â © G a ofl га B w © dp s 0 G a ß 0 s 0 © (3 s 0 @ m © 0 © 2002
Folia B iologica et O ec o lo g ic a 1: 9 5 - 1 0 4
(Acta Univ. Lodz., Folia Biol. et Oecol.)
Łu k a s z Pu ł a s k i
Rośliny z rodziny storczykowatych (Orchidaceae)
na terenie Wyżyny Częstochowskiej
Plants from the orchid family (Orchidaceae) in the Częstochowa
Upland (south-central Poland)
Abstract: In the 1992 and 1993 vegetation seasons, investigations were carried out on the distribution o f plants from the orchid family in the area roughly corresponding to the Wyżyna Częstochowska (Częstochowa U pland) mesoregion (341.31 in the classification o f K o n d r a c k i 1980). D uring those investigations, sites of occurrence were found for 22 species, 5 interspecific hybrids and 1 intergeneric hybrid. O f special interest are the sites o f Russow ’s M arsh Orchid
(D actybrhiza russowii), Violet Helleborine (Epipaclis purpurata) and G reater Butterfly Orchid (flatanihera chloraniha) as well as of aJl the nothotaxa, which have never been found in this
area before. T reść 1- Wstęp i cel badań 2. M aterial i metody 3. Wyniki i dyskusja 4- Wnioski 5. Literatura 6. Summ ary 1. Wstęp i cel badań
W sezonach wegetacyjnych lat 1992 oraz 1993, w ramach wykonywania pracy magisterskiej w Katedrze Botaniki UŁ pod kierunkiem prof. Romualda Olaczka, przeprowadzono inwentaryzację stanowisk roślin z rodziny sto r-czykowatych na terenie Wyżyny Częstochowskiej. W niniejszym artykule prezentowane są zbiorcze wyniki tej pracy. Szczegółowe wyniki dostępne są
w rękopisie ww. pracy magisterskiej ( P u ł a s k i 1994). Podstawę niniejszego artykułu stanowi poster prezentowany na konferencji Obszarowa i gatunkowa
ochrona przyrody Polski Środkowej (Łódź 1995).
Celem badań było poznanie aktualnego stanu znanych z literatury stanowisk roślin storczykowatych, odnalezienie nowych stanowisk tych roślin oraz zebranie danych na temat ekologicznych (w tym fitosocjologicz- nych) warunków występowania niektórych rzadkich gatunków z tej rodziny.
Wszystkie gatunki z rodziny storczykowatych są w Polsce objęte ochroną gatunkową; wiele z nich należy do rzadkich i wymierających składników naszej flory. Ponadto rośliny z tej rodziny związane są w większości z natu ralny m i, słabo przekształconym i przez człowieka zbiorowiskami roślinnymi, wykazując wysoką hemerofobię, stąd stan ich flory na danym terenie może być jednym ze wskaźników zachowania na nim naturalnej różnorodności biologicznej.
2. Materiał i metody
Teren badań (przedstawiony na ryc. 1) obejmuje większość mezoregio- nu fizycznogeograficznego 341.31 Wyżyna Częstochowska ( K o n d r a -c k i 1980), z drobnymi korektami grani-cznymi. Teren badań pokryto siecią kwadratów o boku 10 km, zgodnie z założeniami metodycznymi
Atlasu Rozmieszczenia Roślin Naczyniowych w Polsce — ATPOL ( Z a j ą c
1978), przy czym leży on na przecięciu słupów od D4 do D7 z pasami od E7 do F2.
Inwentaryzację w terenie przeprowadzano, poszukując badanych roślin na stanowiskach znanych z literatury oraz szukając nowych stanowisk. Na wszystkich stanowiskach przeprowadzano szacowanie liczebności populacji oraz ocenę ogólnych warunków siedliskowych (wystawa, nachylenie, wilgotność gleby itp.) i fitocenotycznych. N a stanowiskach wybranych gatunków rzadkich przeprowadzano dokładne pomiary abiotycznych czynników eko-logicznych (pH gleby, zacienienie itp.) oraz wykonywano zdjęcia fitosoc- jologiczne m etodą Braun-Blanqueta.
