• Nie Znaleziono Wyników

Rola substancji pomocniczych wchodzących w skład preparatów do dezynfekcji rąk i skóry

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Rola substancji pomocniczych wchodzących w skład preparatów do dezynfekcji rąk i skóry"

Copied!
3
0
0

Pełen tekst

(1)

Praca poglądowa

Forum Zakażeń 2012;3(3):145–147 © Evereth Publishing, 2012

Krzysztof Kłusewicz | Emilia Szumska

Rola substancji pomocniczych wchodzących

w skład preparatów do dezynfekcji rąk i skóry

Role of excipients in hand and skin disinfection products

„Medilab”, Białystok

} Krzysztof Kłusewicz, „Medilab”, ul. Niedźwiedzia 60, 15-531 Białystok, Tel.: (85) 747 93 00, Fax: (85) 747 93 12, e-mail: krzysztof.klusewicz@medilab.pl

Wpłynęło: 6.11.2012 Zaakceptowano: 21.11.2012

Streszczenie: Dezynfekcja rąk i skóry jest jednym z czynników

wa-runkujących bezpieczeństwo epidemiologiczne personelu oraz pacjentów. Preparaty do  dezynfekcji rąk i  skóry zawierają poza substancjami czynnymi biobójczo, substancje pomocnicze, które pełnią funkcje pielęgnacyjne oraz nawilżające. Rola tych substan-cji na etapie wyboru preparatu często jest niedoceniana.

Słowa kluczowe: dezynfekcja rąk | dezynfekcja skóry | składniki

preparatów | substancje pomocnicze

Abstract: Hand and skin disinfection is one of the main hygienic

treatments which protect medical staff and patients from infec-tions. Composition of hand disinfectant products include active ingredients and excipients. Excipients in preparation for hands and skin disinfection are responsible for the care and moisturizing. The role of excipients on the selection stage of the preparation is often underestimated.

Key words: excipients | hand disinfection | ingredients | skin

di-sinfection

Najczęstszym kryterium wyboru preparatu do dezynfek-cji rąk i skóry jest rodzaj zawartej w nim substando dezynfek-cji czynnej, osiągającej pożądane spektrum biobójcze w  odpowiednio krótkim czasie ekspozycji. Powszechnie używane prepara-ty oparte są na alkoholach, występujących pojedynczo bądź w postaci mieszaniny alkoholi [3].

W większości przypadków rolę substancji czynnej w pre-paratach do  dezynfekcji rąk pełni zamiennie alkohol ety-lowy, propylowy lub izopropylowy. Każdy z  powyższych charakteryzuje się właściwym sobie spektrum oraz szczegó-łowymi zaleceniami bezpieczeństwa stosowania w zależno-ści od stężenia i czasu ekspozycji [4].

Poza funkcją substancji czynnej niektóre alkohole mogą pełnić rolę skażalnika etanolu, zawartego w składzie prepa-ratu. Najpopularniejszymi substancjami do skażania etano-lu w preparatach do dezynfekcji rąk jest alkohol butylowy, benzylowy oraz izopropylowy. Niskie stężenie skażalni-ka, zazwyczaj zawierające się w  przedziale 2–3% objętości całkowitej etanolu, nie wpływa na  skuteczność biobójczą preparatu [5–7].

Etanol w  roli substancji czynnej zyskał przychylność użytkowników dzięki swej – jak wykazują badania toksyko-logiczne – niskiej toksyczności i wysokiej tolerancji skórnej. Powyższe właściwości bezpośrednio wpływają na  regular-ność przeprowadzanej procedury dezynfekcji rąk przez per-sonel medyczny [8].

Poza składnikami aktywnymi biobójczo w  preparatach do  higienicznej, chirurgicznej dezynfekcji rąk występują substancje pomocnicze. Nie zawsze jest znane, jaką pełnią funkcję i  jak wpływają na  skuteczność preparatu. Zwykle stanowi to  tajemnicę producenta, pod warunkiem, że  ich działanie nie zostanie opisane na  etykiecie bądź w  karcie produktu. Każda z  substancji posiada swoje specyficzne właściwości i  na  tej podstawie można wnioskować zasad-ność użycia jej w formule preparatu.

