ACTA UN IV ERSITA TIS LODZIENSIS POLIA OECONOMICA 157, 2002
M ałgorzata Ziem ecka
SYSTEM Y ELEKTRONICZNYCH PŁATNOŚCI
W d o b ie g lo b a liz a c ji istn ieje w ym ó g zm ia n w s y s te m a c h p ła t n o ś c i i rozliczeń, s p o w o d o w a n y ro zw o je m te c h n o lo g ii i tr e n d ó w j e j w yko rzysta n ia , p r z e d e w szystkim In te rn e tu i s ie c i g lo b a ln y c h , in te r a k ty w n e j k o m u n ik a c ji, in fra stru k tu ry b e zp ie c ze ń stw a o r a z z w ię k s z e n ie k o m u n ik a c ji m ię d zy n a r o d o w e j. A r ty k u ł o p is u je w y b ra n e s y s te m y e le k tr o n ic z n y c h p ła tn o ś c i d zia ła ją c e w E u r o p ie i n o w e tr e n d y w ich rozw oju.
P a y m e n t s y s te m s a re u n d e rg o in g r a p id c h a n g e s s tim u la te d la r g e ly b y te c h n o lo g ic a l p r o g r e s s like: th e d is tr ib u te d n e tw o rk so lu tio n s (ie. th e In te rn e t a n d T C P /IP ), th e n e w in te r a c tiv e rea l tim e c o m m u n ic a tio n m ode, se c u r ity in fra stru c tu re a n d in c r e a se in g lo b a l c r o s s -b o r d e r c o m m u n ic a tio n s. T h is p u p e r p r e s e n ts th e c u r ren t e le c tro n ic p a y m e n t s y s te m s in E u ro p e a n d a n e w tr e n d s in ih e ir d e v e lo p m en t.
W p ro w a d ze n ie
W system ie płatniczym danego kraju dużą rolę odgryw a m echanizm rozra chunku m iędzybankowego. U m ożliw ia on transm isję funduszy pom iędzy ban kami na zlecenie klientów lub zlecenia w łasne banków , a następnie uznanie lub obciążenie właściwych rachunków. Proces ten nazywany je st system em rozli czeniow ym . Podczas obsługi transakcji detalicznych banki korzystają z pośred nictwa izby rozliczeniow ej, która organizuje w ym ianę zleceń oraz składa w ban ku centralnym zlecenia będące rezultatem kom pensaty.
W ygląd tradycyjnego m echanizm u rozliczeniow ego pokazuje rysunek 1.
ODBIORCA DOSTAWCA INS т и к е J A £>LA TNOSCI ZA WIA domíen I e ORLA TNOSCI INNY HANK SYSTEM R O Z U C Z E -N / O W Y
Rys. I Tradycyjny mechanizm rozliczeniowy dla płatności krajowych Źródło: 12], str. 127
Firm a będąca odbiorcą w ydaje instrukcję swojem u bankow i, aby dokonał przelewu na konto firmy będącej dostawcą, które jest w innym banku. W ciągu około dwóch dni konto odbiorcy jest obciążane, a konto dostaw cy jest uznaw ane daną kw otą pieniędzy. Po zam knięciu dnia te dwa banki podsum ow ują w szyst kie transakcje, jakie były dokonane pomiędzy nimi i ustalają, który bank i ile pow inien zapłacić drugiem u. Proces ten nazywa się netowaniem .
Jeśli dw a banki m ieszczą się w różnych krajach, system rozliczeniow y ty l ko trochę się kom plikuje. Przedstaw ia to rysunek 2.
M iędzynarodow e płatności w ym agają często udziału tzw. „banku-kores- pondenta”, z którym płacący bank ma podpisaną um ow ę kontraktow ą. W ym ien ne stopy i różne system y finansow e w prow adzają elem ent niepew ności w trans akcje, co odstrasza firmy od m iędzynarodow ego handlu.