Wyniki badań przedstawiono w postaci map rozmieszczenia każdego gatunku, wykonanych m etodą punktową, ze zróżnicowaniem wagi punktów. Nomenklaturę gatunków przyjęto zgodnie z pracą P r o c h a z k i i V e l i s k a (1983).
Ryc. 1. Teren badań: 1 - miasta; 2 - duże wsie; 3 - granica terenu badań; 4 - siatka Atlasu
Rozmieszczenia Roślin Naczyniowych iv Polsce (ATPOL); 5 - oznaczenia słupów
i pasów siatki A TPOL
Fig. 1. The investigated area: 1 - towns; 2 - large villages; 3 - boundary o f the investigated area; 4 - grid of the Atlas o f Distribution o f Vascular Plants in Poland (ATPOL); 5 - designations o f colum ns and row s of the A TPO L grid
3. Wyniki i dyskusja
Na terenie badań odnotowano stanowiska 22 gatunków roślin z rodziny storczykowatych, pięciu mieszańców międzygatunkowych i jednego mieszańca międzyrodzajowego (tab. 1). N a ryc. 2 w formie wykresu słupkowego zilustrowano liczbę stanowisk poszczególnych gatunków. Wyniki badań inwentaryzacyjnych przedstawiono w postaci punktowych m ap rozmieszczenia - przykładowe mapy dla wybranych gatunków przedstawiono na ryc. 3.
W toku niniejszych badań w terenie potwierdzono większość literaturowych stanowisk roślin storczykowatych oraz odnaleziono wiele nowych. W szcze-gólności odnaleziono stanowiska trzech nowych dla badanego terenu gatun-ków: kruszczyka sinego (Epipactis purpuratu), storczyka Russowa (Dactylorhiza
russowii) oraz podkolana zielonawego (Platanthera chlorantha). Teren ten
charakteryzuje się bogatymi stanowiskami gatunków związanych z fito- cenozami buczynowymi, rzadkich w skali kraju, takich jak żłobik koralowy
(Corallorhiza trifida) i gatunki z rodzaju buławnik (Cephalanthera). Dużą
wartość posiadają stosunkowo liczne stanowiska obuwika pospolitego (Cyp-
ripedium calceolus).
Na łąkach we Włodowicach stwierdzono występowanie roju mieszańców rodzaju Dactylorhiza, w skład którego wchodziły osobniki o cechach trzech gatunków (D . majalis, D. maculata i D. fuchsii), czterech mieszańców międzygatunkowych (D. x aschersoniana, D. x maculatiformis, D. x
ver-meuleniana i D. x braunix) oraz jednego mieszańca międzyrodzajowego
(x Rhizanthera chevallierana) - nototaksony powyższe nie były dotychczas podawane z terenu badań.
Ponadto stwierdzono obecność kilku wartościowych skupień gatunków roślin storczykowatych w bogatych w gatunki fitocenozach buczynowych w zasługujących na ochronę kompleksach leśnych, głównie w południowej części badanego terenu, takich jak uroczyska Sierbowice, Szypowice i Ruska G ó ra oraz kompleksy leśne między Karlinem a Żerkowicam i, między Kolonią Giebło a Kiełkowicami i niedaleko wsi Śrubarnia. Objęcie tych terenów ochroną rezerwatową uchroniłoby od zagłady bardzo wartościowe i charakterystyczne dla krajobrazu Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej ekosystemy, odznaczające się wyjątkowo bogatą florą i fauną.
