Terytorialne zróżnicowanie procesu starzenia się ludności Polski i aktywności zawodowej ludzi starszych

Barbara Nowakowska, Włodzimierz Obraniak,

Kazimiera Nowak-Sapota, Zofia Zarzycka

TERYTORIALNE ZRÓŻNICOWANIE

PROCESU STARZENIA SIĘ

LUDNOŚCI POLSKI

SZKOŁA GŁOWNA HANDLOWA

INSTVTOT STATYSTYKI I DEMOGRAFII

W ARSZAW A 1991

Część I

Barbara Nowakowska, Włodzimierz Obraniak, Zofia Zarzycka

TERYTORIALNE ZRÓŻNICOWANIE

PROCESU STARZENIA SIĘ LUDNOŚCI POLSKI

I AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ

13

Rozdział 1. TERYTORIALNE ZRÓŻNICOWANIE PROCESU STARZENIA SIĘ LUDNOŚCI w OKRESIE 1975-1987

1. Wprowadzenie

Proces starzenia się ludności rozumiany jest w płaszczyźnie demografi­ cznej jako wzrost udziału osdb w starszym wieku w ogólnej liczebności po­ pulacji / b i t B* 1 6-18/. W literaturze demograficznej spotyka się różne opinie dotyczące dolnej granicy wieku starszego. Znaczenie terminów: "pro­ ces starzenia się" i "starośó" objaśnione jest w pracy /[¿], s. 14-15/. W- niniejszym opracowaniu jako próg starości przyjmujemy rok 60 zarówno dla mężczyzn, jak dla kobiet. Przypomnijmy, że takie właśnie ujęcie stosował konsekwentnie w licznych pracach poświęconych temu problemowi wybitny pol­ ski demograf Edward Rosset Definiując pojęcie "starośó demograficzna" autor ten wyjaśniał, iż " Q .f] przez starośó demograficzną rozumie się sy­ tuację typu statycznego; wyznacza ją proporcja osób starszych /óO lat i więcej/ w ogólnej liczbie ludności / K I » s> 13/. Jako podstawową miarą stopnia zaawansowania procesu starzenia się ludności posługiwaó się będziemy wskaźnikiem starości demograficznej /Wt / wyrażającym udział osób w wieku 60 i więcej lat w ogólnej liczbie ludności

H 6 0+ ” ]-^czl)a ludności w wieku 60 i więcej lat w okresie t, - liczba ludności ogółem w okresie t

Wskaźnik obliczymy dla Polski /W^/ oraz poszczególnych województw / W ^ / , gdzie: i = 1 ... 49/. Uzupełniającą miarą stopnia zaawansowania procesu starzenia się ludności będzie wskaźnik określający liczbę osób w wieku 0 - 1 4 lat, przypadającą na 100 osób w wieku 60 i więcej lat

/ 1 . 1/

gdzie:

W - wskaźnik starości demograficznej w okresie t,

/ 1 .2/

gdzie:

14

it Q _ 14 - liczba ludności w wieku 0-14 lat w okresie t Łt 60+ " liczba ludności w wieku 60 i więcej lat w okresie t

Podobnie jak poprzednią miarę i ten wskaźnik obliczymy dla Polski / Z i poszczególnych województw / zit/ - gdzie: i «* 1...49.

Postęp procesu starzenia się ludności mierzyć będziemy za pomocą dwu wskaźników:

- bezwzględnego wskaźnika postępu procesu starzenia się ludności / R / , ob­ liczonego jako różnica /wyrażona w punktach procentowych/ między pozio­ mem wskaźników starości w dwóch skrajnych latach badanego okresu:

h - w _ w / i . y

tn to gdzie:

w - wskaźnik starości demograficznej w okresie n tn

W - wskaźnik starości demograficznej w okresie O to

Także tę miarę obliczymy dla Polski /R/ oraz poszczególnych województw /Rj/ - gdzie i =» 1...49

- względnego wskaźnika postępu starzenia się ludności wyrażonego indeksem wskaźników starości demograficznej / \ J

W.

