Rozprawy doktorskie ( streszczenia).

Biuletyn Polonistyczny 7/20, 131-143

III. ROZPRAWY DOKTORSKIE S t r e s z c z e n i a

A lin a A l e k s a n d r o w i e z s Naruszewiez-satyryk (wybrane zag ad nie nia). Promotor: p r o f. J.Garbaćzewska (UMCS), recenzenci: p ro f. Z .L ib era (UW) i p ro f. J.Nowak-Dłużewski (UW) UMCS 1963

Praca składa s ię z sześciu rozdziałów : I - estetyka satyry stanisław ow skiej, I I - G.Piotrow ski - poprzednik A.Naruszewi- cza, I I I - przeceniony patron A.Naruszewicza - N .D .B oileau, IV - Satyry A.Naruszewicza na t le p u b lic y sty k i i tr a d y c ji l i ­ te r a c k ie j, V - A.Naruszewicz - satyryk nieznany, VI - Z tech­ n ik i artystycznej satyr A.Naruszewicza.

Pierwszy ro z d z ia ł pracy składa s ię z trzech podrozdziałów : "Estetyka satyry obyczajowej", "Spór o satyrę stanisław ow ską", "Drogi rozwojowe saty ry ". Estetyka satyry polskiego Oświecenia pełna była sprzeczności odbijających śc ie ra n ie s ię dwóch nur­ tów: upodobań b lis k ic h klasycyzmowi B oileau i upodobań wywodzą­ cych s ię z p o ls k ie j tr a d y c ji sarm ackiej. Mimo pozorów n ie

B oileau był w Polsce ustawodawcą zasad obowiązujących saty rę. Wbrew klasycznym upomnieniom zerwano u nas z zasadą czystości gatunków. Aby zrealizow ać zadania sto jące przed narodem p o l­ skim, odrzucono klasyczną zasadę "ideałów ogólnych", tworząc id e a ły konkretne, przydatne w założeniach reform atorskich.

W odróżnieniu od bohatera ponadczasowego, wyb±ano bohatera kon­ kretnego, w ro dzaju Doświadczyńskiego, Staruszkiew icza, Szar­ manckiego. Przeciwstawiano klasycystycznym nakazom naśladowni­ ctwa d z ie ł starożytnych .próby rozwiązań własnych. Zerwano z językowym puryzmem na rzecz wypowiedzi d o b itn e j, dosadnej.

W rozważaniach o satyrze szczególne m iejsce poświęca s ię tw órczości Gracjana Piotrow skiego, autora "Satyra przeciwko

zdaniom i zgorszeniom wieku naszego"· R ozdział I I pracy ma te ż na celu ukazanie związków saty r p ija r a z satyram i Naruszewicza i r e h a b ilita c ję niedocenianego autora "S aty ra ". Można mówić o wpływie G.Piotrowskiego na ta k ie sat yr y Naruszewicza jak "Św iat

zepsuty", "Głupstw o". Wpływ Piotrowskiego krzyżuje się często z wpływem K .O palińskiego. Z fa k tu , że między tematami, Narusze­ wicza i Piotrowskiego is tn ie je pokrewieństwo, n ie wolno jednak wyprowadzać wniosku o ś c is łe j zale żn o ści autora "Redut" od po­ przedników. Obok związków niew ątpliw ych; 'na przykład między

"Chudym lite ra te m " a "Na chwalcę próżnego dawnego gustu nauk...", obserwujemy i powinowactwa podyktowane bądź konsekwencją, bądź wspólną obserwacją wad społeczeństwa.

Przy badaniu genezy satyr Naruszewicza zwraca się w pracy szczególną uwagę na ro lę satyr B oileau w lite r a tu r z e p o ls k ie j. Czy wpływ autora " L 'a r t poétique" na autora "Redut" je s t rze­ czyw iście tak potężny, ja k s ię zwykło powszechnie uważać? Szcze­ gółowa a n a liz a porównawcza w I I I ro z d z ia le pracy w yjaśnia, że autor saty r p o lsk ich czerpie nie które pomysły z satyr B oileau, a le przetwarza je sam odzielnie.

Ponieważ rozpatrzenie satyr Naruszewicza na t le tr a d y c ji lit e r a c k ie j i publicystycznej pozwala ocenić m iejsce p is a rza w k u ltu rze p o ls k ie j, zagadnieniu temu poświęcono ro z d z ia ł IV pra­ cy. A n aliza saty r Naruszewicza po zw o liła na szczególne podkreś­ le n ie nowatorstwa ideowego i artystycznego autora "R edut". Chy­ ba żaden twórca uznany o f ic ja ln ie w p isarstw ie stanisławowskim n ie zrywał tak radykalnie z nakazem a p o lity c zn o ści lite r a tu r y wysuwanym w "M onitorze". Z a lic z a n ie satyr Naruszewicza do ka­ te g o r ii obyczajowych nie wyczerpuje więc c a ło ś c i ic h problema­ ty k i. Dążność do ukazania szerokiego zakresu tematyki czyni wy­ mowę saty r b a rd zie j radykalną i jednocześnie niw eluje szablon zagadnień omawianych zwykle w tym gatunku lite ra c k im . Mimo wy­ zyskiwania wzorów staro p o lsk ic h , przede wszystkim utworów

K.Opalińskiesco i S.P.Klonow ica, mimo pow iązania tw órczości z p u b licy sty k ą monitorową n ie był Naruszewicz naśladowcą b ie r­ nym.

