub 4 wirusów – są trój- lub czterowalentne.
Na sezon 2018/2019, zgodnie z zaleceniami wydany-mi przez WHO, w skład szczepionki przeciwko grypie we-szły antygeny szczepów pokrewnych dla wirusa A/Michi-gan/45/2015(H1N1)pdm09, A/Singapore/INFIMH-16 -0019/2016(H3N2), B/Colorado/06/2017 – B/Victo-ria/2/87 lineage, a w czterowalentnej dodatkowo B/Phu-ket/3073/2013 – B/Yamagata/16/88 lineage [25]. Na sezon 2019/2020 WHO zarekomendowało nowe szczepy wirusów grypy typu A, tj. A/Brisbane/02/2018 (H1N1)pdm09 like vi-rus i A/Kansas/14/2017 (H3N2) like vivi-rus [11, 26].
Wykonanie szczepienia zaleca się w okresie od września do listopada, poprzedzającym czas wzmożonych zachoro-wań. W ogólnoświatowych wytycznych dotyczących szcze-pień przeciwko grypie (ACIP i WHO) zaleca się powszech-ne szczepienia u osób powyżej 6. miesiąca życia [4]. W Pol-sce szczepienie przeciwko grypie jest szczepieniem zaleca-nym, co oznacza, że koszt szczepionki pokrywa pacjent, na-tomiast koszt wizyty lekarskiej i wykonania zabiegu są fi-nansowane ze środków publicznych. Grupy osób, u których szczególnie zaleca się wykonanie szczepienia, podzielono według kryteriów klinicznych i epidemiologicznych. Wśród kryteriów klinicznych wyróżnia się:
t LSZUFSJVN XJFLV o E[JFDJ PE NJFTJʇDB ˃ZDJB EP SPLV˃ZDJBPSB[PTPCZQPXZ˃FKSPLV˃ZDJB
t LSZUFSJVN TUBOV [ESPXJB o QS[FXMFLMF DIPS[Z OJF-wydolność serca, astma oskrzelowa, POChP (prze-wlekła obturacyjna choroba płuc), miażdżyca, choro-ba wieńcowa, choroby nerek, choroby wątroby, cho-roby hematologiczne, cukrzyca, schorzenia neurolo-giczne i zaburzenia neurorozwojowe, dzieci wyma-gające przewlekłego leczenia kwasem acetylosalicy-lowym), kobiety ciężarne, pacjenci po przeszczepach narządów, osoby z immunosupresją, osoby otyłe (BMI od 40) oraz pensjonariusze domów opieki i zakładów opieki leczniczej.
Kryteria kliniczne dotyczą grup pacjentów, u których no-tuje się wzmożoną zachorowalność oraz sytuacji, kiedy cho-roba ma ciężki przebieg i często występują powikłania oraz zgony. Kryteria epidemiologiczne dotyczą wykonywane-go zawodu. Do tej grupy należą zdrowi pracownicy, którzy
mogą przenosić grypę na osoby z grup ryzyka lub stano-wić źródło zakażenia dla tych osób. Zaliczają się do nich: pracownicy służby zdrowia i niemedyczni pracownicy za-kładów opieki zdrowotnej oraz domów opieki, pracowni-cy służb publicznych, osoby przebywające w dużych sku-piskach ludzkich, osoby pozostające w bezpośrednim kon-takcie z pacjentami z grup podwyższonego ryzyka, a także osoby zatrudnione bezpośrednio na farmach drobiarskich i mające kontakt z ptactwem wodnym lub trzodą chlewną.
Powikłania związane ze szczepieniem przeciwko gry-pie występują rzadko, jeśli uwzględnia się przeciwwskaza-nia do stosowaprzeciwwskaza-nia leku (alergia na białko jaja kurzego i an-tybiotyki używane przy produkcji preparatów szczepionko-wych). Najczęściej obserwuje się odczyny miejscowe. Sku-teczność szczepień przeciwko grypie sezonowej oceniana jest na bieżąco w corocznych badaniach. Wskazują one na to, że szczepionka w większym stopniu zapobiega wystąpie-niu powikłań grypy niż samej choroby [17, 21]. W anali-zach CDC z ostatnich lat przeciętna skuteczność szczepion-ki w zapobieganiu wystąpienia choroby oceniana jest na od 10 do 60%. Skuteczność szczepienia jest wyższa w przypad-ku osób z grupy wiekowej poniżej 65. row przypad-ku życia. U senio-rów obserwuje się jego korzystny wpływ na zmniejszenie liczby hospitalizacji oraz spadek ryzyka zgonu związanego z grypą. Niestety dane dotyczące wyszczepialności przeciw-ko grypie w Polsce nie prezentują się zadowalająco. Najwyż-sza wartość osiągnięta w sezonie 2010/2011 wyniosła 5,21% i stopniowo obniżała się aż do poziomu 3,26% w sezonach 2015/2016 i 2016/2017. W sezonie 2017/2018 udało się po-wstrzymać trend spadkowy i wyszczepialność całej popu-lacji polskiej wyniosła 3,8%, a w obecnym sezonie wzro-sła do 3,92%. W przypadku populacji seniorów powyżej 65. roku życia w sezonie 17/18 stwierdzono wartość na pozio-mie 13,5%, a w sezonie 18/19 – 14,2%. W porównaniu z in-nymi krajami Europy, Polska znajduje się na jednym z ostat-nich miejsc, po Bułgarii, Łotwie i Estonii. Dane za ubiegły sezon pochodzące z Wielkiej Brytanii mówią o wyszczepial-ności ogólnej na poziomie 62%, a w grupie osób powyżej 65. roku życia – 72%, a więc bardzo zbliżonej do wartości pożą-danej – 75% [11].