Spośród substancji pomocniczych, które stanowią składniki preparatów do dezynfekcji rąk i skóry można wyodrębnić te, które wykazują działanie nawilżające, pielęgnujące, natłuszcza-jące oraz są dodawane jako barwniki czy substancje zapachowe. W  oparciu o  wyniki wieloletnich badań i  obserwacji

śmiało można stwierdzić, iż dezynfekcja rąk jest jednym z głównych zabiegów higienicznych, który skutecznie prze-ciwdziała występowaniu zakażeń [1].

Odpowiednie opracowanie procedur oraz technik de-zynfekcji rąk istotnie wpływa na  poziom bezpieczeństwa epidemiologicznego w  placówkach służby zdrowia. Istnie-je Istnie-jeszcze Istnie-jeden czynnik warunkujący owe bezpieczeństwo, jest nim właściwy dobór preparatu [2].

Na rynku dostępna jest szeroka gama produktów poleca-nych do higienicznej i chirurgicznej dezynfekcji rąk i skóry. Analizując przeznaczone do tego celu preparaty pod kątem informacji zawartych na etykietach i kartach produktowych, można spostrzec, iż poszczególne preparaty różnią się po-między sobą nie tylko spektrum działania, czasem ekspo-zycji, ale także substancjami budującymi ich formuły. Zróż-nicowanie składu zazwyczaj ma bezpośredni wpływ na ich skuteczność działania.

Artykuł jest dostępny na zasadzie dozwolonego użytku osobistego. Dalsze rozpowszechnianie (w tym umieszczanie w sieci) jest zabronione i stanowi poważne naruszenie przepisów prawa autorskiego oraz grozi sankcjami prawnymi.

(2)

146 © Evereth Publishing, 2012 Forum Zakażeń 2012;3(3)

Działanie nawilżające substancji polega na  zredukowa-niu przyczyn suchej skóry poprzez dwa odmienne rodzaje oddziaływania, a  mianowicie przez przenikanie substancji do naskórka, a docelowo do warstwy rogowej i wiązanie czą-steczek wody oraz zapobieganie utraty wody poprzez zwięk-szenie szczelności bariery fizycznej przez naskórek  [9]. Opisane działanie nawilżające posiada aloes, a  konkretnie składniki chemiczne zawarte w  liściach rośliny. Wysokie stężenie polisacharydów, polipeptydów, glikoprotein, trigli-cerydów oraz składników mineralnych jest odpowiedzial-ne za utrzymanie świeżej, delikatodpowiedzial-nej skóry o odpowiedniej zawartości wody. Dodatek aloesu w preparatach do dezyn-fekcji rąk i skóry ma spowodować podwyższenie atrakcyj-ności sensorycznej i  bezpieczeństwa produktu. Niezbędna jest wiedza o jakości stosowanego wkładu oraz o działaniu jednej z substancji wchodzącej w skład wyciągu z aloesu – alprogenu. Ta  glikoproteina blokuje przepływ jonów wap-niowych do komórki i zmniejsza ilość histaminy, która stale uwalniana powoduje wzrost przepuszczalności ścian naczyń krwionośnych, w konsekwencji, będąc przyczyną lokalnych wysięków krwi i bolesnych obrzęków. Ponadto należy pod-kreślić, że niska jakość mikrobiologiczna stosowanego wy-ciągu aloesowego nie przyczynia się do podwyższenia war-tości produkowanego preparatu [10].

Obecnie często spotykany w preparatach to dezynfekcji rąk i skóry jest D-pantenol, który jest alkoholową pochodną kwasu pantotenowego. Związek ten przenika w głębsze warstwy skóry, przez naskórek aż do skóry właściwej i ulega przemianie w wi-taminę B5, czyli kwas pantotenowy, który posiada właściwość gromadzenia cząsteczek wody, powodując dostateczne nawil-żenie. Działa na skórę leczniczo poprzez stymulację przyrostu nowych, zdrowych komórek, co jest właściwością wykorzysty-waną w procesie gojenia się ran i leczeniu oparzeń. Wykaza-no, że pantenol działa drażniąco na oczy i błony śluzowe, nie wywołuje działania mutagennego, ale nie ma  odpowiednich badań na potwierdzenie jego działania rakotwórczego [11].

Wykorzystanie gliceryny jako substancji pomocniczej w  preparatach do  dezynfekcji zdaje się być uzasadnione, ponieważ zapobiega ona wysychaniu produktów oraz na-daje gładkość emulsji. Jest to  typ hydrofilowej substancji nawilżającej, która reprezentuje alkohole potrójnie sylowane, a zawartość w cząsteczce aż trzech grup hydrok-sylowych umożliwia tworzenie naturalnego zapasu wody w  warstwach skóry. Niekorzystną właściwością gliceryny jest fakt, że utrudnia ona parowanie wody i może być przy-czyną powstawania zaskórników [12].