Najliczniejsze skupienie gatunków storczykowatych stwierdzono na terenie kwadratu ATPOL DF61, w którym zanotowano stanowiska 16 gatunków. Może to dziwić, ponieważ kwadrat ten obejmuje drugi co do wielkości ośrodek miejski na badanym terenie - Zawiercie (ponad 50 tys. mieszkańców). Jednak w kwadracie tym mieści się również najbogatsza część kompleksu wilgotnych łąk, koło wsi Włodowice, gdzie wiele gatunków storczyków (i innych rzadkich roślin) ma obfite stanowiska. Ten niezwykle wartościowy
fa b le 1: O rc h id sp ec ie s g ro w in g in th e in v e st ig a te d a re a G a tu n e k S p ec ie s N a z w a p o ls k a P o li sh n a m e N a z w a a n g ie ls k a E n g li sh n a m e L ic z b a st a n o w is k N u m b e r oT si te s Ce p h a la n th e ra d a m a so n iu m (M il i. ) D ru c e B u ła w n ik w ie lk o k w ia to w y W h it e H e ll e b o ri n e 3 5 C. lo n g if o li a (L .) F ri ts c h B u ła w n ik m ie cz o li st n y N a rr o w -l e a v e d H e ll e b o ri n e 1 6 С. ru b ra (L .) L .C . R ic h . B u ła w n ik cz er w o n y R e d H e ll e b o ri n e 1 0 C o ra ll o rh iz a tr if ld a C h â te la in Ż ło b ik k o ra lo w y C o ra lr o o t O rc h id 17 C yp ri p ed iu m ca lc eo lu s L . O b u w ik p o sp o li ty L a d y ’s S li p p er 5 D a c ty lo rh iz a f u c h si i (D ru c e ) S o ó S to rc z y k F u c h sa C o m m o n S p o tt e d O rc h id 2 D . in ca rn a ta (L .) S o ó S to rc z y k k rw is ty E a rl y M a rs h O rc h id 1 D . m a cu la ta (L .) S o ó S to rc zy k p la m is ty H e a th S p o tt e d O rc h id 2 D . m a ja li s (R c h b .) P .F . H u n t e t S u m m er h . S to rc z y k sz e ro k o li st n y B ro a d -l e a v e d M a rs h O rc h id 1 9 D ru ss o w ii (K li n g e ) H o lu b S to rc zy k R u ss o w a R u ss o w ’s M a rs h O rc h id 1 E p ip a ct is a lr o ru b en s (H o fT m .) Be ss er K ru sz c z y k rd z a w o c z e rw o n y D a rk -r e d H e ll e b o ri n e 2 2 E . h el le b o ri n e (L .) C ra n tz K ru sz c z y k sz e ro k o li st n y B ro a d -l e a v e d H e ll e b o ri n e 3 9 E . p a lu st ri s (L .) C ra n tz K ru sz c z y k b ło tn y M a rs h H e ll e b o ri n e 6 E . p u rp u ra ta S m . K ru sz c z y k si n y V io le t H e ll e b o ri n e 1 E p ip o g iu m a p h yl lu m S w . S to rz a n b ez li st n y G h o st O rc h id 1 G ym n a d en ia co n o p se a (L .) R . Br. G ó łk a d łu g o o st ro g o w a F ra g ra n t O rc h id 4 L is te ra o v a ta (L .) R . B r. L is te ra j a jo w a ta T w a y b la d e 1 3 M a la x is m o n o p h y ll o s (L .) S w . W y b li n j e d n o li st n y O n e -l e av e d O rc h id 6 N e o tt ia n id u s-a vi s (L .) L .C . R ic h . G n ie źn ik le śn y B ir d ’s -n e st O rc h id 3 2 P la ta n ih er a b if o li a (L .) L .C . R ic h . P o d k o la n b ia ły L e ss er B u tt e rf ly O rc h id 13 P . ch lo ra n lh a (C u st e r) R c h b . P o d k o la n z ie lo n aw y G re a te r B u tt e rf ly O rc h id 4 S p ir a n th es sp ir a li s (L .) C h e v a ll . K rę c z y n k a j e si e n n a A u tu m n L a d y ’s T re ss e s 1 D a c ty lo rh iz a x a sc h er so n ia n a (H a u ss k n .) S o ó 2 D . x b ra u n ii (H a là cs y ) B o rs o s e t S o ó 1 D . x m a c u la ti fo rm is B o rs o s e t S o ó 1 D . x ve rm eu le n ia n a S o ó 1 E p ip a ct is x sc h m a lh a u se n ii R ic h te r 1 2 x R h iz a n th e ra ch ev a ll ie ra n a (C a m u s) S o ó 1