I ■ . 1 00 /1.4/

to gdzie:

V'tn 1 W to " jak

Miarę tę obliczymy dla Polski /Iy' i poszczególnych województw / v - gdzie i a lt«i49*

Wykorzystując omówione mierniki w dalszej części rozdziału podejmiemy pró­ bę:

- oceny stopnia zaawansowania procesu starzenia się ludności w wojewódz­ twach w 1975 r*kuj

- analizy postępu procesu starzenia, się ludności w przekroju terytorialnym w okresie 1975-1987;

- delimitacji województw z punktu widzenia stopnia zaawansowania procesu starzenia się ludności w 1987 roku /obszary starości demograficznej/. Podstawą źródłową naszych dociekań będą dane ewidencji bieżącej o stanie i strukturze ludności według wieku w poszczególnych województwach £8]#

15

1,2, Stopień zaawansowania procesu starzenia się ludności w 1 9 7 5 roku

W 1975 r., przy zaludnieniu Polski wynoszącym 34185 tys., grupa osób w w wieku 60 i więcej lat liczyła 4696 tys. Wskaźnik starości demografi­ cznej kształtował się zatem na poziomie 13,7$. Zróżnicowanie przestrzenne tego wskaźnika określał obszar zmienności 8,5# - 1 8,0#. Międzywojewódzkie odchylenie standardowe wskaźników starości wynosiło 2 , 6 punktów procento­ wych, stanowiąc 1 8 , 8 wskaźnika ogólnopolskiego.

Najniższy stopień starości demograficznej odnotowano w województwie szczec i ń s k i m , a najwyższy w województwie sieradzkim.

Syntetyczny obraz przestrzennych różnic w tym zakresie uzyskaliśmy two­ rząc obszary starości demograficznej, obejmujące grupy województw o podob­ nym poziomie wskaźników starości. Empiryczne rozkłady współczynników woje­ wódzkich /dla: obydwu porównywanych momentów, ogółu ludności oraz w prze­ kroju miasto-wieś/ skłoniły nas do pogrupowania ich według sześciostopnio­ wej skali. Skalą tą w niezmiennej postaci posługiwać się będziemy w toku całej analizy, co umożliwi wielostronną interpretację różnic w rozkładach wskaźników wojewódzkich w stosowanych przekrojach. Wyniki takiego gru­ powania województw dla ogółu ludności w 1975 r. przedstawia rys. 1,1. Naj­ niższym stopniem zaawansowania procesu starzenia się ludności charaktery­ zowała się zwarta terytorialnie grupa 1 3 województw, położonych na ziemiach zachodnich i północnych, W dwu z nich /szczecińskie, legnickie/ nie wyno­ sił on 9#, w 6 następnych województwach wahał się w granicach 9,1-9,7;« /por. tabl. A.1/,

Najwyższym stopniem zaawansowania procesu starzenia się ludności odzna­ czała się grupa 9 województw: 6 z nich położonych byfo wzdłuż wschodniej granicy kraju i 3 w centrum, w tym woj. sieradzkie, w którym wskaźnik starości był ponad dwukrotnie wyższy niż minimalny /woj. szczecińskie/.

Największa grupa, skupiająca 23 województwa, odznaczała się wskaźnikami w granicach 14,0-15,9#, a więc nieco powyżej wartości średniego wskaźnika dla Polski, Był to zwarty obszar skupiający województwa położone w centrum i na południu Polski. Ogólnie rzecz biorąc, stopień starości demograficz­ nej ludności Polski wzrastał w miarę przesuwania się z zachodu na wschód. Stopień zaawansowania procesu starzenia się ludności w 1 9 7 5 r, był wyż­ szy na wsi niż w miastach, wskaźnik starości demograficznej wynosił odpo­ wiednio 15,3 i 12,5#. Dla populacji wiejskiej wahał się w granicach 9,5# /koszalińskie/ - 2 0,3# /białostockie/, w miastach natomiast od 7 , 0 /lęgni- clcie/ 16,5# /przemyskie/. Wart o zauważyó, że w obu wyróżnionych popula­ cjach stopień międzywojewódzkiego zróżnicowania wskaźników był niemal jed­ nakowy /odchylenie standardowe wynosiło 1 8,6# średniej dla wsi i 1 8,9# d-a

Koszalin

Suwałki

Sztzean

(Zielona Góra

Wroc-faw

Rys. 1.1. Obszary starości demograficznej. Ludność ogółem w 1 9 7 5 r.

pon. 1 0 % 10-11,9 12-13,9 14-15,9 16-17,9 18 i więcej X minimum 8,5 maksimum 18,0 Polska 13,7 w o j . szczecińskie woj. sieradzkie

miast - tabl.A.1. Stosując identyczną skalę grupowania wskaźników dla miast i wsi /rys. 1 . 2 i 1.3/ uzyskaliśmy rozkład województw przedstawiony w ta­ blicy 1.1. O ile w miastach aż w 1 2 województwach wartość wskaźnika

staro-Tabl.1.1. Województwa według wartości wskaźników starości w 1975 r.