Substancją, która jednocześnie tworzy postać cienkiej warstwy na  powierzchni skóry i  stanowi barierę lipidową, jest lanolina. Ten wosk pochodzenia zwierzęcego ma skład podobny do  sebum, jest dobrze wchłaniany przez skórę, a na jej powierzchni tworzy warstwę okluzyjną, która umoż-liwia wymianę tlenową i wodną substancji między warstwa-mi skóry a środowiskiem zewnętrznym [13].

Na  uwagę zasługuje również inny naturalny składnik stosowany coraz częściej i chętniej przez producentów środ-ków do dezynfekcji rąk i skóry – α-bisabolol. Jest to głów-na substancja czynto głów-na rumianku o właściwościach kojących i  łagodzących podrażnienia, która zapobiega uczuleniom i stanom zapalnym oraz chroni przed powstawaniem miejsc zaczerwienionych. Preparaty zawierające α-bisabolol, dzięki delikatnemu i łagodnemu działaniu, są bardzo dobrze tole-rowane przez skórę i dedykowane do pielęgnacji dzieci i nie-mowląt. Bisabolol nie jest alergogenny w  przeciwieństwie do pozostałych składników wyciągu z rumianku. Przy wy-borze preparatu, który w swoim składzie posiada bisabolol warto zwrócić uwagę na jego ilościową zawartość, gdyż zbyt duża ilość substancji powoduje zmniejszone działanie [14].

Sorbitol i kwas mlekowy są często spotykanymi substan-cjami dodatkowymi w preparatach do dezynfekcji rąk i skóry. Sorbitol wykazuje większe właściwości nawilżające i  senso-ryczne niż gliceryna i podobnie jak ona pełni funkcję środka zagęszczającego i nadającego poślizg preparatu. Odpowiednie nawilżenie zapewnione jest przy stężeniu do 10%, natomiast w stężeniach już powyżej 5% sorbitolu zwiększa się lepkość preparatu, a w konsekwencji zmniejsza odczucie sensoryczne i zadowolenie użytkownika. W przypadku kwasu mlekowego wykazano jego stymulujący wpływ na biosyntezę ceramidów, co  skutkuje poprawą jakości naturalnej bariery ochronnej naskórka. Kwas ten pobudza produkcję kolagenu, spłyca drobne zmarszczki i skutecznie zapobiega tworzeniu ognisk zapalnych. Skóra poddana działaniu kwasów lepiej absorbu-je pozostałe składniki aktywne, a w konsekwencji dochodzi do zwiększenia skuteczności preparatu [15].

Estry kwasów tłuszczowych i  alkoholi hydroksylowych zawarte w  preparatach do  dezynfekcji rak posiadają nie-ocenione właściwości kondycjonujące skórę. Hydroksy-stearynian glicerolu pełni rolę surfaktanta, a  mirystynian izopropylu może być rozpuszczalnikiem dla pozostałych substancji hydrofobowych. Natomiast oba wykazują działa-nie natłuszczające. Jednak estrowy charakter tych substancji może być przyczyną alergii, którą wywołują oraz działania komedogennego, czyli sprzyjającego powstawaniu zaskórni-ków. Ponadto mirystynian izopropylu w dużych stężeniach może nasilać objawy trądziku i wyprysków [16].

Składnikami pielęgnującymi oraz nawilżającymi, które są  jednocześnie rozpuszczalnikami dla innych substancji czynnych, są glikol propylenowy i butylenowy. Nadają pro-duktowi pożądaną konsystencję emulsji i  zabezpieczają go przed wysychaniem, bardzo łatwo penetrują skórę, osłabia-jąc w ten sposób jej strukturę komórkową. Nie stwierdzono, aby związki te powodowały reakcje alergiczne lub działały kancerogennie czy mutagennie. Jednak kontakt z glikolem propylenowym może wywoływać: podrażnienie oczu i skó-ry, nudności, ból głowy i wymioty, zaburzenia żołądkowo--jelitowe oraz podrażnienie górnych dróg oddechowych – z wysuszeniem i pieczeniem [17].