L E G E N D A / L E G E N D : 1 -□ 2 -|
В
1
н
и
.9 -.V i я -■§ •S "о TO с: 1 с: 49 с Я _2 .N -С .О о СО 1 g о то 0> С -2 О то t О •S -«о .О1
-21
то<В to 8-С i с gi
iS то gто1
8 1 8 .то С1
2 то :Я О Е то .N -с .и -5 I .9 -'SJs
с 1то 5 с : §i
■ Sто О . Q о S .O •8 -fi -S R y c . 2 . L ic z b a s ta n o w is k g a tu n k ó w r o śl in st o rc z y k o w a ty c h n a b a d a n y m t e re n ie : 1 l ic zb a s ta n o w is k n ie p o tw ie rd z o n y c h p rz e z a u to ra ; 2 -li c z b a st a n o w is k p o tw ie rd z o n y c h p rz e z a u to ra F ig . 2 . T h e n u m b e r o f si te s o f o c c u rr e n c e o f e ac h o rc h id s p ec ie s in t h e i n v e st ig a te d a re a : 1 n u m b e r o f si te s n o t c o n fi rm e d b y th e a u th o r; 2 -n u m b e r o f si te s c o n fi rm e d b y th e a u th o rL E G E N D A /LEG EN D : 1 О 2 С 3 • 4 • 5 •
Ryc. 3. Rozmieszczenie wybranych gatunków storczykowatych na badanym terenie: A — obuwik pospolity Cypripedium calceolus-, В - listera jajow ata Listera ovala; С - buław nik wielkokwiatowy Cephalanthera damasonium. 1 - stanow isko nie potw ierdzone po 1950 r.; 2 - stanowisko potw ierdzone po 1950 r.; 3 - stanowisko potw ierdzone przez auto ra, 1-20 egzemplarzy; 4 - stanow isko potwierdzone przez autora, 21-100 egzem-plarzy; 5 - stanowisko potw ierdzone przez autora, ponad 100 egzemplarzy
Fig. 3. D istribution of selected orchid species in the investigated area: A - Lady’s Slipper
Cypripedium calceolus; В - Twayblade Listera ovata; С - White Helleborine Cephalanthera damasonium. 1 - site not confirmed after 1950; 2 - site confirmed after 1950; 3 - site
confirmed by the author, 1-20 specimens; 4 - site confirmed by the author, 21-100 specimens; 5 - site confirmed by the au th or, over 100 specimens
Cephalanthera 20 1 NE x 1 5 ' V * F i i \ ns dam asonium ,NW / / i i i W Cephalanthe 10 -, NEx 5 E i i ira longifolia vNW \ i i W S E / с \ s w S E - / С ^ > S W Epipactis 15 NEx / f 5 F i / rts elleborine SI \ >NW / i \ t i W Epipactis 8n NE x 6-\ 4-E i i i К itroru ben s ■J xNW r \ 1 1 iW S E / ' ^ " v s w s S E - / i ^ v s w Neottia л 6 , NE x J E i---s e / с idus-avis
\
>.NW / > > --- i W \ s wRyc. 4. Zależność występow ania niektórych gatunków roślin storczykow atych od wystawy terenu. (N a osiach odłożono liczbę zdjęć fitosocjologicznych)
Fig. 4. The dependence o f occurrence o f some orchid species upon site exposure. (The axes represent the num ber of phytosociological records)
Przyrodniczo obiekt również powinien być objęty ochroną rezerwatową w najbliższej przyszłości, ponieważ grozi mu zagłada z powodu postępującej zmiany stosunków wodnych i zmiany sposobu użytkowania (zaorywanie łąk).