133

-Przy omawianiu satyr Naruszewicza n ie można ograniczyć s ię do ośmiu, powszechnie znanych utworów. Na fa k t, że wśród l ic z ­ nych ód panegirycznych Naruszewicza p o jaw iają się i ostre wy­ rzuty pod adresem społeczeństwa, zw rócił uwagę P.Chmielowski.

Problem Naruszewicza, satyryka nieznanego, omówiony zo stał w ro z d z ia le piątym . A n aliza motywów i wątków satyrycznych roz­ wijanych w odach, sielankach i bajkach pomogła w u s ta le n iu ewo­

l u c j i poglądów p is a rs k ic h i wskazała na szczególną popularność niektórych tematów satyrycznych.

Wśród pełnowartościowych saty r Naruszewicza zaliczonych m ylnie do liryków , sielanek i epigramatów powinny s ię znaleźć następujące utwory; "P ieśń c ia rla ta ń s k a na jarmarku” , "Do p ija ­ ków” , ”0 powinności człowieka w towarzystwie ludzkim ” , ”Prag- ment” oraz "F ircyk” . Dorobek satyryczny Naruszewicza wzbogacił­ by się więc o dalszych p ię ć s a ty r, n ie uformowanych wprawdzie według zaleceń starożytnych, a le spełniający ch warunki staw ia­ ne gatunkowi satyry.

W pracy omawiane są ęównież podstawowe o s iąg n ię c ia arty sty ­ czne Naruszewicza (ro z d z ia ł V I). Koncepcję satyr warunkują dwie zasady; dążenie do wszechstronnego ukazania problemów i próba "ukonkretnienia’1 środków wypowiedzi. Dążność do szerokiego

ogarnięcia życia społecznego i obyczajowego, a w związku z tym predylekcja do mnożenia zagadnień narzuca poecie środki a rty ­

styczne, które um ożliw ią wypowiadanie ta k ic h w łaśnie tr e ś c i. Skłonność do przedstaw iania k w e s tii przez podanie w ielu w e rs ji, w ja k ic h może się ona przejaw iać, znajduje zastosowanie w uży­ c iu anafo r, w yliczeń, zestaw ianiu zdań o równorzędnej budowie. W yliczania, w yszczególniania i t d . - to sposoby charakterysty­ czne ty lk o d la p a r t ii opisow ej. W wypowiedzi odautorskiej ta koncepcja twórcza r e a liz u je się w nagromadzeniu synonimów,zdań wykrzyknikowych, w g ra d a c ji. Druga zasada s ty lis ty c z n a pokrywa się z dążeniem Naruszewicza do realizm u przedstawianego obrazu. W te j d zie d z in ie przejaw i się przede wszystkim odkrywczość poe­ ty doby Oświecenia, jego wkład w tworzenie lite ra c k ie g o nurtu mowy potocznej.

Z umieszczeniem Naruszewicza w ramach klasycyzmu s ta n is ła ­ wowskiego w iązała się in k lin a c ja do o kreślenia jego odrębności na t le pisarstw a oświeceniowego. Droga ta prow adziła do

przy-znania mu p o z y c ji odrębnej, niem al sam otniczej· (Tymczasem Na­ ruszewicz kontynuuje w wieku Oświecenia n u rt upodobań sarmac­ k ic h , in acze j ju ż ty lk o wyrażanych i s ta je w szeregu godnych poprzedników ta k ic h ja k M#R e j, W .Potocki, K .O p a liń s k i, S .P . Klonowie, G•P iotrow ski.