Artykuł jest dostępny na zasadzie dozwolonego użytku osobistego. Dalsze rozpowszechnianie (w tym umieszczanie w sieci) jest zabronione i stanowi poważne naruszenie przepisów prawa autorskiego oraz grozi sankcjami prawnymi.

(3)

147 © Evereth Publishing, 2012

Forum Zakażeń 2012;3(3)

W składzie preparatów do dezynfekcji rąk i skóry wyko-rzystywana jest również postać witaminy E, czyli octan to-koferolu, który hamuje procesy starzenia się skóry stymulo-wane przez destrukcyjną działalność aktywnych form tlenu. Składnik ten już na poziomie komórkowym poprawia dzia-łanie enzymu – dysmutazy nadtlenkowej, która jest obecna w każdej komórce naszego ciała. To nieocenione działanie witaminy E jest najbardziej efektywne, gdy występuje wraz z witaminą C, której nie spotkamy w dezynfektantach.

Oprócz substancji pomocniczych o  typowym działaniu pielęgnacyjnym, nawilżającym i natłuszczającym, w prepa-ratach do dezynfekcji rąk i skóry, obecne są składniki m. in. regulujące pH, żelifikujące i kondycjonujące preparat. Wo-dorotlenek sodowy, kwas mlekowy oraz kwas cytrynowy to typowe związki, które nadają zasadowy lub kwasowy cha-rakter środowiska, pełniąc funkcję regulatorów pH w  pre-paratach. Natomiast hydroksyetyloceluloza to forma hydro-żelu, która przez posiadanie cech substancji żelującej służy do nadawania odpowiedniej konsystencji.

Bardzo bogatą grupę i zarazem niezwykle kontrowersyj-ną stanowią barwniki i substancje zapachowe, które oprócz podstawowego celu nadawania walorów wizualnych i zmy-słowych, są uważane za związki wywołujące częste podraż-nienia skóry, a  nawet reakcje przebiegające z  odczynem alergicznym. Błękit patentowy, czerwień koszenilowa i żół-cień chinolinowa to  najczęściej używane związki barwiące preparaty do dezynfekcji skóry. Barwniki te mogą powodo-wać wzmożone wydzielanie histaminy, a  w  konsekwencji nasilają objawy astmy i  pozostałych reakcji alergicznych, dlatego nie są wskazane dla astmatyków. Nie poleca się ich stosowania w  przypadku dzieci, gdyż mogą być przyczyną nadpobudliwości. W  kontakcie ze  skórą przyczyniają się do powstawania świądu, pokrzywki i ogólnych podrażnień. Ponadto mogą wywoływać niedociśnienie, zaburzenia żo-łądkowo- jelitowe, a w rzadkich przypadkach także wstrząs anafilaktyczny  [18]. Przy doborze dezynfektantów warto zweryfikować, jakie barwniki są w nich zawarte, ponieważ żółcień chinolinowa i błękit patentowy działają rakotwórczo.

Zbyt wysokie stężenie substancji zapachowych zwięk-sza ryzyko wystąpienia reakcji niepożądanych na  orga-nizm człowieka. Nie jest wykluczone działanie uczulające w przypadku powtarzającego się kontaktu ze skórą. Cechą stosowanych środków zapachowych jest łatwe wchłanianie i akumulacja ich w organizmie, co nie jest korzystne w przy-padku długotrwałego stosowania. Substancje te mogą być odpowiedzialne za  odczyny fotoalergiczne, rumień oraz działanie immunotoksyczne i neurotoksyczne [19].

Z  punktu widzenia użytkownika nie jest istotna jed-nostkowa ilość substancji pomocniczych zawartych w pre-paracie do  dezynfekcji rąk, lecz ich skuteczność działania. Przeładowana związkami chemicznymi formuła preparatu może wpływać niekorzystnie na skórę mimo pielęgnacyjne-go charakteru substancji pomocniczych. Tym samym

wy-kazują one słabsze działanie, które polega na bilansowaniu negatywnych właściwości substancji czynnych (np. alkoho-le – działanie wysuszające), pielęgnacji i  utrzymaniu skó-ry w dobrej kondycji. Szczególnie jest to ważne w obszarze medycznym, gdzie istnieje potrzeba częstej dezynfekcji rąk.

Rodzaj oraz funkcja substancji pomocniczych w składzie często na etapie wyboru preparatu do dezynfekcji rąk są po-mijane, sądząc, iż nie wpływają one na jakość dezynfekcji. W  rzeczywistości jest zupełnie inaczej, substancje pomoc-nicze uatrakcyjniają produkty, podnosząc ich wartości użyt-kowe, bezpieczeństwo stosowania oraz nastawienie perso-nelu do dezynfekcji rąk.