Celem pracy była ocena wiedzy na temat profilaktyki grypy oraz częstości szczepień przeciwko grypie wśród pra-cowników służby zdrowia i pacjentów Szpitalnego Oddziału Ratunkowego Centralnego Szpitala Klinicznego Minister-stwa Obrony Narodowej Wojskowego Instytutu Medyczne-go (CSK MON WIM).
MATERIAŁ I METODY
Badania przeprowadzono z zastosowaniem autorskiej an-LJFUZ(SVQBCBEBOBMJD[ZBPHØFNPTØC VD[FTUOJLØX podzielono na dwie grupy badane. Pierwszą grupę (grupa I)
stanowiło 269 pracowników służby zdrowia: lekarze, lekarze stażyści i rezydenci, pielęgniarki i inny personel medyczny oraz personel niemedyczny. Do przeprowadzenia sondażu wśród pracowników WIM wykorzystano akcję bezpłatnych szczepień profilaktycznych, prowadzoną w CSK MON WIM od 29 października do 5 listopada 2018 roku. Dnia 9 paź-dziernika 2018 roku na stronie wewnętrznej Instytutu „Info WIM” zamieszczono informację o planowanym nieodpłat-nym szczepieniu przeciwko grypie szczepionką czterowa-lentną wszystkich chętnych pracowników. Do wiadomo-ści czysto organizacyjnych dołączono także zwięzłą infor-mację na temat grypy jako choroby zakaźnej oraz umiesz-czono plakat informujący o grupach ryzyka wystąpienia po-ważnych powikłań w przebiegu choroby i zwiększonego za-grożenia zgonem. Taki sposób komunikacji ze wszystkimi pracownikami jest nie tylko szybki, lecz także względnie skuteczny. Strona internetowa dotycząca szczepień zosta-ła wyświetlona 1195 razy. Do przekazania informacji o ak-cji szczepień zostały również zobowiązane pielęgniarki od-działowe i kierownicy klinik, zakładów oraz innych komó-rek organizacyjnych szpitala. Chęć zaszczepienia zgłosi-ło 350 osób. Łącznie ostatecznie zaszczepiono 269 osób. Na Ryc. 1–3 przedstawiono charakterystykę grupy I. Przewa-żały w niej kobiety, dominującą grupą wiekową była grupa w wieku 25–50 lat. 84% zaszczepionych pracowników stano-wili mieszkańcy miasta, a 88% badanych posiadało wyższe
wykształcenie. Najliczniejszą grupą pod względem przyna-leżności zawodowej byli lekarze, wśród których przeważali mężczyźni. Znaczną dominację kobiet stwierdzono w gru-pie zawodowej w gru-pielęgniarek.
Drugą część grupy badanej (grupa II) stanowili pacjen-ci Szpitalnego Oddziału Ratunkowego (SOR), którzy zgłosi-li się do szpitala z różnych przyczyn zdrowotnych w okresie od 10 października 2018 roku do 28 lutego 2019 roku. Nie stosowano innych kryteriów przy kwalifikacji do badania. Podczas procedury triage i rejestracji do SOR osoby zgła-szające się były informowane o prowadzeniu badania i pro-szone o wypełnienie ankiety przed wejściem na badanie le-karskie. Liczebność grupy wynosiła 206 pacjentów. Należy podkreślić, że grupa ta była wyjątkowo niechętna do wypeł-nienia ankiety – pomimo często długiego czasu spędzone-go w oddziale. W grupie II było 39% mężczyzn i 61% ko-biet. 83% respondentów stanowili mieszkańcy miasta, a tyl-ko 17% mieszkańcy obszaru wiejskiego. Do grupy wieko-wej 18–30 lat należało 25% ankietowanych, do grupy 31–40 lat – 21%, do grupy 41–50 lat – 23%, do grupy 51–65 – 21% respondentów, zaś w grupie powyżej 65. roku było 5% an-kietowanych. 5% badanych nie udzieliło odpowiedzi doty-czącej wieku.