M aria E u s t a c h i e w i c z î Twórczość Dominika Rud­ n ick ie g o . Promotor: p r o f. W ł.Floryan (Uhiw. W ro c ł.). Recenzen­ c i: p r o f. M.Piszczkowski (UJ) i doc. J.Trzynadlow ski (Uniw. W ro c ł.)· Uniwersytet Wrocławski 1963

Praca je s t pierwszą m onografią tw órczości je z u ity Dominika Rudnickiego (ur* ok.1676, zm. 10.X .1739)* poety, re to ra i dra­ maturga, Z tw órczości Rudnickiego omówiono przede wszystkim poe zję, a rty sty czn ie najciekaw szą, reprezentowaną tomikiem wierszy "Głos wolny w w iązanej m o w ie ...", opublikowanym po­ śm iertnie w Warszawie w r.1741. Prozie o ra to rsk ie j i interme­ diom, stanowiącym n u rt uboczny, poświęcono ty lk o k ró tk ie

omówienia. «

Niekonę>letna i n ie ja sn a b io g r a fia poety zo sta ła zrekonstru­ owana głównie na podstawie zachowanej i dotąd n ie wyzyskanej korespondencji Rudnickiego z F.M .Ossolińskim , podskarbim koron­ nym. Zestawienie zachowanych in fo rm a c ji o zaw artości za g in io ­ nych d ziś rękopisów Rudnickiego z "Głoson wolnym" i rękopisam i XVII i X V III w ., zawierającym i utwory poetyckie, pozw oliło na rozw iązanie szeregu problemów autorstw a, a przede wszystkim na w yłączenie utworów obcego p ió ra z "Głosu wolnego", ja k również na wskazanie utworów Rudnickiego, k tóre do wydania książkowego n ie w eszły. Zestaw ienia te p o słu ży ły również do u s ta le n ia chro­ n o lo g ii utworów poety.

Zainteresowaniom Rudnickiego p ie ś n ią popularną i różnorod­ nym nawiązaniom do p ie ś n i w jego tw órczości poświęcono osobny ro z d z ia ł - m .in . s tr o fic e utworów Rudnickiego, naw iązującej do bogactwa ukształtow ań stro ficzn y ch p o e z ji m elicznej XVII w. Obszerny ro z d z ia ł poświęcono te ż a n a liz ie tw órczości poetyc­ k ie j Rudnickiego rozpatrywanej na t le p o e z ji wieku XVII i X V III.

-

135

-Poezja Rudnickiego je s t w dużym stopniu sztuką "użytkową” , dyktowaną przez doraźne potrzeby k la s zto ru i szkoły (duża gru­ pa wierszy dewocyjnych i m o ralizu jący ch ). Zwraca uwagę je j w ielostylow ość, przy czym wyraźną dominantę stanowią elementy

s ty lu późnobarokowego, co je s t zjawiskiem charakterystycznym d la c a łe j lite r a tu r y s a s k ie j·

P au lin a B u c h w a l d — P e l c ó w a: Krytyczne opra­ cowanie satyry "Małpa-człowiek” na t le p o ls k ie j tw órczości sa­ tyrycznej la t 1696-1733· Promotor: p ro f, Z.Szweykowski (Uniw. P o zn .). Recenzenci: p ro f. Br.N adolski (Uniw.Toruński) i doc. J.Ziomek (U niw .Pozn.) Uniwersytet Poznański 1963

Przewertowanie k ilk u s e t zachowanych rękopisów (przeważnie sylw szlacheckich) z czasów saskich oraz zapoznanie s ię z

is to tn ie n ie lic zn y m i utworami o charakterze satyrycznym pozwa­ la u s t a lić , że w la ta c h 1696-1733 (więc w okresie, z którym związać należy ”Małpę” , pow stałą około 1715 ro ku ), napisanych zo stało sporo utworów satyrycznych, rozpowszechnianych głów­ n ie drogą odpisów ręcznych, niejednokrotnie interesujących i wartościowych. Są to w w iększości paszkw ile. Zwłaszcza boga­

ty ic h urodzaj przynosi bezkrólew ie po śm ierci Jana I I I i okres e le k c ji· Godnym podkreślenia zjawiskiem je s t f a k t, że n ie tylko paszkw ile, ale c a ła niem al twórczość satyryczna tych l a t , n ie w yłączając satyr obyczajowych, s łu ży ła celom w alki p o lity c z n e j, a raczej śc ie ra n iu się poszczególnych par­ t i i i grup. Niemniej w łaśnie w tw órczości satyrycznej znalaz­ ły u jś c ie zdrowe tendencje i wyrażone zostały lic z n e , cenne obserwacje krytyczne.

Do szczególnie ważnych problemów poruszanych w tych utwo­ rach należy krytyka " z ło te j w olności” szlacheckiej a także pilnowania o lig a r c h ii magnackiej i liberum veto, ośmieszanie tak bardzo zdegenerowanych obyczajów sejmikowych, szerzącego się przekupstwa, a także głosy w k w e stii c h ło p sk ie j. Omawiane utwory niejednokrotnie naw iązują do postępowych tr a d y c ji l i ­ te ra tu ry XVI i XVII wieku, stanowiąc w te n sposób konieczne i rzeczyw iście is tn ie ją c e p rz e jś c ie do lite r a tu r y drugiej po­ łowy X V III wieku, gdyż mimo że szermierze Oświecenia odżegny­ w ali się zdecydowanie od dziedzictw a epoki s a s k ie j, pewne

id e e , podniesione i propagowane przez nich is t n ia ły ju ż w epo­ ce s a s k ie j·

