Kształtowanie się cen w Polsce w warunkach inflacji po roku 1989

Halina Pietras

Kształtowanie się cen w Polsce w

warunkach inflacji po roku 1989

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 29-30, 183-204

A N N A L E S U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A VOL. X X IX /X X X , 12 SECTIO H 1995/1996 Z a k ł a d F u n k c j o n o w a n i a G o s p o d a r k i W y d z i a łu E k o n o m i c z n e g o U M C S H a l i n a P I E T R A S

K ształtow anie cen w Polsce w warunkach inflacji po roku 1989

Prices in the Conditions of Inflation A fter 11989

W gospodarce ry nk o w ej rozw iązanie problem u inflacji posiada jakoś­ ciowo inny c h a ra k te r niż w scentralizow anej gospodarce ty p u nakazo­ wego. Różnice dotyczą m etod oddziaływ ania n a inflację. W system ie n a ­ kazow ym d o m n in u ją in stru m e n ty o c h arak terze bezpośrednim . W gospo­ d arce ry n k o w ej w y k o rzy sty w an e są pośrednie środki oddziaływ ania na kształtow an ie cen. W ystępow anie tych różnic posiada sw e źródło w od­ m ienności przyczyn inflacji. W gospodarce polskiej niedobory podaży sta ­ nowiły podłoże rozw oju procesów inflacyjnych. Koszsty produkcji w ielu tow aró w znacznie przew yższały ich ceny, zaś ad m in istra c y jn a kontrola cen obligow ała do odnotow ania n iere n to w n ej p rod uk cji, co pow odow ało n a ra stan ie deficy tu budżetow ego o raz niedoborów .

W prow adzenie w szerokim zakresie cen ustalan ych przez przedsiębior­ stw a p rzy zachow aniu znacznego udziału cen adm inistro w any ch nie zm ie­ niło m ech anizm u rozszerzania się niedoborów . Now ym zjaw iskiem w tych

w a ru n k a ch stała się o tw a rta in flacja. A d m in istracy jn e ograniczenia

w kształto w an iu cen p rzyczyniły się do ham ow ania dynam iki ich w zrostu, lecz nie u su n ęły źródła inflacji, jak im były niedobory. Doprowadziło to w efekcie d o pow stania d eficy tu budżetow ego, któ-ry mógł być zm niej­ szony w w y n ik u zniesienia dotacji i w prow adzenia liberalizacji cen.

Początki intensyfikacji procesów inflacyjnych p rzy p ad ają na okres połowy lat 70. W okresie tym n ieefek tyw n y system gospodarczy oraz zew nętrzn e szoki cenowe przyczy n iły się do coraz większego nasilenia się inflacji popy to w ej i kosztow ej. Jed n akże do końca la t 70. inflacja nie przekroczyła poziom u jednocyfrow ego. P rzyspieszenie tem pa w zrostu stopy in fla cji p rzy p ad a na la ta 80., a nasilen ie procesów in flacy jn y ch ob ser­ w u je się w d ru g iej połowie la t 80. Stopa inflacji cenow ej (otw artej) rośnie

z 15% w 1989 r. do 61% w 1988 r. Cechą c h a ra k te iy sty c z n ą w tym okresie było w y stępow an ie niedoborów i inflacji cenow ej. O bserw u je się n a ra s ta ­ nie długu zagranicznego oraz pojaw ienie się recesji.

W lata ch 80. w yodrębnić m ożna kilka okresów z p u n k tu w idzenia d y n a ­ m iki procesów inflacji cenowej. P ierw szy z nich to o kres 1980— 1981, w którym n a stę p u je przyspieszenie tem pa inflacji z rów noczesnym d y n a ­ m icznym w zrostem . W zrost cen w 1982 r. pow oduje pojaw ienie się w y ­ sokiej inflacji, po czym stopa in flacji ulega red u k c ji i w 1985 r. w ynosi 15%. Je d n a k w d ru g iej połowie ła t 80. procesy in flacy jne uleg ają ponow ­ nem u przyspieszeniu i stopa in flacji cenow ej p rzekracza 60%. R eform a gospodarcza zapoczątkow ana w 1982 r. p rzyczyniła się do spadku płac rea ln y ch o około 25%. Ogólny poziom cen zw iększył się skokowo o ponad 100%, N astąpiło obniżenie realnego poziom u zasobów pien iężny ch gospo­ d arstw dom ow ych i ograniczenie n a d m ie rn e j płynności przedsięb iorstw .

Od 1982 r. ceny są poddaw ane procesow i liberalizacji. P ro ces ten w p ro ­ wadzony został w 1982 r. ustaw ą o cenach,1 na mocy k tó re j w prow adzono trzy k ateg o rie cen uw zględniające różny stopień in te rw e n cji p ań stw a w ich kształto w an ie: ceny urzędow e, ceny regulow ane o raz ceny um ow ne. Zm onopolizow ana i nisk oefek ty w na s tr u k tu ra p rodukcji sp raw ia, że każda podw yżka oen żądana przez dostaw ców akceptow ana była przez n a b y w ­ ców. W rezu ltacie ceny nie o d egrały roli czynnika ograniczającego n a d ­ m ierny popyt. Zm onopolizow ana s tru k tu ra gospodarki w w aru n k ach znacznej sw obody k ształtow ania cen sp rzy jała rozw ojow i zjaw isk in fla­ cyjnych. T abela 1 zaw iera udział d ó b r i usług konsum pcyjnych, a r ty ­ kułów zaopatrzeniow ych, w yrobów rzem ieślniczych oraz pro d u k tó w rol­ nych w w artości sprzedaży ogółem w edług kategorii cen w latach 1982— 1995 w %.

Od połowy 1989 roku następow ało zw ężenie podm iotow ego i p rzed m io ­ towego zak resu stosow ania in stru m en tó w ham ujących w z rst cen um ow ­ nych, w prow adzane kolejnym i zarządzeniam i M inistra Finansów , ja k i jego indyw idu aln y m i decyzjam i.2 O graniczano zakres stosow ania ob o­ w iązku inform ow ania przez jednostki gospodarcze izb sk arb o w y ch o za­ m iarze podw yższania cen poprzez w yłączenie z tego obow iązku części dóbr konsum pcyjnych i usług.3 P o stępującym procesem liberalizacji cen je st nie

1 U stawa o cenach z dnia 26 lutego 1982, Dziennik Ustaw, W arszawa 1982, nr 7. 2 Zarządzenie Ministra Finansów Nr 75 z 9 grudnia 1989 r. uchylające zarzą­ dzenie w spraw ie wprowadzenia m aksym alnych wskaźników w zrostu cen um ow ­ nych niektórych grup asortym entow ych. Dziennik Urzędowy Cen, W arszawa 1989, nr 10, poz. 58.

3 Zarządzenie Ministra Finansów art. 76 z dnia 9 grudnia 1989 r. zm ieniające zarządzenie w sprawie obowiązku inform owania przez jednostki gospodarcze izb skarbowych o zamiarze podwyższania cen umownych. Dziennik Urzędowy Cen, W arszawa 1992, nr 1, poz. 2.

K ształtow anie cen w Polsce... ₁₈₅

Tab. I. Udział dóbr i usług konsum pcyjnych, artykułów zaopatrzeniowych, w yrobów rzem ieślniczych oraz produktów rolnych w w artości sprzedaży ogółem w edług k a­

tegorii cen w latach 1982— 1995 w %

The proportion of particular types of state budget incomes

and agricultural products in the total valu e of sales, according to price categories in 1982— 1995, in % W yszczególnienie L/âtâ 1982 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 Dobra i usługi konsum pcyjne a) ceny urzędow e 35 45 47 47 46 45 36 19 11 11 11 11 12 14 b) ceny regulow ane 5 15 3 3 2 2 c) ceny um ow ne 60 40 50 50 52 53 64 81 89 89 89 89 88 86 A rtykuły zaopa­ trzeniow e a) ceny urzędow e 20 32 34 35 35 30 13 11 3 3 3 3 3 3 b) ceny regulow ane 5 13 3 2 2 2 c) ceny um owne 75 55 63 63 63 68 87 89 97 97 97 97 97 97 Wyroby rzem ieślnicze a) ceny urzędow e 32 32 34 34 34 29 16 11 3 3 b) ceny regulow ane 8 13 3 3 3 3 c) ceny um ow ne 60 55 63 63 63 68 84 87 97 97 100 100 100 100 Produkty rolne a) ceny urzędowe 65 72 72 72 72 72 65 59 b) ceny um owne 35 28 28 28 28 28 35 41 100 100 100 100 100 100 2ródło: Dane G US i Instytutu Finansów.

ty lk o zm n iejszający się w sprzedaży ry n k o w ej udział dóbr o b jęty ch ce n a ­ m i urzędow ym i, a le rów nież ew olucja stosow anych in stru m e n tó w o g ra ­ niczających w zro st cen um ow nych. Jednocześnie n ależy podkreślić, że sto­ sow anie ograniczeń w zro stu cen um o w ny ch nie zawsze było pożądane i skuteczne, zw łaszcza gdy w iązało się z zakłóceniam i p ro d u k cji o raz d o ­ ko nyw aniem niepo żądan y ch zm ian asortym enow ych. W zw iązku z tym 1989 r. zw iększony w sto su n k u do ro k u poprzedniego zakres stosow ania obow iązku in fo rm o w an ia izb skarbow ych o zam ierzonych podw yżkach cen przez jed n o stk i gospodarcze, ja k też b ardziej ry g o rystyczne w prow adzenie

m aksym alnych w skaźników w zrostu cen um ow nych uległy pod koniec roku istotnym ograniczeniom .4