Udział respondentów w badaniu był dobrowolny, ano-nimowy, nieodpłatny i polegał jedynie na wypełnieniu do-starczonej ankiety. Komunikacja z wymienionymi grupami odbywała się za pośrednictwem lekarza kwalifikującego do szczepienia (grupa I) lub przez ratownika medycznego/pie-lęgniarkę (grupa II).
Badania ankietowe przy użyciu sondażu diagnostyczne-go dotyczyły aktualnediagnostyczne-go sezonu epidemiologicznediagnostyczne-go. Anali-zę badawczą przeprowadzono przy zastosowaniu autorskie-go kwestionariusza. Ankieta zawierała informacje o zakresie badania, metryczkę (wiek, płeć, miejsce zamieszkania, wy-kształcenie) oraz 15 pytań badawczych. Respondenci udzie-lali odpowiedzi na pytania dotyczące ogólnej wiedzy o gry-pie i jej powikłaniach, a także na pytania dotyczące czynni-ków mających wpływ na decyzję o szczepieniu bądź rezy-gnacji z niego. 66% 34% Płeć Kobieta Odsetek (%) Mężczyzna 60 40 20 0 42% 7% 23% 8% 20% Grupa zawodowa Lekarz Lekarz masażysta
Pielęgniarki Inny personel medyczny Personel niemedyczny Odsetek (%) 50 40 30 20 10 0 5% Wiek 18–25 lat 66% 26–50 lat 24% 51–65 lat 5% 66+ Odsetek (%) 60 40 20 0
Ryc. 2. Charakterystyka grupy badanej – pracownicy WIM. Ryc. 1. Charakterystyka grupy badanej – pracownicy WIM.
Podstawowa wiedza respondentów była sprawdzana po-przez zadawanie pytań dotyczących:
t ˂SØEF [ڀ LUØSZDI Tʇ D[FSQBOF JOGPSNBDKF Pڀ HSZQJF i szczepieniach oraz oceny przystępności przekazywa-OZDIJOGPSNBDKJ
t QPSZ SPLV Xڀ LUØSFK OBKMFQJFK T[D[FQJʉ TJʒ QS[FDJXLP HSZQJF
t JOGPSNBDKJ Pڀ DIBSBLUFS[F BOUZHFOØX XJSVTPXZDI [B-XBSUZDIXڀT[D[FQJPOLBDIQS[FDJXHSZQPXZDI t QPXJLBʤQPT[D[FQJFOOZDI
t QPXJLBʤQPHSZQPXZDI
t T[BDVOLPXFKMJD[CZ[HPOØXOBʯXJFDJF[ڀQPXPEVHSZ-py w ciągu roku.
Opinie badanych dotyczące szczepień przeciwko gry-pie oceniane były na podstawie znajomości zagadnień do-tyczących:
t OBKMFQT[ZDITQPTPCØXKFK[BQPCJFHBOJB
t [BTBEOPʯDJT[D[FQJFʤLPCJFUXڀDJʇ˃ZPSB[E[JFDJQPXZ-żej 6. miesiąca życia.
Zachowania ankietowanych i wynikające z nich motywa-cje odnośnie stosowania profilaktyki grypy były analizowa-ne na bazie informacji o:
t GBLDJFT[D[FQJFOJBTJʒSFTQPOEFOUØXXڀDJʇHVPTUBUOJDI QJʒDJVTF[POØXFQJEFNJD[OZDI
t [BT[D[FQJFOJVTJʒXڀPCFDOZNTF[POJF
t QS[ZD[ZOBDI OJFTUPTPXBOJB T[D[FQJFʤ QS[F[ SFTQPO-EFOUB
t [BJOUFSFTPXBOJVT[D[FQJFOJBNJCF[QBUOZNJ
t [BDIʒDBOJV EP T[D[FQJFʤ XʯSØE OBKCMJ˃T[FK SPE[JOZ JڀQS[ZKBDJØ
t D[BTJFQPXPE[JF Xڀ LUØSZN MVC EMB LUØSFHP SFTQPO-dent byłby gotów zaszczepić się.
Obliczenia statystyczne przeprowadzono przy użyciu ar-kusza kalkulacyjnego Excel. Zmienne zostały scharakte-ryzowane za pomocą: średniej arytmetycznej, odchylenia standardowego, mediany, wartości minimalnej i maksymal-nej. Zmienne typu jakościowego przedstawiono za pomocą liczebności oraz odsetka udzielonych odpowiedzi w grupie.