о о а ш с д oosw w c« ZAWIADOMIENIE O PŁATNOŚCI BANK KORESRONOEN T SYSTEM ROZ UCZ E NIOWY SYSTEM ROZLICZE NIOWY
Rys. 2 Tradycyjny mechanizm rozliczeniowy dla płatności międzynarodowych Ź ró d ło : [2], str. 128
Banki dążą do przekształcenia czeków i innych papierow ych instrum entów płatności na formę elektroniczną. W skom puteryzow anym system ie rozlicze niow ym netow anie transakcji jest bardzo proste i szybkie. P raw ie w szystkie transakcje pom iędzy bankami rozliczeniowym i w Europie, zarów no krajow e, jak i m iędzynarodow e, są dokonyw ane elektronicznie. C zęsto ta form a elektronicz nej wymiany nazyw ana je s t m iędzybankow ą E D I1.
Rozwój elektronicznych metod rozliczania transakcji datuje się od lat 60-tych. W tedy to rozpoczęły się prace nad system em EFT2 - elektronicznego transferu funduszy. T ransfer funduszy pom iędzy bankam i lub bankam i i ich klientami może dokonyw ać się za pom ocą różnych system ów , z których n aj w iększą popularność zyskały tzw. wire transfer (np. FedW ire w USA lub m ię dzynarodow y SW IFT) i autom atyczna izba rozliczeniow a. Pierw szy system pow stał dla rzadkich transferów dużych kwot, drugi miał stanow ić alternatyw ę dla papierow ego rozliczania czeków.
Dzisiejsze system y rozliczeń m iędzybankow ych charakteryzują się dużą różnorodnością rozwiązań. W spólne dla w szystkich system ów są duże koszty porów nania i utrzym ania informacji płatności zawartej w transakcji rozliczenio wej. C entralny system bankowy R T G S3 i kilka pryw atnych, zajm ujących się sieciowym i rozliczeniam i, rozw iązują problem synchronizacji poprzez um
iesz-1 Electronic Data Interchange 2 Electronic Funds Transfer 1 Real Tim e Gross Settlement
czenie wszystkich transakcji w pośredniczącym punkcie centralnym przed prze słaniem ich dalej do banku odbierającego. Jednakże, aby um ożliw ić przetw arza nie w sieci rozproszonej, potrzebny jest rozproszony proces e-ro/.liczeń m iędzy bankowych.
Banki dążąc do stworzenia kom pletnego system u elektronicznych płatności m uszą określić m iędzy innymi następujące warunki:
> standaryzacja numeru konta w skali globalnej, w spom agająca autom atyczne zrealizow anie transakcji;
Jednakow y num er konta w skali globalnej był dyskutow any od wielu lat. Rozw ażano dwie m ożliwości: przyjęcie zupełnie nowej konwencji num ero wania kont lub zbudow ania go na bazie istniejących num erów krajow ych. W ybrano to drugie rozw iązanie. ECBS4 zaproponow ał rozw iązanie o nazwie 1B A N \ które zbudow ane jest w oparciu o schem aty num erów krajow ych poprzez poprzedzenie ich dw iem a cyfram i kodu kraju i wspólnym i dw iem a cyfram i kontrolnym i.
> wspólny elektroniczny format e-rachunków , elektronicznych instrukcji p łat ności i elektronicznych wyciągów /pokw itow ań;
Powyższe formaty m uszą być ze sobą kom patybilne. Elektroniczne wersje bazują na dokum entach papierow ych, np. standardzie IPI6. W Internecie form at m oże być określany z w ykorzystaniem HTM L, który definiuje postać graficzną dokum entu na ekranie i jednocześnie strukturę dla autom atyczne go przetw arzania. W przyszłości będzie praw dopodobnie w ykorzystyw ane rozw iązanie oparte na XML.
> standardow y num er referencyjny płatności;
N um er płatności musi być tak zaprojektow any, aby um ożliw ić beneficjen towi efektyw ne zidentyfikow anie otrzym anej płatności. W spólny standard będzie potrzebny w celu zapew nienia bezbłędnego transferu w całym cyklu płatności w skali globalnej.
> standardow y numer referencyjny zamów ienia;
R eferencyjny num er zam ów ienia jest niew ątpliw ie mniej ważny od numeru płatności. Jest on potrzebny tylko w e-billingu pom iędzy przedsiębiorstw a mi. M oże być przydatny w księgow aniu faktur na odpow iednich kontach w księdze głównej. M ożna sobie także wyobrazić wspólny standard kodu
4
the European Committee on Banking Standards 5 international bank account number
oparty na specyfikacji kont kosztów. Ten typ kodu m oże być łatw o określo ny we wstępnej fazie projektowej.