Wyniki badań fitosocjologicznych i autekologicznych m ają charakter Przyczynkowy i nie pozwalają na wyciąganie daleko idących wniosków, mogą natom iast służyć za materiał uzupełniający dla ewentualnych badań nad ekologią poszczególnych gatunków w skali kraju. Jednakże nawet na tak ograniczonym materiale zauważyć można pewne prawidłowości. Ryci-na 4 przedstawia skompilowane Ryci-na podstawie danych z badanego terenu wykresy zależności występowania pięciu gatunków storczykowatych od Wystawy terenu. Widać tu, iż gatunki ciepłolubnych buczyn storczykowych, takie jak buławnik mieczolistny (Cephalanthera longifolia) i kruszczyk rdzawoczerwony (Epipactis atrorubens), preferują wystawę południowo- wschodnią, gnieźnik leśny (Neottia nidus-avis), gatunek żyznych buczyn i grądów, najczęściej występuje przy wystawie północnej, natom iast buław-nik wielkokwiatowy (Cephalanthera damasonium) i kruszczyk szerokolistny
(Epipactis helleborine) są w odniesieniu do tego czynnika gatunkam i eury-
topowymi.
4. Wnioski
■ Flora roślin storczykowatych badanego terenu jest stosunkowo bogata; obejmuje 22 gatunki, czyli prawie połowę wszystkich polskich gatunków z tej rodziny.
■ Nie potwierdzono w ogóle stanowisk czterech gatunków notowanych z badanego terenu w literaturze oraz licznych stanowisk innych gatunków, co podkreśla zagrożenie flory roślin storczykowatych na tym terenie, podobnie jak w całym kraju.
■ Największą wartość w skali ogólnokrajowej przedstawiają stanowiska niektórych gatunków rzadkich i zagrożonych wyginięciem (Cypripedium
calceolus, Dactylorhiza russowii, Epipactis purpurata) oraz stosunkowo liczne
mieszańce. Wielką wartość przedstawiają i zasługują na ochronę rezewatową kompleksy leśne i łąkowe, najbogatsze w gatunki roślin sto r-czykowatych.
5. Literatura
K o n d r a c k i J. 1980. Geografia fizyczn a Polski. PW N , Warszaw a: 1-210.
P r o c h a z k a F., V e l i s e k V. 1983. Orchideje nasi prirody. A cademia, Praha: 1-284. P u l a s k i Ł. 1994. Badania nad rozmieszczeniem i ekologią roślin z rodziny storczykowatych na
W yżynie Częstochowskiej. Wyd. U Ł, Łódź: mpis.
Z a j ą c A. 1978. Założenia metodyczne Atlasu Rozmieszczenia Roślin Naczyniowych w Polsce
(A T P O L ) . Wiad. Bot. 22 (3): 145-155.
6. Summary
The paper presents the results o f floristic investigations on distribution o f plants from the orchid family in the area roughly corresponding to the Wyżyna Częstochowska (Częstochowa U pland) mesoregion (341.31 in the classification o f K o n d r a c k i 1980 - Fig. 1).
D uring those investigations, sites of occurrence were found for 22 species, 5 interspecies hybrids and 1 intergeneric hybrid (Tab. 1). Fig. 2 depicts the num ber o f sites of occurence for each species. O f special interest are the sites of Russow ’s M arsh O rchid (Dactylorhiza
russowii), Violet Helleborine (Epipactis purpurata) and G reater Butterfly O rchid (Platanthera chlorantha), which have never been found in this area before. F or the first time recorded
in this area are also the M arsh and Spotted O rchid hybrids (D actylorhiza ssp.) - the site o f th eir com m on occurrence on the m eadow s in Włodowice m erits p ro tection and the hybrid swarm itself needs further taxonom ic research. W orthy o f m ention are also beech forest complexes rich in orchid species, in which th e investigated area abo unds - they should all be placed under legal protection in order to allow the conservation o f rare species and phytocoenoses.
The m ain result o f the investigations summ arized here were m aps of distribution o f particular orchid species - Fig. 3 provides some examples. A p art from floristic investigations, research was also carried out on some ecological problem s concerning several orchid species - an example of d a ta collected is Fig. 4, which shows the dependence o f occurrence o f orchids upon site exposure.
d r Łu k a s z Pu ł a s k i Translated by Łu k a s z Pu l a s k i K atedra Biofizyki Molekularnej
(praca w ykonana w K atedrze Botaniki) Uniwersytet Łódzki