Zadaniem procesu liberalizacji cen było stopniow e p rzyw racanie ró w ­ nowagi na rynkach cząstkow ych poprzez pow iększenie rozm iarów p ro ­ du kcji, a nie wrzrost cen. Z in fo rm acji sta ty sty c z n y ch — w ynika jed n ak , że od ro k u 1982 o b serw uje się w ysoki w zrost cen. N iektóre z przyczyn tego w zrostu zostały odziedziczone po scentralizow anej gospodarce niedoborów , inne pojaw iły się w trak cie p rzeprow adzania reform rynkow ych. C eny ulegają daleko posuniętej liberalizacji. Je d n a k jeszcze około 14% cen w ujęciu w artościow ym u stala państw o. 10% cen podlega bezpośredniej ko n ­ troli, m. in. w form ie obow iązku inform ow ania izb skarbow ych o zam ia­ rze podw yższania cen. W ażne z ekonom icznego p u n k tu w idzenia, ale społeczne uciążliwe są k o rek cy jn e podw yżki cen ad m in istrow anych , np. cena detalicza w ęgla z dnia na dzień w zrosła siedm iokrotnie, cena energii elektrycznej zw iększyła się czterokrotnie, paliw płynnych d w u ­ krotnie. W yw ołany w te n sposób ru ch cen ok reślan y je st jako in flacja korekcyjna.

K orekty cen ad m inistro w an ych w dużym sto p n iu w pływ ają na w z ro st tem pa inflacji. Podw yżki cen zaopatrzeniow ych nośników energii w y w ie ­ rają w pływ na w zrost kosztów w y tw arzania i ostatecznie uzew n ętrzn iają się w podw yżkach cen w olnych. Podw yżki cen adm inistrow anych pow o ­ d u ją w zrost koszitów tra n sp o rtu , o b ro tu itp. i w efekcie w p ływ ają na w zrost cen dóbr i usług konsum pcyjnych. K orekty cen w yw ołują p resję na w zrost płac i pośrednio oddziałują na w zrost kosztów p rodukcji i cen w gospodarce narodow ej. W pływ podw yżek cen urzędow ych na ogólny w skaźnik w zrostu cen w dużym stopniu odzw ierciedla różnice w dynam ice w zrostu cen w różnych dziedzinach gospodarki.5 W dużym stopniu tem po w zrostu cen obniżyło się w budow nictw ie. W m niejszej skali uległa obni­ żeniu dynam ika w zro stu cen produkcji przem ysłow ej. W najszerszym jedn ak zakresie ceny u rzęd ow e są w y k o rzy styw an e w k reow aniu cen dób r i usług konsum pcyjnych. T em po spadku ogólnego w skaźnika w zrostu tych cen je st najniższe. Z różnicow ana jest rów nież d ynam ika w zrostu cen po­

szczególnych g ru p to w aro w y ch i usług.6 W 1991 r. w poró w nan iu z rokiem poprzednim ceny dób r ko nsum pcyjnych w zrosły średnio o 70,3%, ceny usług o 131,5% zaś ceny żywności o 46,1%. W 1992 r. w po rów nan iu z rokiem 1991 w zrost cen konsum pcyjnych był niższy i w ynosił 67,6%, a r ty ­ kułów żywnościow ych 36,9%, dóbr konsum pcyjnych 61,3%. W 1993 r.

4 H. P i e t r a s , Liberalizacja cen w warunkach transformacji sy stem u r y n ­

kowego w Polsce, Studia i M ateriały UMCS, Lublin 1992, tom II, s. 31.

5 J. L i p i ń s k i, Uwagi o polskiej polityce makroekonom iczn ej, „Gospodarka Narodowa”, Warszawa 1993, nr 4, s. 2.

K ształtow anie cen w Polsce... ₁₈₇

d y n am ik a w zrostu była jeszcze niższa.. Ceny usług w zrosły o 38,6%, dó b r konsu m cy jn ych o 38%, a rty k u łó w żyw nościow ych o 37%. Ś redni roczny w zrost cen detaliczn y ch w yniósł 35,3% w obec 43% z 1992 r. W latach 1990— 1993 ceny d ó b r ogółem w zrosły 23-krotn ie N ajbardziej jed n a k w zrosły ceny usług (ogółem 4 6 -k ro tn y w zrost).7

K o re k ty cen ad m in istro w a n y ch służą ograniczaniu dotacji budżeto­ w ych. Stopniow e zm niejszan ie dotow an ia i kroczące k o re k ty cen pozw a­ la ją na w m ia rę elasty czne dostosow ania w k reow aniu cen w olnych oraz stw a rz a ją w a ru n k i do lib eralizacji k o lejn y c h cen. Je d n ak że m ożna z d u ­ żym praw d opo d o b ień stw em stw ierdzić, że neg aty w n e sk u tk i jedn orazo­ w ej podw yżki cen b yły b y m n iejsze niż k o re k t stopniow ych. K ażda pod­ w yżka cen u rzędow ych stan o w i p re te k s t do podw yższania сед wolnych. Z m n iejszen ie skali podw yżek cen a d m in istro w an y ch oraz zbliżenie jej do przeciętn eg o ogólnego w skaźnika w inno stw arzać w aru n k i do obniża­ nia tem p a in fla cji.8

Od roku 1989 rozpoczął się proces zm niejszania podm iotow ego i p rzed ­ m iotow ego zak resu stosow ania in stru m e n tó w ograniczających w zrost cen um ow nych. Zniesiono obow iązek stosow ania m ak sy m aln y ch w skaźników w zrostu cen um o w ny ch dla w ielu dó b r k o n su m p cy jn y ch i p ro d uk cyjn ych, p rzesu w ając te w yroby do p o dległych obow iązkow i i inform o w ania o za­ m iarze podw yższenia cen. W iele g ru p aso rty m e n to w y c h uw olniono od obow iązku in form ow ania izb sk arb o w y ch o zam iarze podw yższania cen. S kuteczność stosow anych n arzędzi reg u lu jąc y c h w zrost cen um ow nych w w a ru n k a c h dużej in flacji b y ła niew ielka. K onieczne stało się podw yż­ szanie pozoim u w skaźników w zrostu cen zw iązane z w ysokim w zrostem kosztów produkcji. O statecznie zrezygnow ano ze stosow ania m ak sy m a l­ nych w skaźników w zrostu cen, zachow ując gen eraln ie obow iązek in fo r­ m ow ania izb sk arb o w y ch o zam ierzonych podw yżkach cen. W 1990 roku rozpoczął się k o lejn y e ta p realizacji p ro g ram u lib eralizacji cen i polityki sta b iliz ac y jn e j. P ro g ra m ten m iał n a celu obniżenie inflacji, likw idację niedo b oru w gospodarce oraz d oprow adzenie do w e w n ętrzn e j w ym ien ial­ ności złotego.

G łów ną m etodą likw idacji h ip erin flac ji oraz u trz y m an ia in flacji n a niskim poziom ie było ograniczenie efek ty w neg o popytu i dostosow anie go do w ielkości p o ten c jaln e j podaży drogą re s try k c y jn e j polity ki pienięż­ nej, fisk a ln e j i dochodow ej. Celem po lity k i cen od 1991 ro ku jest dalsza lib e raliz a c ja i stabilizacja cen. W sto su n k u do cen um ow nych został u trz y ­

7 T. C h r o ś c i c k i , S ytu acja gospodarcza Polski w końcu 1993 r. „Gospodarka N arodow a” 1994, nr 2, s. 27.

8 H. P i e t r a s, Ceny w procesie r y n k o w e j transformacji s y s te m o w e j k ra jó w

posts ocja iistycznych, Ann. Univ. Mariae C urie-Skłodow ska, sec. H, vol. XXVII, 11,

m any n ajłago d n iejszy in stru m e n t przeciw działania ich podw yższaniu, ja ­ kim jest obow iązek inform ow ania izb skarbow ych o zam ierzonych pod­ w yżkach cen. W 1992 r. przedm iotow y zakres stosow ania tego in s tr u ­ m entu został ograniczony z 20 do 11 pozycji. W zakresie podm iotow ym w związku ze zm ianam i o rg an izacyjn y m i i w łasnościow ym i dokonano skreśleń k ilk u n a stu jed no stek gospodarczych dopisując 4 now e jednostki. W konsekw encji liczba podm iotów zm niejszyła się ze 100 do 84. P rz y ję to rów nież k ry te riu m d o starczania na ry n e k przez danego sprzedaw cę 80% całej k rajo w e j sprzedaży, u w zględniając rów nież sprzedaż a rty k u łó w im ­ portow anych w danym aso rtym en cie, o ile jest to im p o rt ilościowo zn a­ czący i względnie trw ały . In stru m e n ty ad m in istracy jn eg o ograniczenia podw yżek cen um ow nych, tak ie jak zam rożenie cen, zakazy ich podw yż­ szania, m aksym aln e w skaźniki dopuszczalnego w zrostu cen, czy też po­ rozum ienie m iędzy M inistrem Finansów a zainteresow anym i przedsię­ biorstw am i odnośnie do zasad k ształto w ania cen produ ko w any ch dó br od 1990 r. p rak ty czn ie p rzestały być stosow ane. W yjątek uczyniono w stosunku do energii cieplnej d ostarczan ej na cele bytow e, w p ro w adza­ jąc lim it dopuszczalnego w zro stu cen w wysokości 10%. P ozostają nadal w mocy przepisy n ak ład ające obow iązek stosow ania m in im alny ch b r a n ­ żowych opustów cenow ych dla tow arów o obniżonej jakości w zakresie objętym norm am i państw ow ym i oraz przepisy o zasadach kw alifikow ania ceny jako rażąco w ysokiej.