In te re s u jąc a je s t również forma tych utworów· Zwłaszcza sa­ ty ry p o lity czn e i paszkw ile w ystępują w bardzo różnorodnej po­ s ta c i. Są to echa, p ik ie ty , fr a s z k i, nagrobki, utwory alegory­ czne, satyry klasyczne w form ie rozprawy, interm edia, a także nowy, specjalny typ widowisk scenicznych, epigramaty, rzekome pochwały, opisy podróży, r a k i, jakby pierwowzór katechizmu po­ lity c zn e g o , lamenty, dumy, d ia lo g i i dyskursy, przepowiednie, rzekome lis t y czy s u p lik i, głosy zmarłych, gazety i nowiny, jarm ark i, wiersze makaroniczne, e p ita f ia , e p ita la m ia , nowy typ konty nuacji poematu satyrycznego czy wreszcie satyra menippej-

ska, ja k ą je s t "M ałpa"·

Wśród tych, drobnych przeważnie rozm iaram i, ulotnych utwo­ rów satyrycznych "Małpa" zwraca uwagę zakresem swej tem atyki, ja k i wyborem formy lit e r a c k ie j· Anonimowy autor c h c ia ł daó pełny, krytyczny p o rtre t człowieka i to człowieka w społeczeń­

stw ie· Nie ograniczył s ię więc ty lko do satyrycznego

przedsta-«

w ienia szla c h ty , z a ją ł s ię także problemami z życia innych warstw społecznych· Nazwisko tego anonimowego twórcy "Małpy"

je s t nadal n ie u sta lo n e , wiadomo je d y n ie , że był szlachcicem , ponadto z omawianej satyry zebrać można pewne dane o jego wy­ k s z ta łc e n iu i pochodzeniu· Z danych, zawartych w utworze, można te ż datować powstanie "Małpy" na około 1715 rok.

In te re su jąc a problematyka społeczno-polityczna w c a ło śc i d z ie ła s p la ta się z zagadnieniam i obyczajowymi. Dla anonimowe­ go autora punktem w yjścia jego negatywnych sądów je s t moral­ na ocena przedstawianych zjaw isk. Mimo jednak pewnego zacieś­ n ie n ia , płynącego z te j m oralistycznej koncepcji całego dzie­ ł a , n ie zaciem niło to u Anonima jego zd olności do krytycznego s p o jrze n ia . Mimo konserwatyzmu pewnych jego przekonań, je s t on reprezentantem zdrowych te n d e n cji w lite r a tu r z e swej epoki i myślącej części s zla c h ty . "Małpa" m iała zaciekawiać c zy te l­ n ik a n ie ty lk o swą tr e ś c ią , a le także i formą oraz zachęcić go w ten sposób do poprawy.

W re z u lta c ie w "M ałpie" nbok s ie b ie w s p ó łis tn ie ją dwa sty­ le - retoryczny i potoczno-konwersacyjny. S ty l retoryczny je s t wykorzystaniem lic z n y c h , powszechnie używanych chwytów i f ig u r ,

- 1 3 7

-a le t-akże d z ię k i niemu powst-ały fr-agmenty pełne szl-achetnego patosu oburzenia i po tępienia· W s ty lu potoczno-konwersacyj- nym doszło do głosu zami łowanie autora do realistycznego,

obrazowego przedstaw iania omawianych problemów. "Małpa" je s t przede wszystkim traktatem moralistyczno-satyrycznym. W utwo­ rze tym stw ierdzić jednak można is tn ie n ie dość różnorodnych

elementów· Charakterystyczne d la "Małpy" przeplatanie prozy wierszami wiązać należy n ie ty lko z charakterem satyry menip- p e js k ie j. Do wyboru te j formy zachęcić mógł autora przykład

"Coś nowego" Ł.O palińskiego, ale ro lę decydującą odegrała tu zapewne także tradycja naszej lite r a tu r y p o lity c zn e j i dydak­ tycznej· Wierszowane p a rtie "Małpy" wprowadzone są w łaśnie tą techniką, a m iejsce ich w ogólnej k o n stru k cji d z ie ła je s t

ś c iś le określone, słu żą one d la podkreślenia budowy c a ło śc i i wyodrębnienia poszczególnych części składowych satyry. "Małpa" ma bowiem prze jrzy sty schemat konstrukcyjny, przy czym w two­ rze niu tego schematu autor o pie rał się głównie na dwóch zasa­ dach - paralelizm u i kontrastow ości. Tak więc "Małpa", nie będąc wybitnym dziełem lite ra c k im , je s t jednak utworem n ie ­ zmiernie interesującym zarówno ze względu ha swą tre ś ć , jak i formę.