Konflikt interesów: Autorzy są związani umową o pracę z firmą Medilab.

Jed-nakże w  pracy nie zachodzi konflikt interesów, a  prezentowana w  artykule problematyka ma charakter obiektywny i nie ma na celu promocji określonych produktów firmy.

Piśmiennictwo

1. Katz JD. Hand washing and hand disinfection: more than your mother taught you. Anesthesiol Clin North America 2004;22(3):457–471. 2. Guidelines for Hand Hygiene in Health-Care Settings. Recommendations

of the Healthcare Infection Control Practices Advisory Committee and the HICPAC/SHEA/APIC/IDSA Hand Hygiene Task Force. Morbidity and Mortality Weekly Report 2002;51(RR-16):1–45.

3. Spiegel K, Vanko P. Selecting the right hand cleansers and sanitizers. Why you should consider the active ingredients. Managing Infection Control, 2006, pp. 46–50.

4. Reynolds SA, Levy F, Walker ES. Emerg Infect Dis 2006;12(3):527–529. 5. Rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) z  dnia 2 sierpnia 2011  r.

Nr 767/201.

6. Kazakevich N, Moody MN, Landau JM, Goldberg LH Alcohol and skin di-sorders: with a focus on psoriasis. Skin Therapy Lett 2011;16(4):5–6. 7. Jokar A, Mohebbi Z. Comparing the efficacy of alcohol isopropyl and

ethanol on the reduction of contamination of medical check-up devices in children ward and neonatal intensive care unit (NICU). International Research Journal of Pharmacy and Pharmacology 2011;1(5):075–078.  8. Kampf G, Muscatiello M, Häntschel D, Rudolf M. Dermal tolerance and

effect on skin hydration of a new ethanol-based hand gel. J Hosp Infect 2002;52(4):297–301.

9. Kacalak-Rzepka A, Bielecka-Grzela S, Klimowicz A, Wesołowska J, Malesz-ka R. Sucha skóra jako problem dermatologiczny i kosmetyczny. Roczniki Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie 2008;54(3):54–57. 10. Kukułowicz A, Steinka I. Aloes – możliwość wykorzystania jako

suple-mentu diety. Probl Hig Epidemiol 2010;91(4):632–636.

11. Roberts H, Williams J, Tate B. Allergic contact dermatitis to panthenol and cocamidopropyl PG dimonium chloride phosphate in a facial hydrating lotion. Contact Dermatitis 2006;55(6):369–370.

12. Ghadially R, Halkier-Sorensen L, Elias PM. Effects of petrolatum on stratum corneum structure and function. J Am Acad Dermatol 1992;26(3):387–396.

13. Czarnecka-Operacz M. Sucha skóra jako aktualny problem kliniczny. Post Dermatol Alergol 2006;23(2):49–56.

14. Russell K, Jacob SE. Bisabolol. Dermatitis 2010;21(1):57–58.

15. Wojnowska D, Chodorowska G, Juszkiewicz-Borowiec M. Skóra sucha – patogeneza, klinika i leczenie. Post Dermatol Alergol 2003;20(2):98–105. 16. Sikora M. Emolienty. Chem Rev 2004;10:28–35.

17. Szepietowski J, Kaszuba A, Adamski Z, Placek W, Salomon J. Emolienty w  leczeniu schorzeń dermatologicznych: stanowisko grupy ekspertów. Dermatologia Kliniczna 2011;13(4):209–214.

18. Kieć-Świerczyńska M. Alergiczne kontaktowe zapalenie skóry. Alergia Astma Immunologia 1998;3(2):61–65.

19. Kacalak-Rzepka A, Bielecka-Grzela S, Różewicka-Czabańska M, Maleszka R, Klimowicz A. Nadwrażliwość kontaktowa na  wybrane składniki ko-smetyków oraz inne alergeny wśród kosmetyczek i studentek kosmeto-logii. Post Dermatol Alergol 2010;27(5):400–405.

Artykuł jest dostępny na zasadzie dozwolonego użytku osobistego. Dalsze rozpowszechnianie (w tym umieszczanie w sieci) jest zabronione i stanowi poważne naruszenie przepisów prawa autorskiego oraz grozi sankcjami prawnymi.

Cytaty

Powiązane dokumenty