Jed n ak że stosow anie ty ch in stru m e n tó w jest ograniczone i sprow adza się do przypadków uzasadnionych in teresem społecznym . W 1992 r. k o n ­ tynuow ano prace an ality czne um ożliw iające śledzenie procesów ceno­ wych. U trzym ano obowiązek przek azy w ania przez izby skarbow e do M i­ n isterstw a Finansów dekadow ych in form acji o poziomie i zm ianach cen w ybranych dóbr i usług. J e s t to źródło inform acji dla władz c e n traln y c h o w y stęp ujący ch ten d en cjach w k ształto w an iu cen.

W 1993 r. k o n tro lą o bjęto niew ielki obszar cen o strateg iczn y m zn a­ czeniu dla gospodarki i gospodarstw dom ow ych. U dział cen urzędow ych w ogólnym obrocie rynkow ym w ynosi około 11% oraz 3% w obrocie zao­ patrzeniow ym . W odniesieniu do podm iotów gospodarczych w y k o rz y stu ­ jących pozycję m onopolistyczną nadal stosow any jest obowiązek in form o­ wania izb skarbow ych o zam iarze podw yższenia ceny um ow nej. Jak o k ry ­ teriu m p rzy doborze jed n o stek o b jęty ch obow iązkiem inform ow ania izb skarbow ych p rzy ję to d o starczenie na ry n ek ponad 80% k rajo w e j sp rze­ daży, u w zględniając rów nież sp rzedaż a rty k u łó w im po rto w an ych w d a ­ nym asortym encie. S tosow any je s t m ak sy m aln y w skaźnik w zrostu cen w odniesieniu do energii cieplnej. U chylone zostały przepisy o obow iązku stosow ania m inim alnych branżo w y ch opustów cen um ow nych dla tow arów o niższych klasach jakości. U chylenie ty ch przepisów w iązało się z p rze­

K ształtow anie cen w- Polsce,., ₁₈₉

św iadczeniem , że w w a ru n k ach gospodarki ry n k o w ej różnicow anie cen w zależności od jakości dóbr i usług może być regulow ane w sposób b a r­ dziej elasty czny za pom ocą m echanizm u rynkow ego. Od w ielu la t obo­ w iązują przep isy n a k ład ające na sprzedaw ców obowiązek uw idaczniania cen, jed n ak b ra k u je dostatecznie sk u teczn y ch in stru m e n tó w w y m u szają­ cych na sprzed aw cach p rzestrzeg an ie tego obow iązku. Pożądana byłaby w ty m zakresie zm iana zapisu w ustaw ie o cenach. W w a ru n k a ch w y stę ­ p u jąc e j k o n k u ren c ji na ry n k u zbędne jest rów nież funk cjo no w an ie p rze ­ pisu o cenie rażąco w ysokiej.

Z d niem 17 g ru d n ia 1993 r. n a m ocy zarządzenia M inistra Finansów z dnia 25 listo p ad a 1993 r w prow adzono obow iązek in fo rm ow ania przez jed n ostkę gospodarczą izb sk arb o w y ch o zam iarze podw yższenia ceny um ow nej. Z arządzen ie dotyczy w szystkich jedn ostek gospodarczych b ę­ dących p ro d u ce n tam i lub jed n o stk am i h andlow ym i, osób fizycznych oraz in n y ch jed n o stek pośredniczących w obrocie w zakresie dóbr i u słu g w y ­ tw a rz a n y c h i św iadczonych w k ra ju , w ym ienionych w załączniku n r 1 i 2 do zarządzenia. Z arządzenie u trz y m u je n ad al obow iązek inform ow ania izb skarb ow y ch w odniesieniu do podm iotów , k tó re po siadają pozycję m o­ n opolistyczną (91 jednostek).9

W 1994 r. w zrost cen dóbr i usług k o n su m p cy jn y ch w sto su n k u do ro k u poprzedniego w ynosił około 27%, w 1993 r. w ynosił — 32,2%. Poziom cen w g ru d n iu 1994 r. był wyższy od poziom u cen w g ru d n iu 1993 r. o około 23%, zaś w ro k u poprzednim 37,6%. A by uzyskać zm niejszenie dyn am ik i w zro stu cen, ograniczono w pływ szeregu czynników g e n e ru ją ­ cych w zrost cen, np. przeszacow aniem m a ją tk u o bjęto ty lk o now e środki trw ałe, pow stałe po 31.12.1989 r. w zakresie cen nośników en ergii o d stą­ piono od koncepcji zró w ny w an ia ich z cenam i św iatow ym i ograniczając skalę ich podw yżek do rozm iarów u zasad nion ych w zrostem poziom u kosz­ tów i stopy in flacji itp. W 1994 r. realizow ano p olity kę ograniczonej bez­ pośred n iej in te rw e n c ji p ań stw a w k ształto w an ie cen. P row adzono po­ lity k ę zm ierzającą do pośredniego o ddziaływ ania na sy stem cen polega­ jącą m iędzy in n ym i na: przeciw działaniu n a d m ie rn e m u w zrostow i w y n a ­ grodzeń i in n y ch dochodów pieniężnych ludności; k reow aniu podaży pie­ niądza w tem p ie nie pow odującym w zrostu in flacji; op rocento w an iu w k ła ­ dów oszczędnościow ych n a poziom ie nie zniechęcającym do oszczędzania B ezpośrednią k o n tro lą o b jęty je st od r. 1994 zak res cen o stra te g ic z ­ nym znaczeniu dla gospodarki, gospodarstw dom ow ych i b u dżetu p ań stw a, np. podstaw ow e nośniki energii, podstaw ow e leki, w y ro by sp irytusow e

9 Zarządzenie Ministra Finansów z dnia 25 listopada 1993 r., w spraw ie w pro­ w adzenia obowiązku inform ow ania przez jednostkę gospodarczą (sprzedawcę) izb skarbow ych o zam iarze podw yższenia ceny um ow nej, Monitor Polski, nr 62, poz. 269.

itp. Udział cen urzędow ych w ogólnym obrocie rynkow ym wynosi około 12% n ato m iast w obrocie zaopatrzeniow ym — 3%. W zakresie cen u m o w ­ nych u trzym an o k o n tro lę cen przede w szystkim w odniesieniu do pod- m i u > o w w y k o rzystujący ch pozycję m onopolistyczną. Jak o podstaw ow y in stru m e n t przeciw działania podw yższaniu cen um ow nych u trz y m an y zo­ stał obowiązek inform ow ania izb skarbow ych o zam ierzonych podw yż­ kach cen. K ontynuow ano rów nież prace anality czne, um ożliw iając śled ze­ nie procesów cenow ych. Izby skarbow e zobligow ane są do zbierania i p rz e ­ kazyw ania dekadow ych in fo rm a c ji o poziom ie i zm ianach cen w y b ra n y c h dóbr i usług. Stosow any jest rów nież m ak sy m aln y w skaźnik w zrostu cen w odniesieniu do energii cieplnej.

W roku 1995 szacuje się, że w zrost cen d ó b r i usług kon sum pcyjnych w stosunku do roku poprzedniego w yniesie około 23% (w 1993 r. — 32,2), zaś poziom cen w g ru d n iu 1995 r. będzie w yższy od poziom u cen z g ru d ­ nia 1993 r. o około 17% (w ro k u 1994 — 29,5%). A by obniżyć d y n am ik ę w zrostu cen ograniczono w pływ w ielu czynników pow odujących w zro st cen. W zakresie przeszacow ania m ają tk u trw ałego nastąpi pełna a k tu a li­ zacja w yceny w artości środków trw ały c h na dzień 1 stycznia 1995 r. M ożli­ wość bezpodafckowego ich p rzeniesienia w ciężar kosztów i cen w 1995 r. odpow iadać będzie kw ocie nie p rzekraczającej wysokości odpisów a m o r­ tyzacyjnych obliczonych za rok 1994 i pow iększonych o 24%. Pozostałe skutki aktualizacji w yceny w artości środków trw ały ch zostaną rozliczo­ ne w lata ch 1996— 1997. W zakresie cen nośników energii odstąpiono od koncepcji zrów nyw ania ich z cenam i św iatow ym i, ograniczając skalę ich podwyżek do rozm iarów uzasadnionych w zrostem poziom u kosztów i s to ­ py inflacji. Skala założonego w zrostu oen nośników energii jest ponad d w u k ro tn ie m niejsza niż w 1994 r. Z rezygnow ano z podw yższania s ta ­ wek VAT od nośników energi, pozostaw iając nadal staw kę w wysokości