»

Satyra ta ukazuje się drukiem po raz pierwszy w c a ło śc i w przygotowanym przeze mnie wydaniu. Tekst satyry zachował się w 5 rękopisach XVTII-wiecznych i jednej k o p ii współczes­ n e j, będącej odpisem spalonego w czasie wojny rękopisu; po­

świadczone je s t nadto is tn ie n ie 4 dalszych odpisów, d ziś zag i­ nionych. Zachowane rękopisy są to kopie, prawdopodobnie nie

skontrolowane przez autora, w w ielu wypadkach dające tekst błędnie przez kopistów zapisany. Dwa tylko odpisy (z Drezna i współczesny odpis w Seminarium H is to r ii L ite ratu ry P o lsk ie j przy UAM) przynoszą pełny te k s t, pozostałe odpisy zaw ierają tekst z uszkodzeniami i lukam i. Przy edycji utworu oparłam się na rękopisie Archiwum Wojew. w Ł odżi, jako na tekście n a j­ bardziej wiarogodnym·

Irena M a c i e j e w s k a : Twórczość poetycka Leopol­ da S ta ffa w okresie lwowskim. Promotor: p ro f. J.Z.Jakubow ski

(UW). Recenzenci: p ro f. S.Żółkiew ski (UW) i doc. J.Trzynadlow- sk i (U .W rocł·)· Uniwersytet Warszawski 1963.

Tematem pracy je s t twórczość poetycka Leopolda. S ta ffa do roku 1915· Granice tak wyodrębnionego, decydującego d la c a łe j p o e z ji S ta ffa okresu wyznaczone zo sta ły zarówno przez czynni­ k i natury b io g ra fic z n e j, ja k i h is to ry c z n o lite r a c k ie j. Rok

19 14, w którym pow stały o s ta tn ie wiersze omawiane w pracy, to z jednej strony - d a ta ·wybuchu pierw szej wojny światowej i

ostateczne zamknięcie okresu Młodej P o ls k i, z d ru g ie j - koniec pewnego ro z d z ia łu lit e r a c k ie j, i n ie ty lk o lit e r a c k ie j, b io ­ g r a f ii p is a rza (w r.1915 S ta ff ewakuowany zo stał w głąb R o s ji, skąd n ie pow rócił ju ż do Lwowa).

Praca poświęcona je s t omówieniu głównego nurtu tw órczości S ta ffa - p o e z ji. Ubocznie ty lk o odwołuje się do o b fic ie w tym okresie uprawianego dramatu. Jako m ate riał pomocniczy tra k tu ­ je także o b fitą d z ia ła ln o ś ć przekładową i redakcyjną S ta ffa z tego okresu.

Ale choć przedmiotem pracy je s t a n a liz a głównych zagadnień p o e z ji autora "G a łę zi k w itn ąc e j", zaczęto ją od spraw biogra­ f i i - zarówno dlate go , że u s ta le n ia biograficzno-genetyczne podprowadzają do a n a liz y £ c iś le lite r a c k ie j i u ła tw ia ją ją ,

ja k całkiem po prostu d latego, że są to sprawy zupełnie nie opracowane.

W pracy nad ustaleniem danych biograficznych oprócz fak ­ tów, k tóre wydobyć można było z prasy i p u b lik a c ji książkowych, oparła s ię autorka na m ateriałach rękopiśmiennych, głównie na korespondencji poety oraz inform acjach lu d z i b lis k o z nim

związanych (uzyskanych w wywiadach), a więc przede wszystkim na wiadomościach uzyskanych od b rac i poety - Franciszka i

A lfre d a Staffów , pań; Bandrowskiej, Radliczowej i RUhle, od Ludwika Hieronima M orstina i ks. Antoniego Boratyńskiego.

W b io g r a fii poety obok u s ta le ń dotyczących rodziny poety, atmosfery domowej, warunków m aterialnych i t p . s i ł ą faktów na m iejsce pierwszoplanowe wysunęła się sprawa środowiska twórcze­

go, na t le którego zadebiutował S ta ff oraz u d z ia łu poety w

powstaniu tego środowiska i k r y s ta liz a c ji jego o r ie n ta c ji arty- styczno-ideowej. Omówiono tu więc d z ia ła ln o ść S ta ffa i jego. młodych p r z y ja c ió ł w Kółku lite ra c k im C zytelni Akademickiej

Uniwersytetu Lwowskiego, w re d a k c ji krakowskiej "M łodości", wskazano na ro lę spotkań na Zaświeciu W olskiej i u Barącza, na

139

-in s p iru ją c ą ro lę uczonych uniwersyteckich - zwłaszcza Kazimie­ rza Twardowskiego i Edwarda Porębowicza.