WYNIKI
W Tabeli 3 przedstawiono analizę wyników uzyskanych na podstawie ankiet wypełnionych przez obie grupy bada-nych w odniesieniu do wiedzy dotyczącej grypy oraz świa-domości i przekonań respondentów co do szczepień prze-ciwko grypie.
Z przeprowadzonej ankiety wynika, że wiedzy na te-mat grypy i jej profilaktyki w środkach masowego przeka-zu posprzeka-zukują zwłaszcza osoby niezwiązane ze służbą zdro-wia. Jednocześnie oceniają one, że informacje te są niesatys-fakcjonująco jasno prezentowane i wyjaśniane, więc w dal-szej kolejności poszukują ich u personelu medycznego oraz
rodziny i przyjaciół. Źródłem wiedzy o grypie dla personelu medycznego są przede wszystkim publikacje naukowe, a dla personelu innego niż lekarze – personel medyczny. Obie grupy badane zadeklarowały świadomość, że grypa jest cho-robą generującą poważne powikłania – dotyczy to 93% pra-cowników szpitala i 79% pacjentów. Nie weryfikowano, czy powikłania po grypie nie są mylone z pojęciem niepożą-danych odczynów poszczepiennych. Szczegółowa wiedza na temat grypy uzyskana w badaniu może zostać określo-na jako powierzchowokreślo-na. W obydwu grupach respondenci nie znali składu stosowanych szczepionek – prawidłowe od-powiedzi na powyższe pytania to jedynie 23% ankietowa-nych grupie I vs.XڀHSVQJF** EPEBULPXPPTPCZCJPSʇ-ce udział w badaniu nie posiadały wiedzy dotycząvs.XڀHSVQJF** EPEBULPXPPTPCZCJPSʇ-cej rocz-nej liczby zgonów spowodowanych omawianą chorobą wi-rusową (prawidłowe odpowiedzi: 29% w grupie I i 16% pa-cjentów grupie II).
Grupa pracowników WIM to osoby, które zdecydowały się na szczepienie przeciwko grypie. Dlatego też nie dziwi fakt, że 71% osób z grupy I uważało profilaktykę przy uży-ciu szczepionki za najlepszy sposób zabezpieczenia się przed zakażeniem wirusem grypy. W grupie II pacjenci za pod-stawową metodę uznawali tradycyjne sposoby zapobiega-nia infekcji. Uwagę zwraca fakt, że także 17% pracowników szpitala wskazało na skuteczność takich metod. Jedynie 20% pacjentów było zdania, że szczepienie jest najskuteczniejszą metodą zapobiegania zachorowaniu na grypę. 95% persone-lu WIM znało prawidłowy termin stosowania profilaktyki, natomiast 32% pacjentów było zdania, że termin wykonania szczepienia nie ma znaczenia. Respondenci z obydwu grup ostrożnie odnosili się do szczepienia newralgicznych grup pacjentów – tj. małych dzieci i kobiet ciężarnych. Ankieto-wani z grupy I namawiali do stosoAnkieto-wania profilaktyki swoich OBKCMJ˃T[ZDI o SPE[JOʒ Jڀ [OBKPNZDI Xڀ QS[FDJXJFʤTUXJF EP osób z drugiej grupy. Pracownicy WIM w większości uwa-żali, że wszyscy pracownicy szpitala powinni być szczepieni, podczas gdy pacjenci w przewadze wybierali odpowiedź, że powinny być szczepione jedynie osoby chętne.