7%. W 1995 r. realizow ana będzie polityka ograniczonego zakresu od­ działyw ania p aństw a na k sztłtow anie cen m etodam i bezpośredniego ich dek retow an ia (ceny urzędow e) lub poprzez stosow anie form a d m in istra ­ cyjnego ograniczania sw obody u stalan ia cen urzędow ych. Zdecydow ana większość cen to ceny w olne, k ształtow ane sw obodnie na podstaw ie k al­ kulacji ekonom icznych w o p arciu o m etodę relacji p o p y tu i podaży. P rze­

w iduje się, że w roku 1995 w b ezpośredniej k o n tro li państw a pozostaw ać

będzie nadal pew ien zakres cen o strateg icznym znaczeniu dla gospo­ darki, gospodarstw dom ow ych i bu dżetu p aństw a. Udział cen urzędow ych w ogólnym obrocie ry nk o w ym szacuje się obecnie n a około 14%, n a to ­ m iast w obrocie zaopatrzeniow ym — 3%. P rzew id u je się, że w II półro­ czu 1995 r. nastąpi przesunięcie leków o raz w yrobów spirytusow ych m a­ łej mocy, znajdujących się obecnie w kategorii cen urzędow ych, do k a­ tegorii cen um ow nych. U trzy m an ie kontroli cen um ow nych, spraw ow a­

K ształtow anie cen w Polsce.., ₁₉₁

nej p rzez urzęd y kontro li skarbow ej, je s t w skazane przede w szystkim w obszarach, w k tó ry ch działanie m echanizm u rynkow ego jest słabe a więc w o dniesieniu d o podm iotów w y k orzystujących pozycję m onopoli­ styczną. Ja k o in stru m e n t przeciw działania n adm iernem u podw yższaniu cen um ow nych u trz y m an y zostanie obow iązek inform ow ania izb skarbo­ w ych o zam ierzonych podw yżkach cen.

P rzew id u je się w prow adzenie zm ian do a k tu a ln ie obow iązującego za­ rząd zenia M in istra Finansów z d n ia 25.11.1993 r. w spraw ie w prow adze­ nia obow iązku inform ow ania przez jed n o stk ę gospodarczą izb skarbow ych o zam iarze podw yższania ceny um ow nej polegających na zm niejszeniu liczby jed n o stek do 41. Stosow any będzie n a d a l in stru m e n t a d m in istra­ cyjn eg o oddziaływ ania na ceny w postaci m aksym alnego w skaźnika w zro­ s tu cen w od n iesieniu do energii cieplnej. W zw iązku z wejściem w ży ­ cie z d niem 1 stycznia 1995 r. u staw y z d n ia 7 lipca 1994 r. o denom i­ nacji złotego, szczególne znaczenie z p u n k tu w idzenia konsum entów po­ siada k o n tro la realizacji przez jed n o stk i gospodarcze zapisu art. 4 ust. 3 w postaci obow iązku podaw ania cen detalicznych sprzedaży dóbr i usług rów nocześnie w starej i nowej jed n o stce pieniężnej w okresie od 1 stycz­ n ia 1995 r. do 31 g ru d n ia 1996 r.1® Izby Skarbow e obligow ane są do zbie­ ra n ia i przekazyw ania do M in isterstw a Finansów dekadow ych inform acji o poziom ie i zm ianach cen w y b ra n y c h dó br i usług.

P o stęp ujący proces liberalizacji cen je st konsekw encją uruchom ienia rynkow ych m echanizm ów fu n k cjon o w an ia gospodarki. Dalece zaaw anso­ w an y proces tw orzenia gospodarki rynkow ej je s t k o nty nuow an y i w m iarę potrzeb y m odyfikow any. L iberalizacja cen stw orzyła możliwość stosow an ia popytow o-podażow ej podstaw y u stalan ia cen. Zastępow anie w łasności państw ow ej i spółdzielczej p ry w a tn ą w łasnością środków pro­ dukcji w zm acnia m otyw ację zyskiem . P ry w a tn e przedsiębiorstw a b a r­ dziej niż państw o w e dążą do m aksym alizacji zysku. W raz z w prow adza­ niem p ry w aty zacji gospodarki narodow ej m ożna oczekiwać kształtow a­ nia cen na poziom ie zapew niającym zrów now ażenie popytu z podażą.

KSZTAŁTOWANIE SIĘ DYNAMIKI CEN W LATACH 1990- 1994

W latach 90. podjęto d ziałania zm ierzające m iędzy innym i do zlibe­ ralizow ania cen, zrów now ażenia b u d żetu państw a, w prow adzenia tru d n e ­ go p ieniądza, stabilizacji k u rsu w alutow ego, w e w n ętrzn ej w ym ienialności złotego, kontroli w zro stu plac itp. Zastosow ano rozw iązania służące po­ w iększeniu dochodów budżetow ych, np. podw yższanie staw ek podatków'

10 Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. o denom inacji złotego, Dziennik U staw Nr 84, poz. 386.

Tab. 2. K ształtow anie się dynam iki cen w latach 1990—1993 w % Prices dynam ics in 1990— 1993 in %

W yszczególnienie Lata K w artały Rok I II III IV Ceny dóbr i usług 1990 35,9 5,2 3,3 5,5 11,0 konsumpcyjnych 1991 7,9 3,4 1,6 3,2 4,9 1992 3,7 3,1 3,1 2,5 3,1 1993 3,2 1,8 2,0 3,8 2,7 Ceny produkcji 1990 39,7 1,4 2,9 3,9 9,3 przem ysłowej 1991 5,5 1,9 1,8 1,5 2,6 1992 2,8 2,6 1,9 2,1 2,3 1993 2,4 1,9 0,7 2,4 1,9 Ceny produkcji 1990 27,5 2,3 3,3 2,7 8,2 budowlano- 1991 6,3 1,7 1,2 1,2 2,5 - m ontażowej 1992 1,4 1,9 0,7 1,4 1,4 1993 1,7 1,4 0,8 1,4 1,3

Źródło: Dime GUS i Instytutu Finansów.

bezpośrednich i pośrednich, likw idację ulg p odatku dochodowego, pod­ wyższanie ceł i innych opłat, w prow adzenie obow iązku bezw zględnego regulow ania zobowiązań wobec b u d żetu itp. Zw iększenie obciążeń fi­ skalnych i ograniczenie dotacji w płynęło m iędzy innym i na obniżenie dochodów realnych.

. Prow adzona p olityka tru d n ego pieniądza poprzez stosow anie rea ln ie

dodatnich stóp procentow ych oraz zaostrzenie k ry te rió w udzielania k re ­ dytów bankow ych doprow adziła do spadku p o p y tu na pieniądz i obniże­ nie p opytu na środki produkcji. Spadek pop ytu przedsiębiorstw a w y nikał rów nież ze zm niejszenia popytu konsum pcyjnego, co było w ynikiem restry k cy jn ej polityki dochodowej, progresyw nego obciążania płac po­ datkiem od w zrostu w ynagrodzeń i zw iększania skłonności do oszczędza­ nia na sku tek w ygaszania oczekiwań inflacyjnych przez realn ie dodatnie oprocentow anie depozytów . O bniżenie dochodów realn ych oraz ogranicze­ nie dopływ u pieniądza do obiegu w płynęło na postępujące ograniczenie popytu pow odow ane rów nież w zrostem cen. S tabilizacja k u rsu w a lu to ­ wego m iała służyć obniżeniu stopy inflacji. W ym agało to jed n ak dew a­ luacji złotego w skali zapew niającej pokrycie w zrostu kosztów w y tw a rz a ­ nia, w yw ołanego restry k c y jn ą politykę budżetow ą i pieniężną oraz w p ro ­ w adzenia w ew nętrznej w ym ienialności złotego przy ustabilizow anym k u r ­ sie w alutow ym . W ysoki w zrost poziom u cen m ający m iejsce w początko­ w ej fazie tra n sfo rm ac ji gospodarki uległ obecnie zaham ow aniu.

K ształtow anie się dy n am ik i cen dóbr i usług konsum pcyjnych, cen produkcji przem ysłow ej oraz produkcji budow lano-m ontażow ej zaw ie­ rają p rzedstaw ione tabele 2, 3 i 4.

K ształtow anie cen w Polsce... ₁₉₃

cja uk ształtow ała się n a w ysokim poziomie. W latach 1991— 1993 n astę­ p u je stopniow e obniżenie tem pa w zro stu cen. O dm iennie niż w latach po­ przednich ceny produkcji przem ysłow ej rosły w tem pie zbliżonym do cen d ó b r i usług k onsum pcyjnych. Ogółem śred n i m iesięczny w zrost cen w 1993 rok u dla obu w ym ienionych rodzajów cen w ynosił 2,7%. W latach poprzednich w skaźniki oen p ro du k cji przem ysłow ej były niższe od w skaź­ ników cen d ó b r i u sług konsum pcyjnych. Jeżeli uw zględnim y w zrost cen spow odow any zm ianam i staw ek podatków i staw ek celnych k u rsu w alu­ tow ego oraz odpisów am o rty zacy jn y ch z ty tu łu przeszacow ania środków trw ały ch to okaże się, że ponad 60% stopy inflacji stanow i sk u tek decyzji adm in istracy jn y ch . W ro k u 1993 podw yżki cen kontrolow anych

stano-Tab. 3. K ształtow anie się w skaźników cen w latach 1990— 1993 w % Prices inidexes in 1990— 1993, in %

W ys zczegó lni eni e

Lata 1990 1991 1992 1993 Ceny dóbr i usług kaonsumpcyjnych 684,7 170,3 143,0 135,3 Ceny produkcji przem ysłow ej 722,1 148,1 128,5 131,9 Ceny produkcji budowlano- - m ontażowej 650,5 i 50,3 117,4 124,7 Źródło; Dane GUS.