Przy a n a liz ie debiutu S ta ffa starano się pokazać zarówno zw iązki jego pierwszych wierszy z epoką i ic h wartość na tym t le , jak i zarysowane ju ż w debiutanckim tomiku próby przełamy­ wania konwencji m łodopolskich, zwłaszcza zaś u d z ia ł m yśli

Nietzschego i Guyau w przezw yciężeniu młodopolskiego pesymizmu. Charakteryzując rodzaj i zakres pe rcep cji f ilo z o f a niem ieckie­ go wskazano na dyskusyjne podjęcie wątków autora łfW oli mocy".

W ro zd ziałach następnych, w oparciu o nie znany dotąd a rty ­ kuł teoretyczny S ta ffa p t . "Rekonwalescencja końca wieku" oraz o te ksty poetyckie S ta ffa i grupy jego rówieśników, starano

się pokazać odrębności tego kręgu w przełamywaniu f ilo z o f ic z ­ nych i artystycznych konwencji modernizmu i stosunkowo wcześ­ n ie wykrystalizowaną świadomość potrzeby antydekadenckiej re­ konw alescencji l ir y k i. Tu m .in , scharakteryzowano znaczący d la p ó źn ie js z e j tw órczości autora "ścieżek polnych" epizod mło­ dzieńczych poszukiwań prowadzonych w kierunku lir y k i codzien-

i

n o śc i.

Założeniem końcowych rozdziałów pracy je s t próba pokazania is to ty " s t a f f izm u", próba określenia założeń filo z o fic z n y c h i r e a liz a c ji artystycznych staffow skiego klasycyzmu. Wychodząc od is tn ie ją c y c h prac* poświęconych tym zagadnieniom, s ta ra ła się autorka udowodnić, że czynnikiem integrującym filo z o fic z n e poszukiwania lir y k i s t a f f owskiej je s t wyrosła z dziew iętnasto­ wiecznego ewolucjonizmu " f ilo z o f ia ży c ia ". Sprawa genezy po­ stawy filo z o fic z n e j lir y k i staffo w skiej wprowadzona zo s ta ła do pracy o ty le ty lk o , o i l e było to niezbędne’d la zrozumienia

głównych.motywów filo z o fic z n e j lir y k i S ta ffa . Szczegółowiej natom iast z a ję ła się autorka opisaniem modelu bohatera lir y c z ­ nego staffo w skie j p o e z ji, bohatera ujmowanego w zestaw ieniu ze światem natury i k u ltu ry , a n ie światem społecznym, s ta ra ją c się następnie zanalizować zasób odpowiadających te j postawie środków artystycznych. Na wybranych przykładach przeprow adziła więc szereg a n a liz szczegółowych, z uwzględnieniem syntaktycz- nej i metrycznej budowy w iersza, jego słownictwa, typu wprowa-_* dzonej m etaforyki.

Przy charakterystyce staffow skiego klasycyzmu s ta ra ła się nadto pokazać, ja k dwudziestowieczny, klasycyzm modyfikowany był przez doświadczenia kierunków romantycznych, ś c iś le j przez prak­ tykę symbolizmu przełomu wieku XIX i XX·

Władysław S ł o d k o w s k i : ’’Syzyfowe prace*' Stefana Żeromskiego. Studium monograficzne pow ieści· Promotor: p ro f· J.Krzyżanowski (UW). Recenzenci: p r o f. К.Wyka (IB L ), p r o f. J .Z . Jakubowski (UW). Uniwersytet Warszawski, 1963·

Autor rozprawy wychodzi z za ło że n ia , że w dotychczasowej lite r a tu r z e krytycznej nie zwrócono dostatecznej uwagi na fa k t, i ż "Syzyfowe prace" są pow ieścią o nader ro z le g łe j problematy­ ce i zaw ierają w nikliw y obraz ży cia narodowo-społecznego w d ru g ie j połowie XIX wieku. Dlatego te ż p o d ją ł próbę uzasadnie­ n ia głównej swej tezy o znaczeniu "Syzyfowych prac" jako doku- mentarnego obrazu epoki.

Przeprowadzone s tu d ia i poszukiwania w zbiorach b ib lio te k oraz poznanie nie ogłoszonej korespondencji Żeromskiego dały możność zebrania m ateriałów pozwalających na uzasadnienie głów­ nych hipo te z autora.

Treść rozprawy je s t u ję ta w 6 głównych rozdziałów .

W ro z d z ia le I , p t . Geneza "Syzyfowych p ra c ", zawarto omówienie głównych czynników, które ukształtow ały genezę powie­ ś c i:

1) wspomnienie "k ra ju dzieciństw a i m łodości", 2) wpływ atmosfery p a trio ty c zn e j domu i regionu, 3) wpływ obserwacji społecznych,

4) zainteresow ania oświatowe p is a rz a .