OMÓWIENIE
CSK MON WIM zatrudnia łącznie nieco ponad 3000 pracowników. W strukturze szpitala 562 pracowników to le-karze, a 1156 – pielęgniarki. Odnosząc te wartości do liczby osób, które zareagowały na akcję szczepień, informacja do-tarła drogą intranetu do 39% pracowników WIM. Wstęp-nie decyzję o szczepieniu podjęło 12% personelu, a ostatecz-nie zaszczepiło się 9%. Wynik potwierdza niską, obserwo-waną także w innych krajach Europy, wyszczepialność pra-cowników służby zdrowia. Zgodnie z dostępnymi analizami pracownicy zakładów ochrony zdrowia w Polsce szczepią się w 6–8% [28]. Wyszczepialność jest wyższa niż w populacji
Analizowany czynnik/ świadomość/przekonanie
Ankieta przygotowana dla pracowników WIM (n=269) Ankieta przygotowana dla pacjentów SOR (n=206)
Liczba osób (n) Odsetek Liczba osób (n) Odsetek
Blok I. Wiedza respondentów o grypie
Wiedza dotycząca komponentu wirusa grypy, jaki znajduje się w szczepionce przeciwko grypie
Cały wirion 19 0,07 13 0,06 RNA wirusa 75 0,28 2 0,01 Glikoproteiny: hemaglutyni-ny i neuraminidazy 62 0,23 26 0,13 Nie wiem 113 0,42 165 0,80
Sposób przekazywania informacji o szczepieniach i szczepionce Wystarczająco jasno
przeka-zywane przez media
153 0,57 77 0,375
Niewystarczająco jasno prze-kazywane przez media
86 0,32 66 0,32
Nie mam zdania 22 0,08 56 0,27
Brak odpowiedzi 8 0,03 7 0,035
Źródła, z jakich respondenci czerpią informacje o szczepieniach i szczepionkach
Środki masowego przekazu 22 0,08 102 0,495
Publikacje naukowe dostęp-ne w Interdostęp-necie 122 0,45 33 0,16 Rodzina 19 0,07 23 0,11 Personel medyczny 101 0,38 47 0,23 Inne 2 0,01 1 0,005 Brak odpowiedzi 3 0,01 0 0,0
Wiedza o możliwych powikłaniach pogrypowych
Tak 250 0,93 162 0,79
Nie 19 0,07 44 0,21
Śmiertelność z powodu grypy na świecie co roku
10 tysięcy 59 0,22 75 0,364
100 tysięcy 100 0,37 79 0,384
0,5–1 mln 78 0,29 33 0,16
Brak odpowiedzi 32 0,12 19 0,092
Blok II. Znajomość zasad profilaktyki grypy i opinie respondentów
Optymalny czas na przeprowadzenie szczepienia przeciwko grypie
Na początku jesieni 256 0,95 118 0,57
Zimą 5 0,02 17 0,08
Wiosną 0 0,0 6 0,03
Nie ma to znaczenia 8 0,03 65 0,32
Dostępne sposoby zabezpieczenia się przed zakażeniem wirusem grypy Profilaktyka przy użyciu
szczepień
191 0,71 42 0,20
Leki przeciwbólowe i prze-ciwgorączkowe
6 0,02 33 0,16
Preparaty witaminowe 20 0,07 41 0,20
Domowe sposoby: czosnek, cebula, miód, mleko itp.
45 0,17 80 0,39
Leki, witaminy, niekonwen-cjonalne metody łagodzą tyl-ko objawy
Zdanie respondentów na temat szczepienia przeciwko grypie kobiet w ciąży Dobry sposób zabezpieczenia
matki i dziecka
113 0,42 21 0,10
Zły sposób zabezpieczenia matki i dziecka
30 0,11 34 0,17
Nie mam zdania 126 0,47 151 0,73
Zdanie respondentów na temat szczepienia przeciwko grypie małych dzieci powyżej 6. miesiąca życia Dobry sposób
zabezpiecze-nia dziecka
135 0,50 32 0,15
Zły sposób zabezpieczenia dziecka
16 0,06 26 0,13
Nie mam zdania 118 0,44 148 0,72
BLOK III. Zachowania ankietowanych i wynikające z nich motywacje do stosowania profilaktyki grypy
Odbyte szczepienia przeciwko grypie w ciągu ostatnich pięciu sezonów
Regularnie 110 0,41 12 0,06
Nieregularnie 65 0,24 37 0,18
Sporadycznie 32 0,12 55 0,27
Nigdy 62 0,23 102 0,49
Odbyte szczepienie w obecnym sezonie (2018/2019)
Tak 78 0,29 11 0,055
Nie 54 0,20 190 0,92
Dopiero mam zamiar 137 0,51 5 0,025
Skłonność do szczepień przeciwko grypie respondentów w przypadku dostępu do bezpłatnych szczepionek Chęć zaszczepienia się w
ta-kim przypadku
230 0,86 55 0,27
Niechęć do szczepienia się w takim przypadku
13 0,05 38 0,18
Brak zdania 26 0,10 113 0,55