Udział osób w wieku 60 i więcej lat w ogólnej liczbie ludności w odsetkach

Liczba województw razem miasta wieś

49 49 49 8 1 2 4 10,0 - 11,9 ... 5 11 5 1 2 , 0 - 1 3 , 9 ... 4 18 7 14,0 - 1 5 , 9 ... . 23 7 10 16,0 - 17,9 ... 8 1 20 18,0 i więcej . . . 1 - 3

O b s z a r y t t t r o i n a

« « o g r . f l c ï n . j . Luc|n o 4 ć m

VAjr— ■lnlaua - 7 0_

- 1 S - L " ° •

!e 1 »içcej * Polsk. . 12,5 J‘ PrI»«Y»kł.

- 2 0,*3 Z woi' ko#**llrt8kie

ści nie przekroczyła 1 0$, to na wsi w klasie tej znalazły się tylko 4 wo„ jewództwa. W obu przypadkach były to województwa usytuowane w zachodnich i północnych regionach kraju.

Wysoka wartość wskaźnika, przekraczająca 16$, występowała aż w 2 3 woje_ wództwacn w przypadku ludności wiejskiej i tylko w 1. województwie w od­ niesieniu do ludności miejskiej. Wszystkie te jednostki terytorialne b y ł y położone w centrum i na wschodzie Polski. Prawidłowość zaobserwowana dla ogółu ludności dotyczyła także ludności wiejskiej: w miarę przechodzenia z zachodu na wschód wzrastała liczba województw wykazujących coraz to wyższy stopień zaawansowania starości demograficznej. Województwa wykazujące sto­ sunkowo wysoki odsetek ludzi starych w miastach rozproszone były na tere­ nie kraju.

Interesującym, w warstwie interpretacyjnej, miernikiem, który opisuje strukturę według wieku, a zarazem stopień starości demograficznej, jest re­ lacja liczby osób w wieku 0-14 lat do liczby osób w wieku 60 i więcej lat. Można go nazwać wskaźnikiem zastępowalności, gdyż odpowiada na pytanie: i- lu wnuków przypada na 100 dziadków /[jjj. s.1 68/. Zauważmy, iż poziom tego wskaźnika zależy od siły i kierunku działania czynników kształtujących w przeszłości obecną liczebność najstarszego i najmłodszego odłamu ludności. Liczebność osób w starszym wieku na danym terytorium jest wynikiem nastę­ pujących wydarzeń demograficznych! wielkość tej kohorty w momencie naro­ dzin, porządek jej wymierania oraz wpływ migracji na jej liczebny rozwój. Procesy te zachodziły w długim okresie, obejmującym co najmniej 60 lat, li­ czebność zaś grupy dzieci w wieku 0— 14 lat kształtowały w poszczególnych województwach zróżnicowane warunki reprodukcji ludności w ostatnich kilku­ nastu latach.

1975 r., na 100 mieszkańców Polski w wieku 60 i więcej lat, przypada­ ły 1 7 4 osoby w wieku 0-14 lat. Najwyższa wartość tego wskaźnika charakte­ ryzowała województwo słupskie /302/, najniższa zaś woj.łódzkie /107/. War­ tość wskaźnika maksymalnego była trzykrotnie wyższa od minimalnego, co wBka- zuje na bardzo silne zróżnicowanie tego miernika /rys.1.4/.

Tabl.1.2. Województwa według wartości wskaźników zastępowalności w 1975 r.