Tab. 4. K ształtow anie się średniego m iesięcznego wzrostu cen dóbr i usług kon­ sum pcyjnych w punktach procentow ych w latach 1991— 1993

Mean m onthly increase of the price of goods and consum er services in percent points in 1991— 1993

1991

Lata

1992 1993 Dobra i usługi konsum pcyjne

Ogółem: 4,06 3,13 2,71

w tym z tytułu:

podw yżek cen kontrolow anych

detalicznych 1,35 0,98 0,59

podwyżek cen kontrolow anych

zaopatrzeniowych 0,77 0,33 0,29

zmian staw ek podatku

obrotowego 0,23 0,26 0,16

w prow adzenia VAT — — _0,23

przeszacowania środków

trw ałych 0,38 0,06

dew aluacji złotego 0,14 0,27 0,41

długotrw ałej suszy — 0,53 0,27

wzrostu cen um ow nych 1,19 0,76 0,70 Źródło: Dane GUS oraz raporty o stanie finansow ym państwa.

Tab. 5. K ształtow anie się średnich cen oraz w skaźników cen wybranych usług w latach 1992—1993

Mean prices and price indexes of selected services in 1992— 1993 ii-*!'ita

1992 1993 XII 92 = _{= 100}

XII III VII IX XII

Opłata m iesięczna za 1 m2 powierzchni użytkowej w lokalu kwaterunkowym

(wc, gaz, co) 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 100,0 Opłata miesięczna eks-

pl oa tacy j no -remon - towa (czynsz) za 1 m2 powierzchni użytko­ wej w m ieszkaniu spółdzielczym (bez zimnej wody, wywozu

śmieci, co, cw) 2,1 2,4 2,6 2,7 2,8 135,4 Opłata za 1 m3 pow.

oczynszowanej m iesz­ kania za co

sieci m iejskiej dla 4,9 6,2 7.1 7,9 9,1 186,7 Opłata za 1 m3 gazu z gospodarstwa domowego 2,2 2,5 2,6 2,8 3,0 137,1 Opłata za 1 kWh energii elektrycznej 0,7 0,8 0,9 0,9 1,0 145,1 Opłata m iesięczna abonamentu RTV 30,0 36,0 36,0 36,0 36,0 120,0 Uszycie na miarę garnituru męskńego (bez kamizelki) z tkaniny w ełnianej lub wełnopodobnej — robocizna 605,3 653,3 681,1 727,1 773,6 i 27,8 Naprawa klejonego obuwia m ęskiego (zelówki, fleki) cena

usługi z m ateriałem 62,8 67,7 70,6 74,2 78,6 125,0 Ubranie bielizny dom o­

wej (z m aglowaniem i

w ykończeniem ) za 1 kg 14,0 16,1 00 17,3 18,3 131,1 Opłata dzienna za w y ­

żyw ienie dziecka w

przedszkolu 9,4 9,9 10,2 11,6 11,9 126,6 Bilet norm. na pociąg

osob. II kl. na od le-

głśoć 200 km 40,4 40,4 51,0 54,6 63,0 155,9 Bilet mies. prac. (auto­

busy, tram waje) na

w szystkie linie) 144,6 161,2 171,0 183,4 192,9 133,4 Bilet normalny za

przejazd autobusem

zw ykłym 2,4 2,9 3,2 3,4 3,7 151,2

K ształtow anie cen w Polsce... ₁₉₅

w iły ponad 30% ogólnego w zrostu cen. Z ak res stosow ania ad m in istracy j­ nej kontro li cen w 1993 r. w poró w n an iu z poprzednim uległ pew nym m odyfikacjom . Zm iany dotyczyły zakresu stosow ania ad m in istracyjn ych form ograniczania sw obody podw yższania cen um ow nych przez jednostki gospodarki narodow ej. Z m niejszono zakres przedm iotow y stosow ania obow iązku inform ow ania izb skarb w y ch o zam ierzonych podw yżkach cen z m ożliw ością o d raczan ia przez izby sk arb ow e podw yżek cen na okres trzech m iesięcy. Zastosow ano in stru m e n t in terw en cji pań stw a w sferę u stalan ia cen um ow nych n a okres trzech m iesięcy w form ie zakazu pod­ w yższania n iek tó ry ch cen dó b r i usług. W prow adzenie tego in stru m e n tu m iało na celu zapobieżenie nieuzasadnionym podw yżkom cen d ó b r i usług spow odow anym w prow adzeniem VAT. Podobnie jak w latach poprzednich obserw u je się szybki w zrost cen usług. D y nam ik ę cen w y b rany ch usług p rzed staw ia tab e la 5.

Z d an y ch tabeli w ynika, że najb ardziej w zrosły ceny usług ogrzew a­ nia m ieszkań (o 86,7%) i opłaty za przejazdy kolejow e w zrosły (o 55,9%). W kom u nik acji m iejskiej ceny biletów jedno razo w ych w zrosły o 55,1%, m iesięcznych o 33,4%. D ostaw a energii elektryczn ej i gazu odpow iednio o 45,1% i 37,1%. D alszem u w zrostow i o 35,4% uległy o p łaty czynszow e za u ży tko w an ie m ieszkań w lokalach spółdzielczych.

Tab. 6. K ształtow anie się średnich cen skupu oraz cen targow iskow ych produktów rolnych w latach 1992— 1993

Mean purchase and m arket prices of agricultural products in 1992— 1993 Ceny produktów rolnych

grudzień 1992/grudzień 1993 grudzień 92 — 100 skup targów. sk up targów. skup targów. Zboża (w tys. zł)

Ziemniaka (w tys. zł) Żyw iec w ołow y (zł/kg) Ż yw iec w ieprzow y (zł/kg) Mleko (zł/kg) 193,6 178,6« 96,0 194,0 9,396 8,130 14,084 14,580 2,369 — 233,1 192,2a 53,5 94,3 15,547 16,420 23,780 24,048 2,445 — 115.2 55,7 165,9 168,8 103.2 107,6 48,6 202,2 184,9 a) żyta.

Źródło: B iu letyn Statystyczny GUS, Warszawa 1994, nr 1.

W latach 1990— 1991 po relatyw nym spadku cen produktów rolnych oraz wzroście w 1992 r. ceny produktów zbyw anych przez rolników rosły szybciej niż ceny nabyw anych przez nich dóbr produkcyjnych, inw esty­ cyjnych i konsumpcyjnych. W 1993 r. nastąpiło odwrócenie sytuacji. Według szacunków indeks nożyc cen ukształtow ał się w 1993 r. na pozio­ m ie około 96%. Ceny skupu wzrosły o około 33%, zaś ceny dóbr nabyw a­

nych przez rolników o 39%.11 K ształtow anie się średnich cen skupu o raz cen targow iskow ych p roduktów rolnych przedstaw ia tabela 6.

W 1993 roku n astąpił w ysoki w zrost cen produktów roślinnych zw łasz­ cza zbóż. N iedobory pasz i niski poziom cen p rod u któw zw ierzęcych sp o ­ w odow ały nieopłacalność hodowli i doprow adziły do częściowej w yprze­ daży stada podstaw ow ego. Od połowy 1993 r. w efekcie większych zbio­ rów zbóż (o 17% w sto su n k u do ro k u 1992 i in nych ziem iopłodów ceny p roduktów ro ślinn y ch stopniow o obniżyły się, znacznie w zrosły n ato m iast ceny produktów zwierzęcych, pod w pływ em zm niejszonej podaży w w y

-Tab. 7. K ształtow anie się w skaźników cen dóbr i usług konsum pcyjnych w pierw ­ szym półroczu 1994 r.

Prices in d exes of consum er goods and services in the first h alf of 1994

Miesiąc Srednio- 1 m iesięcz­ nie I II III IV V VI Ceny dóbr i usług koasum pcyjnych a) 101,8 b) 101,8 101,1 102,9 102,0 105,0 102,9 108,0 101,7 109,9 102.3 112.4 1,97 Artykuły żywnościowe a) 101,0 b) 101,0 100,2 101,2 101,8 103,0 102,8 105,8 102,1 108,0 102,1 110,3 11,67 Dobra trwałego użytku a) 102,2 b) 102,2 101,7 103,9 102,2 106,2 102,0 108,3 102,0 110,0 102.5 113.5 2,10 Usługi konsumpcyjne a) 102,6 b) 102,6 102,0 104,6 101,8 106,5 104,3 111,0 101,1 112,1 102,5 115,1 2,38 a) miesiąc poprzedni — 100, b) X II. 1993 — 100.

Tab. 8. K ształtowanie się wskaźników cen produkcji sprzedanej przemysłu w pierwszym półroczu 1994 r.