W podrozdziale P arale le lite r a c k ie powieści autor ukazuje pow iązania "Syzyfowych prac" z polską pow ieścią re a lis ty c z n ą wieku XIX i pewne p a ra le le *z lit e r a t u r ą obcą (Turgieniew, L .T o łs to j).

R ozdział I I , p t . D zieje powieści i sądy o n ie j, przedsta­ wia czas i· m iejsce powstawania utworu (głów nie la ta rapper-

s w ils k ie ). Autor omawia te ż s ta ra n ia p isa rza o druk powieści łą c z n ie z dalszym i je j wydaniami. Druga część ro z d z ia łu za­ wiera krytyczne omówienie i wnioski dotyczące sądów o "Syzy­ fowych pracach".

141

-R ozdział I I I , p t· Powieść jako dokument arny obraz epoki, d z ie li się na cztery części:

1) obraz ucisku politycznego i r u s y fik a c ji szkoły, 2) obraz założeń pedagogiczno-oświatowych caratu , 3) obraz postawy społeczeństwa tego okresu,

4) powieść jako obraz przeżyć i obserwacji osobistych Że­ romskiego.

Autor uzasadnia, że odzw ierciedlenie w powieści tych zagada nie ń je s t wszechstronne i w pełni*w iarygodne, "Syzyfowe prace" w przetworzonym i zmodyfikowanym arty sty czn ie m ate riale h is to ­ rycznym przynoszą z c a łą pewnością zespół faktów , stw ierdzeń, sądów i uogólnień zgodnych z rzeczyw istością ówczesnych la t życia narodu·

W ro zd zia le IV , p t . Dorastanie m łodzieży - idea utworu, a u to r, porównując fik c y jn y Kleryków z rzeczywistymi Kielcam i i wieloma innymi środowiskami szkolnym i, udowadnia, że przedsta­ wiony w pow ieści kierunek intele ktualnego i moralnego oraz pa­ triotycznego i społecznego "d o rastan ia" m łodzieży klerykowskiej je s t ja k n a jb a rd zie j zgodny z rzeczywistym układem stosunków. Omówiono tu również sprawę ty tu łu pow ieści oraz w o s ta tn ie j części ro z d z ia łu podkreślono społeczno-patriotyczne i postępo­ we znaczenie id e i utworu.

R ozdział V, p t . Artyzm utworu, poświęcony je s t a n a liz ie kompozycji utworu, p o s ta c i, s ty lu i języka utworu oraz rozpa­ trz e n iu epickiego k s z ta łtu pow ieści. Autor podkreśla bardzo duże w artości artystyczne utworu, re a lizm , trafn o ść doboru środków wyrazu, n a s ile n ie epickiego k s z ta łtu powieści akcenta­ mi dramatyzmu i liryzm u. A naliza wykazuje, że całość struk tu ­ ry artystycznej "Syzyfowych prac" podporządkował Żeromski głów­ nej id e i utworu. _\

W końcowej części ro z d z ia łu omówiono stosunek tr e ś c i i formy "Syzyfowych prac" do te n d e n cji naturalizm u, im presjoniz­ mu i symbolizmu, u s ta la ją c m iejsce powieści wśród estetycznych prądów epoki i je j w artości oryginalne.

Rozdział V I, końcowy - p t. Znaczenie "Syzyfowych prac", omawia znaczenie tego d z ie ła na t le wczesnej tw órczości Żerom­ skiego, określa wyjątkowe m iejsce powieści na t le utworów o szkole i m łodzieży w lite r a tu r z e p o ls k ie j w.XIX i pocz. w.XX.

W zakończeniu ro z d z ia łu daje autor obraz re c e p c ji "Syzyfowych prac11 przez k o le jne pokolenia m łodzieży aż do czasów współ­

czesnych.

Do rozprawy dołączono "Aneks", k tóry zawiera: b ib lio g r a fię wydań krajowych i zagranicznych "Syzyfowych p ra c ", lite r a tu r ę przedm iotu oraz indeks osób - cytowanych i autorów prac - oma­ wianych w rozpraw ie.

S tefan S m a k i Twórczość lite ra c k a K arola M iarki. Pro­ motor: p ro f. S t .Kolbuszewski (WSP-Opole). Recenzenci: p ro f. J . Madeja , doc. K.Głombiowski.