Na 100 osób w wieku 60 i więcej lat przypadało osób w wieku 0-14 lat

Liczba województw razem miasta wieś O g ó ł e m . . . 49 49 49 Mniej niż 1 3 0 . ... .. 2 3 2 1 3 0 - 1 6 9 ... 19 1 2 20 1 7 0 - 2 0 9 ... 13 18 12 2 1 0 - 2 4 9 ... 7 5 9 250 - 289 ... 4 10 1 290 i więcej ... .. 4 1 5

¡łys. 1.4. Wskaźniki zastępowalności w 1975 r.

minimum 107,1 - woj. łódzkie maksimum 302,4 - woj. słupskie Polska 173,5 Pon. 130 130-169 170-209 210-249 ^ 250-289 290 i więcej

Dwa województwa^/łódzkie i warszawskie/ wyróżniały się skrajnie niskim poziomem wskaźników zastępowalności. W tych województwach liczebność osób w starszym wieku była niemal identyczna z liczbą dzieci do lat 14« Przy­ pomnijmy, że udział ludności starszej w ogólnej liczbie mieszkańców tych województw był wysoki. Niska wartość wskaźnika zastępowalności była więc wynikiem stosunkowo małej liczebności dzieci. Województwa te, charaktery­ zujące się wysokim stopniem zurbanizowania i dużym nasyceniem ludnością wielkomiejską, wykazywały w okresie powojennym skrajnie niski poziom płod­ ności.

Niski poziom omawianych -wskaźników cechował liczną grupę województw: gfców- nie centralnych i wschodnich. Wysokie wskaźniki zastępowalności były udzia­ łem województw zachodnich, bardzo wysokim zaś legitymowały się wojewódz­ twa północne /słupskie, olsztyńskie, koszalińskie/. Nietrudno zauważyć, że właśnie te regiony kraju wyróżniały się w okresie powojennym wysokimi współ­ czynnikami urodzeń, co uwidaczniało się w dużej liczbie dzieci. Z drugiej strony, napływowy charakter osadnictwa na tych terenach sprawił, iż liczba osób w starszym wieku była stosunkowo niższa niż w województwach położo­ nych na ziemiach dawnych.

1.3« Tendencje starzenia się ludności w okresie 1975— 1987

W okresie 1975-1987 zaludnienie Polski zwiększyło się z 34185 tys. do 37764 tys., tj, o 10,5$, podczas gdy liczba osób w wieku 60 i więcej lat z 4 6 9 6 tys. do 5384 tys., tj, o 1 4,6$. Dynamika wzrostu liczby osób w star­ szym wieku była znacznie wyższa niż dynamika ogólnej liczby ludności - tabl. A.3.

W tym samym okresie wskaźnik starości demograficznej wzrósł z 13,7$ do 14,3$, tak więc bezwzględny wskaźnik postępu starzenia się ludności /R/ przyjął wartość 0,6 punktu procentowego, wskaźnik względny /I^/ wyniósł 104,4$. Mierniki te wskazują, że w rozpatrywanym okresie nastąpił niewiel­ ki postęp procesu starzenia się ludności w skali kraju. Parametry te, bę­ dące miarami średnimi zacierają jednak bardzo silne zróżnicowanie między­ wojewódzkie badanego zjawiska.

Przede wszystkim należy zwrócić uwagę, że w 16 województwach miał miej­ sce regres, a nie postęp procesu starzenia się ludności /tabl, A.4/. Inny­ mi słowy: w tej grupie województw wskaźniki starości demograficznej w 1967& były niższe niż w 1 9 7 5 r. czyli ludność tych województw uległa demografi­ cznemu odmłodzeniu. Zjawisko to wystąpiło z największym natężeniem w woje­ wództwach: katowickim i rzeszowskim. Spróbujmy zastanowić się jakie mogły być okoliczności hamujące postęp procesu starzenia się ludności w tym okre­ sie.

Województwa wchodzące w skład omawianej grupy wyróżniały następu jące ce­ chy!

_ wysoki, przekraczający średnią ogólnopolską, poziom wskaźnika starości

demograficznej w 1975 r.,

_ u s y t u o w a n i e na dawnych ziemiach polskich.

K o n t y n u u j ą c objaśnianie specyficznych cech rozpatrywanej grupy województw,

przyjrzyjmy się z kolei tym województwom, w których proces starzenia się l u d n o ś c i najbardziej się uwidocznił /rys. 1.5/.

W 4 województwach /wałbrzyskie, jeleniogórskie, wrocławskie i szczeciń­ skie/ w latach 1975-1987 wskaźnik starości demograficznej zwiększył się o ponad 30$; w następnych 6 /koszalińskie, elbląskie, słupskie, legnickie, zielonogórskie, olsztyńskie/ w granicach od 13,3$ do 22,0$. Zwróćmy uwag^,

te wszystkie wymienione województwa położone były na ziemiach zachodnich

i północnych.