> w spólna konw encja daty zwrotu;
Konw encja daty zwrotu jest potrzebna w celu jasnego określenia kiedy płat ność pow inna być dokonana - czy instrukcja płatności pow inna być przesła na do banku płatnika dokładnie w w ym aganym term inie, czy też na tyle wcześniej, aby można było uznać konto beneficjenta dokładnie w w ym aga nym term inie. Istnieją w praw dzie odpow iednie uregulow ania w krajach Unii Europejskiej, ale nie ma wciąż jasnej m iędzynarodow ej konwencji.
> bankowy kod audit-trail;
Bankowy kod jest istotny na poziom ie rozliczeń pom iędzy bankam i w celu staw iania zapytań i spraw nego przetw arzania niepopraw nych transakcji. Kod um ożliw ia specyfikację we w szystkich punktach przetw arzania: banku inicjującym , węzłach m iędzybankow ych i wszystkich m ożliw ych węzłach pośredniczących.
> kod rozliczeniow y;
Kod rozliczeniow y jest używany do zdefiniow ania ja k transakcja rozlicze niowa jest obsługiw ana, szczególnie wtedy, kiedy instrukcja płatności jest przesyłaiia bezpośrednio do innego banku. Musi on specyfikow ać instytucję rozliczeniow ą i czas. Potrzebny jest rów nież wtedy, kiedy je st więcej niż j e den proces rozliczeniow y w ciągu dnia. W e-św iecie kod rozliczeniow y po winien zawierać kom pletny rozliczeniow y e-stem pel w skazujący, że płat ność została uregulow ana.
> w spólna postać pozostałych danych płatności: w ielkości, waluty, nazwy beneficjenta, opłaty, itd.;
W spólny format innych informacji dotyczących płatności jest także bardzo ważny. Istnieją pew ne podstaw ow e pola danych, dla których w ym agana jest w spólna specyfikacja, taka jak: długość, typ, itd. Standard SW IFT obejm uje w iększość z nich.
> środki bezpieczeństw a zapew niające bezpieczną transm isję i w eryfikację partnerów na wszystkich etapach;
O dpow iednie środki bezpieczeństw a są szczególnie ważne w kom unikacji z klientam i w sieci otwartej. Inform acja podczas transferu pow inna być ko dowana, a tożsam ość klienta musi być zachow ana w tajności. W większości krajów rozwinęły się infrastruktury PKI i usługi certyfikacji. Jednakże po trzebny jest ogólny zarys rozwiązań bezpieczeństw a dla każdego etapu.
Lista warunków wstępnych wydaje się długa, jed n e są bardziej ważne, inne mniej. Jednakże w tw orzeniu dużego całościow ego projektu ważne jest uw zględnienie w szystkich potencjalnych czynników , poniew aż w w iększości
przypadków trzeba się będzie z nimi zm ierzyć podczas kolejnych etapów m ody fikacji, kiedy koszty zmian będą dużo większe. M iędzynarodow y standard po winien być kom pletny ju ż od samego początku, poniew aż łatwiej będzie o sią gnąć masę krytyczną, a dostarczyciele różnych system ów IT zaczną im plem entow ać go w program ach przetw arzających płatności.
System y elektronicznych rozliczeń w Europie
W rozliczeniach m iędzybankowych używ anych jest obecnie kilka syste mów. Niektóre z nich m ają charakter m iędzynarodow y, inne stosow ane są tylko w obrębie danego kraju. Poniżej przedstaw ionych zostanie kilka najw ażniej szych projektów m iędzybankowych rozliczeń.
> SW IFT (the Society for W orldwide Interbank Financial T elecom unications) pow stał w 1973 roku. Jest to jedna z najw cześniejszych i wciąż najw ażniej szych aplikacji w sektorze finansowym. Nie będzie przesadą stw ierdzenie, że praw ie wszystkie typow e operacje m iędzynarodow ej bankow ości są do konyw ane poprzez SW IFT.