Zachęcanie najbliższej rodziny/przyjaciół/znajomych przez respondenta do podjęcia szczepień przeciwko grypie
Tak 226 0,84 55 0,27
Nie 43 0,16 151 0,73
Najlepszy czas na podjęcie szczepienia przeciwko grypie Jak tylko szczepionka na dany
sezon pojawi się na rynku
191 0,71 44 0,215
Szczepienie tylko wtedy, je-śli respondent znajdzie się w grupie podwyższonego ryzyka
22 0,08 29 0,14
Brak zdania 34 0,13 54 0,26
Nie wiem 22 0,08 79 0,385
Grupa docelowa, która powinna być szczepiona wśród badanych (pracownicy WIM/pacjenci SOR)
Wszyscy 146 0,54 30 0,15
Tylko osoby chętne 67 0,25 82 0,40
Tylko osoby z grup podwyż-szonego ryzyka
32 0,12 23 0,11
Brak zdania 24 0,09 71 0,34
ogólnej, ale nadal niedostateczna. W Stanach Zjednoczo-nych wyszczepialność przekracza 50%, natomiast w Euro-pie najwyższa jest w Czechach, Hiszpanii, Portugalii, Wiel-kiej Brytanii i Francji – w tych krajach waha się w okolicach 25% [5, 6, 18, 19]. Również zgodna z innymi badaniami jest prawidłowość, według której najliczniejszą grupą zawodową
wśród zaszczepionych pracowników służby zdrowia są le-karze [1, 5, 15, 28]. 131 lekarzy stanowi 23% ogółu medy-ków zatrudnionych w szpitalu. W ankiecie nie analizowano specjalizacji osób, które zdecydowały się na szczepienia, ale na podstawie dostępnych badań można stwierdzić, że naj-rzadziej szczepią się chirurdzy, anestezjolodzy i neurolodzy,
a najczęściej pediatrzy i lekarze rodzinni [5, 14, 28]. W ba-danej grupie do szczepienia zgłosiło się 61 pielęgniarek, co stanowi jedynie 5% ogółu personelu pielęgniarskiego za-trudnionego w WIM. Regularne szczepienia w ostatnich 5 sezonach deklarowało 41% respondentów. W grupie ba-danych były też osoby, które zaszczepiły się po raz pierwszy. Jest to spójne z dominującym w grupie pracowników służ-by zdrowia oczekiwaniem na bezpłatne szczepionki zapew-niane przez pracodawcę. 84% osób z grupy badanej zadekla-rowało, że namawia członków rodziny i przyjaciół do stoso-wania profilaktyki przeciwko grypie, a ponad połowa była zdania, że szczepić powinni się wszyscy pracownicy szpita-la. Analizowane badania polskie i zagraniczne również wy-kazują, że lekarze i pielęgniarki częściej zachęcają najbliż-szych i medyków do stosowania szczepień niż proponują to pacjentom [1, 5, 6, 28]. W ankiecie uwidacznia się to w od-powiedziach na pytania o szczepienia niemowląt i dzieci oraz ciężarnych. Połowa personelu biorącego udział w ba-daniu popierała szczepienia dzieci, ale przy zalecaniu szcze-pień kobietom w ciąży rozkład odpowiedzi wskazywał już na większy sceptycyzm. Prace dotyczące szczepień prze-ciwko grypie wśród pracowników służby zdrowia zgodnie wskazują na wprost proporcjonalną zależność wyszczepial-ności w tej grupie osób względem rzetelnej wiedzy na te-mat choroby [6, 18]. Na podstawie przeprowadzonej ankie-ty wykazano powierzchowną znajomość problemaankie-tyki gry-py wśród pracowników WIM. Respondenci uczestniczący w badaniu środowiska medycznego w Polsce, nadzorowa-nym przez NIZP-PZH i opublikowanadzorowa-nym w 2013 roku, po-dawali wśród głównych czynników motywujących ich do szczepienia: chęć ochrony zdrowia własnego i członków ro-dziny, ochrony pacjentów i ich rodzin, przekonanie o bez-pieczeństwie i skuteczności szczepionki oraz chęć zmniej-szenia absencji chorobowej. Demotywująco oddziaływały: obawa przed wystąpieniem niepożądanych odczynów po-szczepiennych, brak czasu, niedogodności związane z logi-styką szczepienia – konieczność zakupu szczepionki i godzi-ny szczepień niedopasowane do zmianowego czasu pracy personelu czy po prostu lęk przed iniekcją [1, 5, 19].