Prices indexes o f production sold in industry in the first half of 1994

Miesiąc Średnio­ m iesięcz­ nie I II III IV V VI Ceny produkcji sprzedanej przemysłu a) b) 101.4 101.4 102,3 103,7 102,1 105,9 101,2 107,2 100,7 107,9 102,1 110,3 16,3 Górnictwo a) 102,2 103,1 100,3 98,2 99,8 101,4 _{0 83} i kopalnictwo b) 102,2 105,4 105,7 103,8 103,6 105,0 Produkcja a) b) 101.3 101.3 101,8 103,1 102,3 105,5 101,7 107,3 101,2 108,6 101,5 110,2 1,63 Zaopatrzenie w energię, gaz i wodę a) b) 101.7 101.7 105,4 107,2 103,3 110,7 102.3 113.3 100,2 113,5 104.4 118.5 2,88 a) miesiąc poprzedni — 100, b) X1.1993 — 100.

Źródła tabel; Dane GUS, Raporty o stanie finansow ym państwa, Informacje o sytuacji społeczno-gospodarczej.

K ształtow anie cen w Polsce... ₁₉₇

n ik u w cześniejszego ograniczenia stada. N astąpiła pop raw a relacji opła­ calności chow u zw ierząt w zględem cen pasz, a także relacji cen p ro d u k ­ tów zw ierzęcych d o cen środków p rodukcji nabyw any ch przez rolników. Je d n ak ż e ceny produktów 7 zbyw anych przez rolników rosły wolni«?] niż ceny dóbr kotfisumpcyjnych, p ro d u k cy jn y ch i in w estycy jny ch nabyw a­ nych przez rolników . W edług szacunków GUS w efekcie niekorzystnego indeksu nożyc cen dochody realn e rolników w 1993 r, obniżyły się o oko­ ło 3—5% w poró w n an iu z rokiem 1992.

W I półroczu 1994 r. ceny dó b r i usług konsum pcyjnych wzrosły o 12,4%. Ceny usług w zrosły o 15,1%, dó b r trw ałeg o użytku o 13,2%, w m niejszym sto p n iu w zrosły ceny nap o jów alkoholow ych (o 10,8%) oraz prod u któw żyw nościow ych (o 10,3%).12 K ształto w an ie się w skaźników cen d ó b r i usług k o nsum pcyjnych oraz w skaźników cen produkcji sprzedanej p rzem y słu w pierw szym półroczu ro k u 1994 za w iera ją tabele 7 i 8.

Z przedstaw io ny ch w tab elach dan ych w ynik a, że dynam ika w zrostu cen d ó b r i usług k o nsum pcyjnych o raz c e n produkcji sprzedanej prze­ m ysłu w I półroczu 1994 ro k u w po ró w n an iu z analogicznym okresem ro ku poprzedniego uległa obniżeniu. O cenia się, że n a około 2/3 ogólne­ go w zro stu c en w I półroczu 1994 r. w p ły n ęły podw yżki cen ad m in istro ­ w an y ch o raz przeszacow anie środków trw ały c h i krocząca dew aluacja złotego. N iejednolitość ten d en cji w zro stu cen w y stęp u jąca w okresie p ierw szych trzech m iesięcy w y nik a z ró żn ych term in ów w prow adzania podw yżek cen gazu, energii elek tryczn ej itp. oraz rozłożenia w czasie skutkó w przeszacow ania środków trw ały c h w łatach 1993— 1994. R elacja cen prod u k cji sprzedanej przem ysłu do cen d ó b r i usług konsum pcyj­ n ych w o k resie sześciu m iesięcy ro k u je st bardzo zbliżona i w yraża się w spółczynnikiem 0,83— 0,85. P o rów n an ie ty c h dw óch rodzajów w skaźni­ ków cen obarczone je s t pew ną niedokładnością. D obra i usługi zaw ierają m iędzy innym i g ru p ę w arzy w i owoców, a także usługi transportow e, k o m u n aln e, o chrony zdrow ia, ośw iaty, ubezpieczenia itp. Ceny produkcji sp rzedanej przem y słu są cenam i producentów , n ato m iast ceny d ó b r i usług k onsum p cy jny ch cenam i nabyw ców środków konsum pcji. Jed n ak że po­ ró w n an ie tak ie może okazać się p rzy d a tn e dla celów prognostycznych.

P u n k tem w yjścia d la prognozy cen n a 1995 r. je s t szacunek przew i­ dy w anego w yk o n ania w skaźnika cen za 1994 r. W o k resie g ru d nia 1993 r. do g ru d n ia 1994 r. w zrost cen tow aró w i u słu g ko nsum pcyjnych szaco­ w a n y je st n a 26,2%, a średnioroczny w zro st cen w 1994 r. na 31,1%. W prognozie cen na 1995 r. założono: przeszacow anie w artości w szyst­

kich środków trw ały c h w edług w skaźnika cen inw estycji w relacji w r z e ­

sień 1994 r. do w rześnia 1993 r. szacow anego n a około 24%; u trzy m an ie

m echanizm u kroczącej dew aluacji złotego; zm niejszenie staw ki po datku im portow ego z 6% w 1994 r. do 5% w 1995 r.; utrzym anie staw ek VAT od nośników energii w w ysokości 7%. P rzew id u je się, że w 1995 r. w zro st cen w I kw. kształtow ać się będzie na poziom ie 2,1%, w II kw, 1,1%, w kw. III — 1,0%, w kw. IV — 1,08%. Ś redni poziom cen dób r i usług kon­ sum pcyjnych w 1995 r. będzie w yższy o 22,7% w porów naniu do 1944 r. Średnioroczny w skaźnik w zrostu cen produk cji sp rzed anej p rzem y słu szacuje się na 19,5%, natom iast cen inw estycyjnych na 16,6%. P rzy p la ­ now aniu w skaźników uw zględniono k ształtow anie się w latach p oprzed­ nich relacji dynam iki cen produkcji przem ysłow ej do dynam iki cen d ó b r i usług konsum pcyjnych oraz dynam iki cen inw estycyjnych do dynam iki cen produkcji przem ysłow ej.13 M inister G. W. Kołodko na łam ach „P oli­ ty k i” podkreśla, że w gospodarce poLskiej n astęp u je stała popraw a. W y­ raża się ona w e wzroście produkcji i stopniow ej popraw ie w aru n k ó w ży­ cia ludności. Szczególnie szybko w zrasta eksport, obniża się stopa bezro ­ bocia w w yniku tw orzenia now ych k o nkuren cy jn y ch m iejsc p racy .14 J e d ­ nakże dotychczasow e ten d en cje w sk azu ją n a działanie czynnika rozw oju bazującego na wzroście intensyw ności p racy i m odernizacji w k ieru n k u technik pracooszczędnych. W ytłum aczyć to m ożna w ysokim i, rela ty w n ie d o wydajności, łącznym i kosztam i pracy (obciążenia z ty tu łu w ynagrodzeń osiągają 70%) oraz m ałym zróżnicow aniem poziomu w ynagrodzeń p r a ­ cowniczych w p rzy p ad k u pracy pro stej i w ykw alifikow anej.

W roku 1994 poziom p rodukcji sp rzedanej przem ysłu ogółem był w yż­ szy o 11,9% w stosu nk u do 1993 roku, przy czym przem ysł przetw órczy w ykazyw ał wyższą d y n am ik ę w zrostu (13,3%). Przem ysł w ydobyw czy po ujem nym w skaźniku w 1993 r. osiągnął w zrost poziomu produkcji sp rze­ danej o 6,1%. N astąpiło duże zróżnicow anie dynam iki w zrostu pom iędzy sektorem państw ow ym i p ry w atn y m . W sektorze państw ow ym produ kcja w zrosła o 5%, w sektorze p ry w a tn y m nato m iast o 22,7%.

K orzystne ten d en cje w zak resie w zrostu produkcji sprzedanej um oż­ liw iają popraw ę rentow ności sprzedaży i sukcesyw ny w zrost w y nagro­ dzeń. P rzeciętne w y nagrodzenie b ru tto w sektorze przedsiębiorstw w 1994 r. było wyższe w porów naniu z rokiem 1993 o 39,3%. W sferze b u d że­ towej ob serw uje się zdecydow anie niższy w zrost (29,2%). O bserw uje się wysoki w zrost cen dó b r i usług konsum pcyjnych wynoszący 4,5% we w rześniu, 2,9% w październiku, 1,8% w listopadzie oraz 1,9% w g ru d niu. W 1994 r. przeciętny w zrost cen dó b r i usług konsum pcyjnych był w yż­ szy o 32,2% w sto su n k u do 1993 r .15 K ształtow anie się relacji średniego

13 G. W. K o 1 o d k o, Strategia dla Polski, Warszawa 1994, s. 204—205. H G. W. K o ł o d k o , Cztery w arunki, „Polityka” 1995, nr 9, s. 5.