> BACS (the B anker’s Autom ated C learning Service) pow stał w jeg o obecnej formie w 1985. Jego w łaścicielam i są banki płatnicze w W ielkiej Brytanii G łów nym elem entem tego system u jest kom puter typu m ainfram e, do które go m ają połączenie wszystkie banki rozliczeniow e. R ozliczenie (sortow anie i łączenie transakcji dla każdego z banków ) je st dokonyw ane na koniec każ dego pracującego dnia. Główni klienci banku m ogą logow ać się do sieci BACS używ ając odpow iednich form atów i protokołów , które są podobne do tych stosow anych w EDI. Jest to względnie dostępna m etoda płatności, ale nie ma w niej m ożliwości przesyłania dodatkow ych inform acji zw iązanych z płatnością.
> C H APS (the C learning Houses Autom ated Paym ent Service) został utw o rzony przez główne banki kom ercyjne w Londynie w 1984 roku. System oferuje rozliczenia typu „jednego dnia” dla indyw idualnych transakcji w ięk szych niż 1000 funtów. Ten rodzaj rozliczenia oznacza, że firmy m ogą do konywać płatności do swojego handlowego partnera elektronicznie i pienią dze b ęd ą zapisyw ane na koncie partnera w tym sam ym dniu. Jeśli do realizacji płatności używ ane są czeki, data w której pieniądze są traktow ane jak o rozliczone na koncie jest różna i m oże dochodzić do 7 dni po oryginal nej dacie płatności. CHAPS gw arantuje, że pieniądze opuszczają jed en ra chunek i przybyw ają na drugi zawsze tego sam ego dnia.
> SIT (System e Interbancaire de Telecom pensation) pow stał w oparciu o sieć ETEB A C w 1989 we Francji. System używ a ustanow ionych przez siebie
form atów i standardów kom unikatów. Jest to system otw arty, który po roz w inięciu m oże dostarczać pełnego serwisu EDI dla handlow ców . W e Francji listy kredytow e są często używ ane dla dokonania krajow ych płatności han dlow ych, podczas gdy w pozostałych krajach europejskich są one używ ane głów nie w handlu m iędzynarodowym . Listy kredytow e w ym agają doku m entów dla udow odnienia np. dostaw przed dokonaniem płatności.
Nowe trendy w system ach rozliczeniow ych
Tradycyjnie proces m iędzybankow ych płatności składa się z dw óch części: transferu inform acji o płatności i transferu rozliczeniow ego, które m uszą być zsynchronizow ane, tj. banki m uszą mieć m ożliw ość spraw dzenia, że otrzym ały rozliczenie w yszczególnionych płatności. W system ach rozliczeń brutto w czasie rzeczyw istym i system ach ciągłych rozliczeń netto części te są trzym ane razem , a synchronizacja dokonyw ana jest autom atycznie.
Obecnie funkcjonujące systemy rozliczeń m iędzybankow ych, np. RTGS czy inne system y rozliczeń netto, opierają się na centralizacji przetw arzania. Takie rozw iązania są sprzeczne ze zdecentralizow anym i m etodam i kom unikacji używ anym i w now oczesnych sieciach. Internet (TC P/IP) w ykorzystuje bezpo średnią kom unikacje one-to-one, która będzie w przyszłości rów nież najlepszą m etodą dla przesyłania inform acji dotyczących płatności, przy w ykorzystaniu sieci SW IFTNet. Rozwój w tym kierunku wym aga zastosow ania nowej m etody końcow ego rozliczania pieniędzy w banku centralnym , który będzie obsługiw ać bezpośrednią, zdecentralizow aną kom unikację pom iędzy bankam i nadawcy i odbiorcy.
Opisany poniżej system opiera się na rozw iązaniu w ykorzystującym w roz liczeniach bank centralny, poniew aż jest ono najczęściej stosow ane w końco wym rozliczaniu pom iędzy bankami. Jednakże m oże on być rów nież w ykorzy stywany przez prywatne systemy realizujące przedpłaty pieniędzy w banku centralnym , czy ogólnie zabezpieczenia zwrotu e-pieniędzy w ykorzystyw anych w rozliczeniach.