Rys. 1.5 Proces starzenia się ogółu

22

Próbując objaśnić mechanizm tale istotnych różnic w postępie procesu sta­ rzenia się ludności pomiędzy dvdema skrajnymi grupami woje-.rództw zwróćmy uwagę, iż różnice w tym względzie mogły być spowodowane odmienną dynamiką wzrostu liczby ludności w tych województwach!

- ogółem

- w wieku 60 i więcej lat.

Przypomnijmy, iż zaludnienie Polski w okresie 1975-1987 wzrosło o 10,5/°. Obszar zmienności indeksów dynamiki ogólnej liczby ludności wynosił 17,8 punktów procentowych, a jego krańce wyznaczały wartości 103,5^ /woj. wał­ brzyskie/ - 1 2 1,3?J /woj.legnickie/.

>inrto odnoto-.vać, że przestrzenne zróżnicowanie tych indeksó-,v nie wyka­ zywało jednorodnej sytuacji na zięciach zachodnich i północnych. Ujawniło się nowe zjawisko: rozpatrywane województwa cechowały się bardzo zróżnico­ waną dynamiką rozwoju ludności. Odmiennie od sytuacji lat powojennych, w badan;« ckresie ruchy migracyjne na terenie kilku z tych województw osła­ biały przyrost rzeczywisty ludności /woj.wałbrzyskie, je:..eniogórskie, opol­ skie/. B y ł y oczywiście przykłady inne /np. legnickie/, ale podane zjawisko słabej dynamiki zaludnienia kilku województw ziem zachodnich i północnych rysowało się bardzo wyraźnie. Również województwa położone na ziemiach dawnych były silnie zróżnicowane pod względem dynamiki zaludnienia. Spoty­ kano je tak w grupie województw o skrajnie niskim przyroście ludności/za- mojBkie, sieradzkie/, jak w grupie o maksymalnym ich poziomie /krośnień­ skie, rzeszowskie/.

Zestawienie indeksów postępu procesu starzenia się ludności ze wskaźni­ kami dynamiki ogółu ludności wykazuje, iż województwa, w których nastąpiło otuuiodzenie ludności cechowała zarazem wysoka dynamika zaludnienia. Typo­ wym przykładem były tu wspomniane województwa katowickie i rzeszowskie, w których największemu spadkowi wartości wskaźnika starości /odpowiednio o 9,Oj? i 7 , 2 ^ towarzyszył niemal najwyższy przyrost ludności w latach 1975- -1987 /odpowiednio o 13,8# i o 15,45^»

Zróżnicowanie przyrostu ogólnej liczby ludności miało wpływ na mniejszy lub większy postęp procesu starzenia się ludności, a w wielu przypadkach / 1 6 województn/ sprzyjało demograficznemu ich odmłodzeniu. Od tej ogólnej prawidłowości istniały jednak wyjątki: spotkać można było województwa, w których ludność wykazywała maksymalną dynamikę rozwoju, a zarazem charak­ teryzowała się bardzo wysokim postępem procesu starzenia się /woj.legnic­ kie/. Problem zasługuje więc na bliższe rozpatrzenie, czego rezultatem by­ łoby określenie wpływu poszczególnych elementów przyrostu rzeczywistego ludności na postęp starzenia się ludności. Będzie to przedmiotem analizy w drugim rozdziale niniejszego opracowania.