K ształtow anie cen w P olsce— ₁₉₉

Tab. 9. K ształtow anie się relacji średniego m iesięcznego wynagrodzenia do cen w ybranych dóbr i usług

The relation b etw een m ean m onthly salary and the prices of selected goods and services VI.93 XII.93 Dynam ika XII.93/ /VL93 w % V.94 Dynam ika VI.94/ /XI 1.93 w % D ynam ika VI. 94/ /V I.93 w % C hleb m ieszany zw yk ły — 0,8 kg 557 671 20,5 666 - 0 ,7 19,6 Mąka pszenna „Poznańska” — 1 kg 459 587 27,9 604 2,9 31,6

Mięso w iep rzow e — schab środkowy z kością — 1 kg 63 57 = 9,5 59 3,5 —6,3 Kurczę patroszone — 1 kg 109 109 0 89 - 1 8 ,3 - 1 8 ,3 Szynka w ieprzow a gotow ana — 1 kg 36 34 = 5,6 36 5,9 0 K iełbasa zwyczajna — 1 kg 87 79 18,5 418 3,8 - 5 ,7

Masło o zaw artości 73% tłuszczu w w kostkach 259 g — 1 szt. 379 449 =9,2 82 - 6 ,9 10,3 Ser tw arogow y tłusty — 1 kg 106 132 24,5 124 - 6 ,1 17,0 Cukier biały kryształ — 1 kg 333 443 33,0 447 0,9 34,3 Ziem niaki — 1 kg 1027 2462 139,7 2056 -1 6 ,5 100,2 Proszek do prania — op. 600 g 221 231 4,5 217 - 6 ,1 - 1 ,8 Etylina 94 — 1 1 351 424 20,8 409 - 3 ,5 16,5 Najem m ieszkania spółdzielczego — 1 m2 Najem m ieszkania 1275 1504 18,0 1313 -1 2 ,7 3,0 k w aterunkow ego — 1 m a ogrzew anie — 1 m2 1417 1879 32,6 1968 4,7 38,9 Opłata za centralne- 457 470 2,8 411 - 1 2 ,6 -1 0 ,1 Opłata za dostaw ę ciepłej w ody — 64 66 3,1 58 -1 2 ,1 - 9 ,4 dla 1 osoby Opłata za energię elektryczną dla gospodarstw d om ow ych — 1 kWh 3739 4216 12,8 3649 - 1 3 ,4 - 2 ,4 Źródło: Dane GUS.

m iesięcznego w ynag ro d zenia do cen w y b ran y ch dóbr i u słu g zaw iera ta ­ bela 10.

Z dan y ch tabeli w y n ik a, że za p rzeciętn e m iesięczne w ynagrod zen ie w sek to rze p rzedsiębio rstw w czerw cu 1994 roku m ożna było nabyć w ięcej

niż w 1993 r., m iędzy innym i ziem niaków , cukru, mąki, chleba, m asła, benzyny itp. Mniej n ato m iast m ożna było kupić m ięsa, drobiu, h erb aty , kaw y itp. Zm niejszyła się rów nież siła nabyw cza przeciętnego w y n ag ro ­ dzenia w odniesieniu do o p ła t za en ergię elektryczn ą i cieplną. Relacja przeciętnego w ynagrodzenia do cen detalicznych w yb ran ych dóbr i usług kształtow ała się na najniższym poziom ie w 1990 r N atom iast od 1991 r. ulega sukcesyw nem u w zrostow i. Jed n ak że do 1989 r. spadła siła n a b y w ­ cza w ynagrodzeń w odn iesien iu do energii elektrycznej i gazu, np. w 1989 r. za przeciętną płacę m ożna było nabyć 20 475 kW h energii elek ­ trycznej. n atom iast w czerw cu 1994 r. tylko — 3 649 kWh.

W ostatnich m iesiącach 1994 r. nastąpiło przyspieszenie w zrostu po­ ziomu stopy inflacji spow odow ane podw yżkam i cen urzędow ych oraz w zrostem cen żywności. W rolnictw ie w ystąpił spadek produkcji ro ślin ­ nej o 19%, na k tó ry złożyły się sk u tk i dotkliw ej suszy, kilkuletniego

re-Tab. 10. K ształtow anie się w skaźników cen w latach 1990— 1995 Price indexes in 1990 —1995 1990 1991 1992 1993 1994 1995* Ceny dóbr i usług a) a) 685,8 170,3 143,0 135,3 132.2 122,7 konsumpcyjnych b) b) 349,3 160,4 144,3 137,6 129,5 116,9 Ceny produkcji a) a) 722,4 148,1 128,5 131,9 126,2 119,5 przem ysłowej b) b) 292,9 135,7 132,2 137,0 127,4 115,5 Ceny inw estycji a) a) 681,0 140,0 120,5 123,0 123,6 116,6

Źródło: Dane GUS. a) rok poprzedni = 100 b) XII br./XII ub.r. = 100 * prognoza.

g resu w zużyciu środków agrotechnicznych o raz znacznego ograniczenia a reału upraw . P ro d u k cja zw ierzęca w I półroczu o p arta o zbiory 1993 r. oraz w części bazująca na paszach przem ysłow ych, rów nież z im portu, nieznacznie w zrosła (3%). Łącznie spadek produkcji w rolnictw ie szacuje się na około 10%. co w poró w nan iu z 1990 r. oznacza spadek o 27%. P ro ­ dukcja w rolnictw ie z uw agi n a niską koncentrację k a p ita łu oraz śro d ­ ków technicznych je s t w rażliw a na w ahan ia klim atyczne i rynkow e. Spadek zbiorów w 1994 r. w p ły n ie na zm niejszenie produkcji zwierzęcej w 1995 r. G łów nym czynnikiem w zrostu cen, oprócz zdarzeń losowych, np. suszy, są podwyżki cen urzędow ych, w tym szczególnie cen energii elektrycznej, których w zrost w' 1994 r. w ynosi 37,4% gazu, 30,3%, c.o. i ciepłej wody 65,9%, przejazdów i tra n sp o rtu 38,3%. Podw yżki cen tej g rupy usług w yw ierają duży w pływ na oczekiw ania in flacyjn e i wysokość cen innych dóbr konsum pcyjnych. Ceny żywności w zrosły o 33%, ceny

K ształtow anie cen w Polsce... ₂₀₁

tow arów nieżyw nościow ych o 31,4%, zaś ceny usług o 32,5%, Ceny p ro ­ duk cji przem ysłow ej w zrosły w sierp n iu o 2,4%, we w rześniu o 3,3%, w p aździerniku o 3,7%, w listopadzie o 1,9%, zaś w g ru d n iu o 1,3%.16

W 1994 r. n a stą p ił 25,2% w zrost cen przem ysłu . Św iadczy to z jedn ej stro n y o dużej w rażliw ości cen przem y słu na zm iany cen urzędow ych. Z d rug iej stro n y zaś o zaistn ien iu sy tu a c ji akceptacji w zrostu cen w okresie nasilającego się w zro stu p rod u k cji i popytu n a dobra zaopatrze­ niowe. U trzym u jąca się w ysoka stopa inflacji spow odow ana je st m iędzy innym i p o lity k ą o ch ran y ry n k u krajow ego, w yznaczaniem określonego poziomu stopy p ro cen to w ej przez NBP, p o lity k ą podatkow ą i pieniężną 0 krótkookresow ych, d oraźnych celach, obniżeniem poziom u produkcji rolnej, urzędow ym i regulacjam i cen i ta ry f, słabością ry n k u kap itałow e­ go itp. T ru d n a sy tu acja finansow a pow oduje, że pi-zedsięwzięcia p rzed­ siębiorstw w y ra ż ają się nie w zrostem obrotów , lecz podw yżkam i cen. Szacunki w skazują, że w 1995 r. w skaźnik w zro stu średniorocznego po­ ziom u cen d ó b r i usług konsu m p cy jn ych k ształtow ał się będzie w g ran i­ cach 27%, zaś w sk aźn ik w zrostu cen w p o ró w n an iu grudzień 1995 do gru d n ia 1994 w y niesie około 22%,17 K ształtow anie się w skaźników cen w latach 1990— 1995 zaw iera tabela 10.

Od 1990 r. rozpoczęto proces tra n sfo rm ac ji system ow ej w k ierunk u gospodarki ryn k o w ej. W zak resie cen w iązało się to z liberalizacją zasad ich u stalan ia i kształto w an ia. W początkow ym okresie w prow adzania gos­ podarki ry n k o w ej o b serw u je się w ystąp ien ie w ysokiej stopy inflacji, spo­ w odow anej dostosow yw aniem się cen do rzeczyw istych relacji podażowo- -popytow ych. W k o lejn y ch lata ch o b serw u je się sukcesyw ne zm niejsza­ nie skali inflacji. O bniżanie stopy inflacji n astęp ow ało stopniow o. Szcze­ gólnym u tru d n ie n ie m była konieczność pop raw y s tru k tu ry cen w kie­ ru n k u dostosow ania ich d o fak ty cznie ponoszonych kosztów produkcji 1 rozw oju. D otyczy to zwłaszcza g ru p y paliw i energii, a także wysoko dotow anych usług kom unalnych, tak ich ja k czynsze kw aterunkow e, cen­ tra ln e ogrzew anie, ciepła woda itp. W tych dziedzinach ceny rosły w tem ­ pie szybszym niż ceny pozostałych d ó b r i usług. W m iarę postępow ania procesu u rea ln ia n ia cen d y n am ik a ich w zro stu obniża się. K olejnym istotnym ograniczeniem w obn iżaniu stopy inflacji było zredu kow anie wielkości d otacji p rzedsiębiorstw . Na p rzestrzeni lat 1990— 1995 ich udział w w ydatk ach b u d żetu p ań stw a uległ zm niejszeniu z 28,6% w 1990 r. do 3,5% w 1995 r. W zakresie u rea ln ie n ia cen na p rzestrzeni la t 90. został dokonany olbrzym i postęp w k ieru n k u dostosow ania ich do kosztów pro­

16 Informacja o sytuacji gospodarczej kraju, GUS, W arszawa 1994, s. 5—6. 17 Biuletyn S ta ty s ty c z n y GUS, W arszawa 1994, nr 11, s. 102—103.

d ukcji i w arunków tyn ko w ych . S tw arza to realn e podstaw y do w n io ­ skow ania, iż w najbliższych latach należy oczekiwać stałego postępu w obniżaniu stopy inflacji.