W przeciwieństwie do grupy pracowników CSK MON WIM, grupę II (pacjenci SOR WIM) stanowiły osoby, które w sezonie 2018/2019 w miażdżącej przewadze nie zaszczepi-ły się przeciwko grypie. Potwierdziło to 92% osób badanych z tej grupy. 2,5% ankietowanych zaznaczyło odpowiedź, że jeszcze rozważa przyjęcie szczepienia w tym sezonie. Prawie połowa badanych z grupy II nigdy się do tej pory nie szcze-piła, a regularne stosowanie profilaktyki przeciwko grypie za-deklarowało 6% respondentów. Wyszczepialność na pozio-mie 5,5% w omawianej grupie była nieco wyższa niż średnia ogólna w Polsce. Na decyzję dotyczącą wykonywania szcze-pień w populacji ogólnej wpływają: czynniki geograficzne i socjalne, wiek, wykształcenie, miejsce zamieszkania oraz
status społeczny [5, 7, 22]. Osoby badane z grupy II nie wyty-powały czynników, które mogłyby zwiększyć ich gotowość do szczepień. Nie wskazali jako czynnika stymulującego bezpłat-nego dostępu do szczepień. Być może związane jest to z fak-tem, że w przewadze członkowie grupy badanej to mieszkań-cy miasta w wieku poniżej 65 lat i zakup preparatu za cenę około 40 zł nie stanowi dla nich znacznego nadwyrężenia bu-dżetu. Wystąpienie czynników ryzyka stanowiących wskaza-nie do szczepienia przeciwko grypie rówwskaza-nież wskaza-nie wpłynęło na decyzję dotyczącą zastosowania profilaktyki. Ponad połowa badanych nie miała na ten temat zdania lub wstrzymywała się od odpowiedzi na pytanie. Wyjaśnieniem tego faktu może być wiekowy przekrój grupy badanej – jedynie 26% osób sta-nowili pacjenci w wieku powyżej 50. roku życia [7, 22]. Czy ankietowani uważali się za osoby zdrowe? Powód zgłoszenia pacjenta do SOR nie był badany w ankiecie na temat grypy, ale faktem jest, że jedynie 25% zgłoszeń do szpitalnego od-działu ratunkowego jest zasadnych, a w WIM przyjmuje się do szpitala około 15% zgłaszających się osób odczuwających pogorszenie stanu zdrowia. Być może to również odpowiada za fakt, że tylko niewielki odsetek z nich popiera powszechne stosowanie profilaktyki grypy.
WNIOSKI
1. Regularne i powszechnie stosowane szczepienia prze-ciwko grypie stanowią jedyny racjonalny, skuteczny i opłacalny sposób zapobiegania grypie. Ankietowani pracownicy służby zdrowia opowiadają się za ich sto-sowaniem w swoim środowisku. Inaczej jest w grupie badanych pacjentów SOR WIM.
2. Wyszczepialność w obu badanych grupach była niska, choć w obydwu przypadkach nieco wyższa niż średnia wśród pracowników polskiej służby zdrowia i ogólna w populacji Polski.
3. Niski poziom wyszczepialności w grupie pracowni-ków służby zdrowia oraz w pozostałej części społe-czeństwa wymaga podjęcia zdecydowanych działań zmierzających do poprawy omawianej sytuacji. 4. Najistotniejsze jest prowadzenie powszechnej
kampa-nii edukacyjnej popularyzującej rzetelną wiedzę o gry-pie, jej zagrożeniach, powikłaniach i metodach zapo-biegania, z wykorzystaniem wszystkich dostępnych mediów i instytucji. Grupą o ogromnym znaczeniu są pracownicy ochrony zdrowia, gdyż mogą oni zwielo-krotnić jej efektywność, zachęcając do szczepień swo-ich pacjentów.
5. Organizowanie akcji szczepień z uwzględnieniem ich refundacji dla najbardziej oczekujących tego grup – w tym pracowników ochrony zdrowia, seniorów i mieszkańców małych miejscowości – spowodowałoby
zmniejszenie wszelkich organizacyjnych niedogodno-ści ograniczających stosowanie szczepień i zwiększyło wyszczepialność ogólną.
6. Należy rozważyć wprowadzenie szczepień przeciw-ko grypie japrzeciw-ko obowiązprzeciw-kowych dla pracowników ochrony zdrowia w celu podniesienia bezpieczeństwa współpracowników i pacjentów.
KONFLIKT INTERESÓW: nie zgłoszono.
DEKLARACJA PRZEJRZYSTOŚCI: praca posiada pozytywną opinię Komisji Bio-etycznej WIM nadaną Uchwałą nr 6/WIM/2019 z dnia 20 lutego 2019 roku.
PIŚMIENNICTWO
1. Babcock HM. Continuing to move the needle on health care personnel
influ-enza vaccination rates. JAMA Netw Open 2018;1(2):e180144.
2. Boni MF. Vaccination and antigenic drift in influenza. Vaccine 2008;26(Suppl. 3):C8–C14.
3. Brydak LB. Grypa znana od stuleci – nadal groźna. Family Medicine & Primary
Care Review 2014;16(2):181–184.
4. Centers for Disease Control and Prevention;
https://www.cdc.gov/mmwr/vo-lumes/67/rr/rr6703
5. Centrum Badania Opinii Publicznej. Badanie BS/169/2013, grudzień 2013. Stosunek do szczepień przeciwko grypie. CBOS (online); https://www.cbos. pl/SPISKOM.POL/2013/K_169_13.PDF
6. Dini G, Toletone A, Sticchi L, Orsi A, Bragazzi NL, Durando P. Influenza
vaccina-tion in healthcare workers: a comprehensive critical appraisal of the literature. Human Vaccines & Immunotherapeutics 2017;14(3):772–789.