Nowy proces rozliczeniowy dla banku centralnego zaprojektow any dla e-św iata może być opisany jak o stem pel e-płatności dołączany do wszystkich płatności. Stempel ten jest generow any przez standardow ą rozliczeniow ą „czar ną skrzynkę” (m oduł e-rozliczeń) dostarczaną przez bank centralny, która po winna zawierać:
> M oduł rachunkow y zarządzający bilansem rozliczeń kont bankow ych (nostro) z bankiem centralnym , włączając rów nież uznania w ciągu dnia, > M oduł szyfrujący, który generuje i potw ierdza podpis cyfrow y,
> M oduł statystyczny i porów naw czy, > M oduł m onitorujący ślady audytowe,
> Interfejs do banku centralnego, dla transferu płatności i m onitoringu,
> Interfejs płatności bankow ych (dla tw orzenia i weryfikacji stem pli e-płatnoś- ci),
> Interfejs zarządzający płynnością banku, tzn. realizujący zapytania dotyczą ce bilansu rozliczeń.
M oduł e-rozliczeń dołącza cyfrow y stem pel do każdej wychodzącej płatno ści i rów nocześnie potrąca kwotę płatności z bilansu konta rozliczeniow ego. W banku odbiorczym korespondujący m oduł e-rozliczeń spraw dza praw dziw ość cyfrow ego stem pla i dodaje kwotę płatności do bilansu konta rozliczeniow ego banku odbiorcy. W tym system ie płatność może być postrzegana jak o bezpiecz ny kom unikat poczty elektronicznej, do którego dołączona jest popraw na kwota pieniędzy. Bilans konta rozliczeniow ego banku centralnego jest rozpow szech niany do m odułów e-rozliczeń i jest utrzym yw any w ciągu dnia zgodnie z ban kow ym procesem płatności. M oduł e-rozliczeń m oże rezydow ać w środow isku serw era i używ ać odpornych na m anipulacje urządzeń w celu zapew nienia d o statecznego poziom u bezpieczeństw a.
Ten sposób dokonyw ania rozliczeń skutecznie wiąże inform acje e-rozliczeń z inform acjam i procesu płatności, co um ożliw ia zdecentralizow ane przetw arza nie płatności i trasow anie pom iędzy bankam i w środow isku Internetu. Co w ię cej, jest on bardzo efektyw ny, poniew aż um ożliw ia znaczne obniżenie kosztów rozliczeń i um ożliw ia zastosow anie prostej infrastruktury zdecentralizow anych płatności one-to-one.
Typow a transakcja płatności z dołączonym cyfrow ym stem plem rozlicze niow ym przepływ a pom iędzy uczestnikam i systemu. Bank centralny uczestniczy w transakcjach płynności finansow ej, tzn. w inicjującym bilansie na otw arcie dnia, zm ianach następujących w ciągu dnia i czynnościach zam knięcia dnia. G łów ną zaletą system u je st m ożliw ość przesyłania płatności bezpośrednio, one-to-one, dzięki czem u zm niejszają się koszty zarów no przetw arzania, jak i kom unikacji. D odatkow ą zaletą jest posiadanie przez bank centralny kontroli nad system em i całkow itą płynnością.
Bunk w y sy łają c y B ank u d b ie ra ją ey
Obe iqrc nu le onut klienui k n e w w anit e* ie in p lii W ysianie d o hunku нИнпащсс}.'*Í > S 1 £ Р /Щ £ S p ru w d /cn k konia klienta W eryfikacja o -siem pla U /n a n ic konia klienta
M o dul c-ro /.liczcń M o dul e -ro z lic z e ń
--- p ^ _ _ l
Pixel war/anie STP, sieciowe. cnJ-Ui-citd. całkowicie w c/asie r/ec/yw isiym
Rys. 3 Nowa sieć wykorzystywana w procesie płatności Źródło: [4], str. 40
Weryfikacja •ulrcsaU
C ałkow ita ilość środków płynnych w obrocie będzie pozostaw ać taka sam a w ciągu dnia dotąd, dopóki nie nastąpią zmiany w czasie dnia w ym agające uczestnictw a banku centralnego. G łów ny system banku centralnego nie jest w łą czany do przetw arzania typowych płatności. Bilans rozliczeniow y każdego ban ku jest przechow yw any w ciągu dnia w „czarnej skrzynce” danego banku. Na koniec dnia w szystkie środki płynne są transferow ane z pow rotem do banku centralnego w celu przechow ania ich przez noc, a bilanse e-rozliczeń są zerow a ne.