ZAKOŃCZENIE

W ysoka stopa inflacji w y w iera n eg aty w n y w pływ na m echanizm cen, w zrost gospodarczy, z a tru d n ien ie itp. U tru d n ia podm iotom gospodarczym rozróżnienie m iędzy zm ianam i ogólnego poziom u cen oraz cen w zględ­ nych. Przyczynia się do zw iększenia niepew ności w gospodarce, podno­ szenia realnych stóp procentow ych, zachęcania do osiągania zysków krótkookresow ych kosztem długookresow ych itp. M echanizm regulacji w gospodarce staje się m niej sp raw n y i prow adzi do suboptym alnego w y ­ korzystania zasobów. W zrost niepew ności dotyczący przyszłych realn ych dochodów i może w yw ołać spadek konsum pcji, jednocześnie m oże ulec obniżeniu stopa inw estycji, gdyż zw iększenie ryzyka dotyczące zarów no przyszłych dochodów, ja k i stóp procentow ych obniża bodźce do ich po­ dejm ow ania. Jeżeli inflacja w d an y m k ra ju je s t wyższa niż za granicą, to

ceteris parihus rodzim i producenci odczuw ają spadek konkurencyjności

zarów no na ry n k u w ew nętrznym , ja k i zagranicznym , co pow oduje ub y­ tek produkcji i m iejsc pracy.

K ontynuacja przekształceń system ow ych i s tru k tu ra ln y c h oraz polityki stabilizacyjnej n ie może dokonyw ać się przy ograniczaniu procesów in­ flacji cenow ej w zbyt dużej skali. W ydaje się, że sprow adzenie stopy in ­ flacji do około 2% m iesięcznie p rzy rów noczesnym podtrzym aniu te n ­ dencji do kształtow ania się cen oczyszczających ry n ek je s t w ystarcza­ jący w obecnej fazie przezw yciężania inflacji. W innym bowiem p rzy ­ padku, np. gdy celem będzie osiągnięcie stopy inflacji cenowej w w y­ sokości m niej niż 1% m iesięcznie p olityka m usi być zdecydow anie b a r­ dziej restry kcyjn a, co m oże przyczynić się do d e stru k c ji w sferze rea l­ nej. Ożyw ienie gospodarcze w inno być stym ulow ane głów nie przez po­ budzanie inw estycji. Inw estycje bow iem m ogą przyczynić się do rzeczy­ w istych przekształceń stru k tu ra ln y c h o c h a ra k te rz e an tyinflacy jny m .

Z przeprow adzonej oceny sy tu acji gospodarczej k ra ju w 1994 r. przez CUP w ynika, że w większości dziedzin gospodarki o bserw u je się wysoki poziom aktyw ności. P ro d u k t k rajo w y b ru tto zw iększył się o 5% wobec 3,8% w 1993 r. i 2,6% w 1992 r. O żyw ienie n astąp iło w przem yśle, produ kcja zw iększyła się o 11,9%, podczas gdy w 1993 r. o 6,2%, w p o rtu osiągnęły 17 m ld USD, n ato m iast w p ła ty za im port w yniosły 17,8 m ld USD i były o 12% większe. Jednocześnie zm niejszył się udział dóbr k o n su m p cy jn y ch i in w esty cy jn y ch na korzyść zaopatrze­ niowych. W yższa d yn am ik a ekspo rtu niż im p o rtu w płynęła na zm niej­

K ształtow anie cen w Polsce.., ₂₀₃

szenie ujem neg o salda obrotów tow arow ych (836 m in USD wobec 2293 m in USD w 1993 r.). P rzed staw io n e zm iany jakościow e w płynęły na w zro st p o p y tu inw estycyjnego. N akłady in w esty cy jn e zw iększyły się o 6%. W ciągu 1994 r. inw estorzy zagraniczni ulokow ali w Polsce 1,3 m id USD, a od 1990 r. 4,3 mld USD. W zrasta ak tyw ność sektora p ry w a t­ nego. W 1994 r. n a stą p ił w zrost podm iotów do 1,9 m in zakładów , tj. o 4,5% więcej niż w 1993 r. W zrost liczby zakładów dotyczył jednostek zajm u ­ jących się han d lem i usługam i. Liczba spółek z udziałem kapitału zag ra­ nicznego zw iększyła się o 30%. W zrosła do 4,8 tys. liczba przedsiębiorstw

p aństw o w y ch o b jęty ch przekształceniam i w łasnościow ym i, stanow iąc

około 55% ogólnej ich liczby. W poró w nan iu z 1993 r. produkcja przem y ­ słu p ry w a tn e g o była wyższa o około 23% w cenach stałych, a jej udział w p ro d u k cji przem y sło w ej w cenach bieżących w zrósł do około 38%.18

Z p rzed staw io ny ch d an y ch w ynika, że w gospodarce naszego k raju n astą p iły k orzy stn e zm iany jakościow e. O lbrzym i postęp dokonał się rów nież w zakresie u rea ln ia n ia cen o raz dostosow ania ich do kosztów p ro d u k cji i w aru n k ó w rynkow ych. Poziom ich i rela cje w m iarę m ożli­ wości kształto w an e są przez ry n ek . L iberalizacja cen osiągnęła w Polsce n ajw y ższy poziom w śród k rajó w postsocjalistycznych. Je d n ak że m ożli­ wość kształto w ania cen przez p rzedsiębiorstw a p aństw ow e nie oznacza, że k o rzy sta ją one z niej, aby dochodzić do cen rów now agi rynkow ej. J e ­ żeli p rzedsiębiorstw o nie je s t zm uszone do m aksym alizacji zysku lub też nie je s t nim zainteresow ane, wów czas p o p rzestaje na zadow alającym zy­ sku n ie osiągając ceny rów now agi ry n k o w e j.19 Z astępow anie własności pań stw ow ej p ry w a tn ą w łasnością środków produkcji w zm acnia m oty w a­ cję zyskiem . P ry w a tn e przedsiębiorstw a bardziej niż państw ow e czy spółdzielcze dążą d o m aksym alizacji zysku. W m iarę postępu w p ry w a ty ­ zacji gospodarki należy oczekiw ać w ystępo w ania cen w olnych nie niż­ szych od cen rów now agi ry n ko w ej. M ożna oczekiwać, że stosow anie po- pytow o-podażow ej podstaw y kształto w an ia cen przyczyni się do p rz y w ra ­ cania rów now agi ryn k o w ej w gospodarce.

S U M M A R Y

The paper presents the problem of the formation of prices in the conditions of passing to m arket econom y, w here the solution of the problem of inflation has q u alitatively a different character than in the centralized econom y of the directive type. The differences concern the m ethods of influencing inflation. The m arket

18 T. C h r o ś c i c k i, Wstępna ocena sytuacji społeczn o-gospodarczej w 1994 r., „Gospodarka Narodowa” 1995, s. 2—3, s. 31.

10 Wł. B. S z t y b e r, P o d sta w y kształtow an ia cen w w y b ra n y c h krajach, War­ szaw a 1990, s. 235.

economy makes use of indirect means of influencing the form ation of prices. The latter in the transformation of m arket econom y are characterized by a high degree of liberalization. The progressing liberalization process includes not only the sm aller share of goods and services w ith official prices but also evolution of the applied instruments lim iting the growth of agreed prices.

The policy of a lim ited influence of the state on the formation of prices is realized by means of the methods of decreeing them directly (official prices) or through adm inistrative forms lim iting the freedom of fixing agreed prices. The great majority is made up of free prices w hich are created freely on the basis of economic calculations using the method of the relation betw een the demand and the supply. It is experted that in 1995 the state w ill still have a direct control over some prices having a strategic im portance for the econom y, households and the state’s budget. At present, the proportion of the official prices in the total market turnover is estim ated at about 14%, w hile in the supply turnover at 3%. M aintaining the control over the prices is recommended first of all in the areas where the m arket m echanism is weak. Therefore, this refers to the subjects taking advantage of their monopolistic situation. A duty to inform the revenue office about the intended increase in prices is used as an instrum ent counteracting excessive growth of agreed prices.

The process of system transform ation towards m arket economy is connected with liberalization of the principles guiding the settlem ent and formation of prices. At the initial stage of m arket econom y one observes a high inflation rate resulting from the adjustm ent of the prices to the existing relations betw een demand and supply. Successive decrease of the inflation rate is observed in the follow ing y^ars. One observes a better structure of prices towards their adjustm ent to the actual expenses borne in production and devel opment. Together w ith the process of making the prices more real, the dynamics of their increase low ers, for exam ple the prices of consumer goods in 1991 as compared w ith the previous years increased by about 60.3%; in 1992 by 61.3 as compared w ith 1991, in 1993 by 38% as compared wath the previous years; in 1994 the increase in prices of consum er goods was 27%. Within the years 1990— 1994 a huge progress was made in the sphere of making the prices real towards their adjustm ent to the costs of production and m arket conditions. This creates real basis to conclude that in the nearest future w e w ill observe a con­ stant progress in the decrease of the inflation rate.