Drugim czynnikiem różnicującym postęp procesu starzenia się ludności w p r z e k r o j u terytorialnym były duże rozbieżności we względnym przyroście li­ czby ludności starszej. VJ grupie województw "odmłodzonych" okres 1975-1987 przyniósł niewielki przyrost liczby osób w starszym wieku: w 14 wojewódz­ twach wahał się on w granicach od 2,3$ do 7,5#, a w 2 województwach nie­ znacznie przekroczył 10$. W województwach o największym postępie procesu starzenia się przyrosty te były wielokrotnie większe i wahały Bię w grani­ cach od 27,6 do 51,5$. Można domniemywać, że taki stan rzeczy ukształtował 3ię pod wpływem działania dwóch czynników. Decydujące znaczenie skłonni jesteśmy przypisywać do szczególnego mechanizmu kształtującego strukturę ludności według wieku na terenach ziem zachodnich i północnych. Mamy tu na myśli migracyjny rodowód mieszkańców tych terenów. W latach powojennych napływały tu liczne rzesze migrantów będących wówczas w młodszych grupach wieku produkcyjnego. Dziś osoby te w równie licznych kohortach zasiliły populację osób w starszym wieku, stąd tak wysoka dynamika wzrostu jej liczby w badanym okresie. Tendencja ta, typowa dla ziem zachodnich i północnych, w pozostałych regionach kraju działała w odwrotnym kierunku: uszczuplały się w różnym stopniu w poszczególnych województwach zastępy ludności w młodszych grupach wieku produkcyjnego, stąd dynamika przyrostu liczby osób starszych była znacznie słabsza. Dodatkowym czynnikiem, które­ go działanie przejawiało się głównie na terenie województw dawnych były skutki niżu urodzeń z okresu pierwszej wojny światowej. Zwróćmy bowiem u?vagę, że w badanym okresie w obręb wieku starszego wkraczały roczniki uro­ dzone w latach 1914-1918, a więc mniej liczne niż poprzednie generacje. Działanie tego czynnika przejawiało się ze szczególną siłą w drugiej poło­ wie lat 70. W okresie 1975-1979 liczba ludności w starszym wieku w Polsce zmniejszyła się, i tylko w 1 5 województwach obserwowaliśmy w tyia okresie wyraźny jej wzrost. Wystąpił on w województwach zachodnich i północnych, a także w kilku województwach centralnych i wschodnich /lubelskie, radomskie, siedleckie oraz piotrkowskie i włocławskie/. We wszystkich pozostałych wo­ jewództwach liczba osób w starszym wieku zmniejszyła się. Szczególnie wy­ raźnie zjawisko to wystąpiło w województwach południowych /opolskim, kra­ kowskim, krośnieńskim i nowosądeckim/. Z początkiem lat 80- grupę osób w starszym wieku zasiliły już znacznie liczniejsze generacje urodzone po I wojnie światowej. Znalazło to swoje odbicie w dynamicznym przyroście licz­ by osób w wieku 60 i więcej lat w latach 80. Szczególnie silnie wzrost ten wystąpił na ziemiach zachodnich i północnych.

Działanie wymienionych czynników kształtowało zróżnicowanie postępu sta— rżenia się ludności zarówno w miastach jak na wpi. Obraz zróżnicowania rozkładu województw z tego punktu widzenia ilustruje tablica 1.3.

24

Tabl.1.3« Województwa według poziomu indeksów starości demograficznej w okresie 1975-1987

Indeksy starości demograficznej w odsetkach

Liczba v*ojewództw razem miasta wieś

49 49 49 16 26 11 100,0 - 100,9 ... ... 21 12 11 110,0 - 119,9 ... 7 5 21 1 2 3 130,0 i więcej ... 4 4 3

Zarówno w miastach, jak na W3i znajdowała się grupa woje -ództw "odmło­ dzonych". Szczególną sytuację obserwujemy wśród ludności miejskiej /rys. 1.6/. W ponad połowie województw/26/ w latach 1975-1987 obniżył się wskaź­ nik starości demograficznej, przy czym w 8 województwach aż o więcej niż iorV.

Zjawisko odmłodzenia demograficznego ludności miejskiej dotyczyło wyłą­ cznie województw położonych na ziemiach dawnych.

Z drugiej strony, grupa 9 województw, charakteryzujących się najwięk­ szym postępem procesu starzenia się ludności, to bez wyjątku województwa zachodnie i północne. Na uwagę zasługuje sytuacja w województwie łódzkim, w którym te symptomy były równie silne. Czynnikiem dodatkowo stymulującym była relatywnie niska dynamika zaludnienia miast w tym województwie /wzrost o 7,2# wobec 20,8# średnio w miastach/.

iiależy jednak zwrócić uwagę, że przejściowe zahamowanie procesu starze­ nia się ludności miejskiej wystąpiło w końcu lat 70, w następnej zaś deka­ dzie niemal we wszystkich województwach odsetek ludzi starszych uległ zwięk­ szeniu. Skutki niżu urodzeń w okresie I wojny światowej dały więc o sobie znać także w grupie ludności miejskiej.

Proces demograficznego odmłodzenia dotknął znacznie mniejszą liczbę wo­ jewództw w przypadku ludności wiejskiej /rys.1.7/. Było ich 11, i niemal wszystkie położone na ziemiach dawnych. Charakterystyczny wyjątek stanowi­ ły woj. pilskie i opolskie, położone na ziemiach północnych i zachodnich. Podobnie jak w miastach, "odmłodzenie" ludności wiejskiej miało charakter przejściowy, i wystąpiło tylko w drugiej połowie lat 70.