Sylwetka Karola M iark i, d zia ła c za i p is a rza śląsk ie g o , do­ czekała s ię w okresie dw udziestolecia najobszerniejszego u ję ­ c ia w pracach naukowych Adama Bara. Mankamentem jednak prac Bara, jak i jego poprzedników, było niedostateczne opracowanie

lub pomijanie tw órczości lit e r a c k ie j, przy równoczesnym wysuwa­ n iu b io g r a fii i d z ia ła ln o ś c i po lity czno- społecznej. Tymczasem .an a liza faktów wskazuje, że Miarka swój program re alizow ał

przede wszystkim piórem i dlatego właściwe uszeregowanie okreś­ le ń może być ty lk o ta k ie : p is a rz i d z ia ła c z . Celem n in ie js z e j pracy je s t opracowanie tego zaniedbanego odcinka tw órczości l i ­ te ra c k ie j p is a rz a , a po wtóre, wobec skrajnych sądów przed- i powojennych, próba bezstronnej oceny ideow ej.

Praca zawiera poza "Uwagami wstępnymi" cztery ro z d z ia ły . R ozdział I , pn. "Stan badań i potrzeby", ma charakter polemicz- no-postulujący. Polem izując z dotychczasowymi sądami badaczy o tw órczości lite r a c k ie j K .M iark i, wskazuje na błędy oraz wysu­ wa p o s tu la ty natury m etodologicznej i w a rto śc iu jąc e j.

R ozdział I I , n ajo b sze rn ie jszy , pn. "Geneza, źród ła i prob­ lemy", r e a liz u je tezę o badaniu kompleksowym. W porządku chro­ nologicznym rozpatrzono każdy utwór łą c z n ie z odnośną p u b lic y ­ styką, jako kompleksowe uderzenie na konkretny problem, n a j­ b a rd zie j żywotny w danym momencie na fro n c ie w alki Ślązaków z okupantem. A naliza zm ierzała do ukazania w poszczególnych d zie ła c h lite r a c k ic h tr e ś c i natury p o z a lite ra c k ie j oraz zapo­

życzeń i re m in isce n c ji z utworów lite r a c k ic h . R ozdział ten ma charakter raczej re fe ru ją c y , wstrzymuje s ię przeważnie od wypowiadania w artościujących sądów natury u o g ó ln ia ją c e j, aby

143

-z o s ta ła -zachowana ppstawa obiektywna be-z sugerowania pr-zedwc-zes­ nych k o nce pcji.

R ozdział I I I , pn. "Elementy artyzmu i ic h m iejsce w lit e r a ­ tu rz e ", r e a liz u je drugą tezę wysuniętych założeń; je s t próbą zw iązania tego pisarstw a z nurtem samoistnym XIX-wiecznej l i t e ­ ra tu ry d la ludu i oceną te j g a łę z i lite r a tu r y właściwymi kryte­ r ia m i. Po ro zpatrze n iu zaw artości i te c h n ik i utworów rozważono tu najw ażniejsze zagadnienia: m iejsce M iarki wśród p isarzy d la ludu oraz ludowość jego tw órczości. Drobiazgowe dociekania po­ tw ie rd z iły , że całość tw órczości M iarki m ieści się bez re szty

t

w p o ję c iu lite r a tu r y d la lu d u . 0 ludowości tego pisarstw a świadczy, prócz problem atyki i wykorzystania podań ludowych re­ gionu, zamierzone s ię g n ię c ie do konwencji lite r a c k ie j gawędy ludowej: je j sposobów określania czasu i to p o g r a fii, konstruk­ c j i fa b u ły i ty p o lo g ii oraz r o l i b ajarza ludowego.

R ozdział IV , pn. "Próba syntezy", podsumowuje i uogólnia w nioski wypływające z poprzednich rozważań. Dotyczy to przede wszystkim oceny ideowej i artystycznej pisarstw a Karola M iarki. Po gruntownej a n a liz ie s y tu a c ji polityczno-społecznej śląsk a

la t 70-tych ub. wieku okazuje s ię , że Miarka n ie m iał żadnych szans na prowadzenie samodzielnej p o lit y k i i wobec tego jego przymierze z Centrum uznać trzeba za rozsądne posunięcie tak­ tyczne. P isarz skutecznie lawirował między naciskami p a r t ii i władz pruskich a własnym programem narodowym. Błędem natom iast było to , że zbyt w ierzył zapewnieniom Centrum, że w zmienionych warunkach około la t 80-tych n ie p o d ją ł zmiany o r ie n ta c ji p o li­

ty c zn e j. Rezultatem jego d z ia ła ln o ś c i m iast zagłady pod ciosa­ mi Kulturkampfu był wzrost świadomości narodowej ludności ś lą s ­ k ie j· W d zie d zin ie .lite r a c k ie j Miarka stworzył typ powieści i widowiska scenicznego - rozm iaram i, problematyką re g io n alną, wprowadzeniem konwencji lite r a c k ie j ludowej' n a jb a rd zie j odpo­ w iedni d la prymitywnego odbiorcy. Był jednym z n ie lic zn y c h pionierów lite r a tu r y d la ludu w powieści i na scenie; jego

d zia ła ln o ść wysunęła region ś lą s k i w te j d zie d z in ie na przodu­ jące m iejsce.