System zabezpieczeń w e-rozliczeniach musi być bardzo dokładnie zapro jektow any. Bilans rozliczeń i w szystkie klucze zabezpieczeń m uszą być reali zow ane w środow isku odpornym na penetracje, a w szystkie algorytm y szyfrują ce m uszą być niezaw odne. Nie może być żadnej m ożliw ości w łam ania się do system u, a wszelkie próby różnego rodzaju hakerstw a m uszą być natychm iast wykryw ane. System jest zam kniętą cyrkulacją pieniędzy rozliczeniow ych z ograniczoną ilością wiarygodnych użytkow ników . Każda próba niew łaściw ego użycia systemu będzie w ykryw ana przez banki.
Fundam entalnym i elem entam i systemu bezpieczeństw a są:
> odporne na penetrację karty chipow e dla utrzym yw ania bilansu e-rozliczeń, przechow yw ania kluczy PK1 i PIN oraz kodow ania poufnych inform acji, > pełny audyt wszystkich transakcji,
> zautom atyzow any proces natychm iastow ego w ykryw ania niepraw idłow ości audytow ych (sekw encyjne num erow anie transakcji bilateralnych i sumy ob rotu),
> kom pletne zdecentralizow ane dzienniki wszystkich transakcji, które m ogą być w łatwy sposób udostępnione bankowi centralnem u, jeśli zajdzie taka potrzeba,
> podpis cyfrow y dla każdej transakcji,
> procedura pojednania kont na poziom ie bank-bank na zam knięcie dnia lub w razie żądania w ciągu dnia,
У profile użytkow ników w celu natychm iastow ego w ykrycia nietypow ego ruchu.
W system ie pow inna być użyta zaaw ansow ana kryptografia w celu unie m ożliw ienia penetrow ania płatności i informacji rozliczeniow ych.
W ysoka niezaw odność system u m oże być zapew niona poprzez przecho wywanie kopii kart chipow ych i dzienników , backup serw erów i portów w szyst kich uczestników tego systemu.
Podsum ow anie
Banki długo były sceptycznie nastaw ione do Internetu jak o m edium reali zacji transakcji bankow ych, jednakże nowe m ożliw ości technologiczne i ocze kiw ania klientów spow odow ały, że i one rozpoczęły realizację projektów zw ią zanych z Internetem . N ajbardziej znaczącym krokiem na drodze rozwoju bankow ości hurtowej w kierunku Internetu jest decyzja podjęta przez SW IFT w grudniu 2000 roku o migracji sieci SW IFT do nowej sieci opartej na standar dzie IP o nazwie SW IFTN et. Nowa sieć łączy standard IP z w ysokim bezpie czeństw em i wysoką jak o ścią sieci SW IFT. W prow adzenie standardu IP um oż liwi członkom SW IFT i użytkow nikom posiadanie pojedynczego interfejsu do różnych infrastruktur i usług. G łów na aplikacja FIN będzie realizow ana w nowej sieci przed końcem 2004 roku. Zainteresow anie siecią SW IFTN et wykazały ju ż takie organizacje, jak Bank o f England, BundesBank, czy projekty R TG SPlus, G STPA 7 i Euroclear. W ydaje się, że sieć SW IFTN et stanie się pow szechną in frastrukturą dla nowej generacji system ów płatności i pow iązanych z nimi usług dodanych.
Ź ró d ła
1. Christm as Paul, EDI implementation and security, Elsever Science LTD, 1994 2. Hendry Mike, Implementing EDI, Artech House INC, 1993
3. Jończyk Tomasz, Problemy polskich systemów rozliczeń międzybakowych netto w kontekście wymagań UE, Materiały konferencyjne Zastosowania rozwiązań informatycznych w banko wości. W ydawnictwo AE we W rocławiu, 1999
4. Leinonen H., Re-engineering paym ent system s fo r tlie e-world. Financial Markets Department, 2()(X)
5. Marcella Albert I. & Chan Sally, EDI security, control and audit, Artech House INC, 1993 6. Sokol Phyllis K., EDI: tlie competitive edge. New York, 1989
7. Sokol Phyllis К „ from EDI to electronic commerce, New York, 1994 8. Walden I. & Braganza A., ED I audit and control, NCC Blackwell LTD, 1993 9. www.chanki.pl