7. Dymek-Skoczyńska A, Stanisławska J, Drozd E, Talarska D. Szczepienie przeciw
grypie u osób w wieku podeszłym – czynniki determinujące decyzję pacjen-ta. Now Lek 2012;81(1):21–25.
8. European Centre for Disease Prevention and Control). Seasonal influenza. ECDC (online); https://ecdc.europa.eu/en/seasonal-influenza
9. Grohskopf LA, Sokolow LZ, Broder KR, Walter EB, Fry AM, Jernigan DB.
Preven-tion and control of seasonal influenza with vaccines: recommendaPreven-tions of the Advisory Committee on Immunization Practices-United States, 2018–2019 in-fluenza season. MMWR Recommendations and Reports 2018;67(3):1–20. 10. Iuliano AD, Roguski KM, Chang HH et al. Estimates of global
seaso-nal influenza-associated respiratory mortality: a modelling study. Lancet 2018;391(10127):1285–1300.
2019 w Warszawie, 10.04.2019 r. Materiały niepublikowane.
12. Mohn KG, Smith I, Sjursen H, Cox RJ. Immune responses after live attenuated influenza vaccination. Hum Vaccin Immunother 2018;14(3):571–578. 13. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny.
Zacho-rowania i podejrzenia zachorowań na grypę w Polsce. NIZP-PZH (online) 2019; http://wwwold.pzh.gov.pl/oldpage/epimeld/grypa/index.htm
14. Nitsch-Osuch A, Brydak LB. Szczepienia przeciwko grypie u personelu me-dycznego. Med Pr 2013;64(1):119–129.
15. Ogólnopolski Program Zwalczania Grypy. Szczepienia przeciw grypie wśród pracowników ochrony zdrowia w Polsce – teraźniejszość i perspektywy; http://opzg.cn-panel.pl/resources/dokumenty/dla-pracownikow/Szczepienia-przeciw-grypie-wsrod-pracownikow-ochrony-zdrowia.pdf
16. Paules C, Subbarao K. Influenza. Lancet 2017;390(10095):697–708.
17. Paules CI, Sullivan SG, Subbarao K, Fauci AS. Chasing seasonal influenza – the need for a universal influenza vaccine. N Engl J Med 2018;378:7–9.
18. Pereira M, Williams S, Restrick L, Cullinan P, Hopkinson NS. Barriers to influenza vaccination in healthcare workers. BMJ 2018;360:k1141.
19. Petek D, Kamnik-Jug K. Motivators and barriers to vaccination of health profes-sionals against seasonal influenza in primary healthcare. BMC Health Serv Res 2018;18:853.
20. Shao W, Li X, Goraya MU, Wang S, Chen JL. Evolution of influenza A virus by mutation and re-assortment. Int J Mol Sci 2017;18(8):1650.
21. Sullivan SG, Chilver MB, Carville KS et al. Low interim influenza vaccine effec-tiveness, Australia, 1 May to 24 September 2017. Euro Surveill 2017;22(43). 22. Szczerbińska K, Barańska I, Brzyski P, Ocetkiewicz T, Kurowska I. Wiedza,
przeko-nania i zachowanie osób starszych wobec szczepień ochronnych zalecanych w starszym wieku. Gerontol Pol 2014;2:51–61.
23. To KW, Lai A, Lee KC, Koh D, Lee SS. Increasing the coverage of influenza vac-cination in healthcare workers: review of challenges and solutions. J Hosp In-fect 2016;94(2):133–142.
24. World Health Organization. Influenza (seasonal). WHO (online) 2018; https:// www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/influenza-(seasonal)
25. World Health Organization. Recommended composition of influenza virus vaccines for use in the 2018–2019 northern hemisphere influenza season. WHO (online) 2018; https://www.who.int/influenza/vaccines/virus/recom-mendations/2018_19_north/en/
26. World Health Organization. Recommended composition of influenza virus vaccines for use in the 2019–2020 northern hemisphere influenza season. WHO (online) 2019; https://www.who.int/influenza/vaccines/virus/recom-mendations/2019_20_north/en/
27. Woźniak-Kosek A, Kosek J, Kempińska-Mirosławska B. Grypa problemem zdro-wia publicznego. Co każdy wiedzieć powinien. Alergoprofil 2014;10(1):10–18. 28. Zielonka TM, Lesiński J, Życińska K, Machowicz R, Królikowski K, Wardyn AK. Szczepienia przeciwko grypie personelu medycznego warszawskich szpitali klinicznych i studentów Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Med Pr 2009;60(5):369–376.