Na drogim krańcu zestawienia, gdzie zgrupowane są jednostki o najwię­ kszym postępie procesu starzenia się ludności, znajdujemy niemal ten sam zbiór województw, który wystąpił w przypadku ludności miejskiej. Wartości indeksów starości demograficznej kształtowały się tu na podobnym poziomie,

25

26

Porównanie postępu procesu starzenia się ludności w okresie 1975-1987 w miastach i na wsi skłania do następujących wniosków:

1. W 17 województwach kierunek i natężenie zmian wskaźników starości wmia- stach i na wsi było jednakowe /zaliczone do tej 3amej klasy/. W 4 woje­ wództwach południowych i w 4 srodkowo-zachodnich nastąpiło "odmłodzenie" ludności.

2. <V 18 województwach "odmłodzeniu" mieszkańców miast towarzyszyło posta­ rzenie ludności wsi. Jednostki te położone były w.centrum oraz środko­ wo-wschodnim rejonie kraju.

3. W 3 województwach /gdańskie, pilskie i opolskie/ ludność w miastach u- legła postarzeniu, na wsi zaś odmłodzeniu.

4. W 7 województwach postępy procesu starzenia się były silniejsze na wsi niż w miastach; 4 z nich tworzyły zwarty obszar na południu od Warsza­ wy.

5. W 4 województwach proces starzenia się ludności był bardziej intensywny w miastach niż na wsi. Były to 3 województwa zachodnie oraz woj. łódz­ kie. Zwróćmy uwagę, że w każdej z tych jednostek znajduje się jecbo wielkie miasto.

Statystycznym wyrazem powiązań między natężeniem procesu starzenia się ludności w miastach i na wsi może być współczynnik korelacji rang, któiyo- siągnął wartość + 0,44. Oznacza to, że w dość znacznym stopniu kierunek i natężenie zmian w poziomie współczynników starości w miastach i na wsi jest zgodny.

Przeprowadzona analiza ujawniła, że w okresie 1975-1987 można wyróżnić dwa podokresy charakteryzujące się różnym kierunkiem zmian postępu procesu starzenia się ludności: druga połowa lat 70. przyniosła przejściowe "od­ młodzenie" ludności w większości województw, zarówno w miastach, jak na wsi. Zjawisko to wyraźniej ujawniło się na ziemiach dawnych. Lata 80. przy­ noszą dalszy postęp procesu starzenia się ludności, szczególnie intensywny na ziemiach zachodnich i północnych. Zjawisko przejściowego odmłodzenia jest dowodem jak zaistniałe w przeszłości wydarzenia demograficzne /niż u- rodzeń z okresu I wojny światowej/ silnie oddziałują na zachodzące współ­ cześnie przemiany w strukturze ludności Polski według wieku - również w u- jęciu terytorialnym.

1#4. Obszary starości demograficznej w 1987 roku

W wyniku - opisanych wcześniej - zmian w poziomie wskaźników starości d e m o g r a f i c z n e j ludności poszczególnych województw w badanym okresie, uk­

ształtowały się w 1987 r. obszary starości demograficznej przedstawione na

rys« 1.8. * klasie poniżej 1 0 2, w której było w 1 9 7 5 r. 8 województw, w 1 9 8 7 r. nie znalazła się żadna jednostka terytorialna. Obszar zmienności w s k a ź n i k ó w starości w 1937 r. przesunął się ku wyższym wartościom, i był

zawarty w granicach 10,3 do 18,1ji. Odchylenie standardowe obniżyło się z

2 , 6 do 2,0?«, a współczynnik zmienności z 18,55* do 14,2?i. Kastąpiło więc

spłaszczenie rozkładu wskaźników starości.

W tych samych klasach wartości wskaźników utrzymały się 23 województwa 21 przesunęło się do wyższej klasy zaawansowania starości demograficznej

/ w tym 2 o dwie klasy/, 5 zaś województw wykazało niższy o jedną klasę poziom wskaźników starości.

Ogólnie można powiedzieć, że w dalszym ciągu największy stopierf staroś, ci demograficznej odnotowano w województwach wschodnich i centralnych, naj„ niższy zaś choć wyższy niż w 1975 r. - wykazywały województwa północne i zachodnie. Zaobserwowane zmniejszenie obszaru zmienności wskaźników staro., ści demograficznej nastąpiło również - choć w niejednakowym 3topniu w przy, padku ludności miast i wsi. Dolna granica tych wskaźników w miastach prze, sunęła się z 7# do 8,2#, a górna z 16,5 do 18#; współczynnik zmienności zmalał z 18,9# do 14,7#. Dla populacji wiejskiej nastąpiło przesunięcie doi. nej granicy z 9,5# do 11,2# a górnej - z 20,3# do 23',1#; w s p ó ł c z y n n i k a m i ności uległ niewielkiemu tylko zmniejszeniu: z 18,6# do 17,8# /rys. 1.9 i 1.10/. Zmiany w rozkładach województw według poziomu wskaźników starości przedstawione są w tablicy 1.4.

Tabl.1.4. Województwa według poziomu wskaźników starości demograficznej w latach 1975 i 1987

Wskaźniki starości w odsetkach

Liczba województw

razem miasta wieś

1975 1987 1975 1987 1975 1987 O g ó ł e m . . . ... 49 49 49 49 49 49 Poniżej 10 ... . . . 8 - 12 3 4 -10,0 - 11,9 ... 5 7 11 25 5 5 12,0 - 13,9 ... 4 13 18 14 7 4 14,0 - 1 5 , 9 ... ₂₃ 14 7 5 10 14 16,0 - 17,9 ... 8 1-3 1

₁

W 1975 roku wystąpiła wyraźna dominanta wskaźników starości demografi­ cznej dla ogółu ludności w klasie 14-16#, a w 1987 roku rozkład był znacz­ nie bardziej równomierny; nastąpiło wyrównanie liczby województw w 3 środ­ kowych klasach. Odwrotne zjawisko nastąpiło w przypadku ludności miejskiej: stosunkowo równomierny rozkład województw w 1 9 7 5 roku uległ w 1987 r. zmia­ nie, prowadzącej do silnej koncentracji województw w drugim obszarze sta­ rości demograficznej. Charakterystyczną zmianą dla szeregów dotyczących ludności wiejskiej było wyraźne przesunięcie liczebności do grup o najwyż­ szym stopniu zaawansowania starości.

Sprawdźmy, czy odnotowane wyżej tendencje potwierdzają się w toku ana­ lizy wskaźników zastępowalności. W 1 9 8 7 roku na 100 osób w wieku 60 i' więcej lat przypadało 180 osób w wieku 0-14 lat. W porównaniu z 1975 r. wskaźnik nieznacznie podwyższył się /o 6 p.p./. Podobnie jak w 1975 r.naj­ niższą wartość /112/ przyjął ten wskaźnik, w województwie łódzkim,

najwyż-29

1.9. Ob.zary .t.rołol d . « , r . t l c z « . J . >-udno*i 1 . J — - 1997 r.

«V.. 1.10. Obszary starości d.aogra.iczn.;,. Ludność .l.J.k. . 1987 r.

minimum 11,2 - woj. słupskie maksimum 23,1 - woj. białostockie Polska 16,6 pon. 10.0% V V 1 0 , 0 - 1 1 , 9 v w v

'2

i

30

zą natomiast /273/ w województwie legnickim /por. tabl. k.2/. Zwróćmy uwa- że w 1987 r. udział dzieci w ogólnej liczbie mieszkańców województwa l e g n i c k i e g o był bardzo wysoki i wynosił 2 8 , 1 $, natomiast w woj. łódzkim kształtował się na najniższym poziomie /205Ś/.

W latach 1975-1987 zmniejszeniu uległo zróżnicowanie omawianych wskaź­ ników: minimalne wartości kształtowały się na niemal niezmienionym pozio­ mie, maksymalne zaś obniżyły 3ię.

Rozkład województw według wartości wskaźników zastępowalności w 1987 r. podano w tabl. 1.5.

Tabl. 1.5. Województwa według wartości wskaźników zastępowalności w 1987 r.

Na 100 osób w wieku 60 i więcej lat przypada osób w wieku 0 - H lat

Liczba i"Ojewództw raz em miasta wieś

49 49 49 2 2 11 130 - 169 ... 17 4 17 1 7 0 - 2 0 9 ... 18 12 12 2 1 0 - 2 4 9 ... 7 18 5 250 - 289 ... 5 10 4 - 3

-Podobnie jak w 1975 roku, najliczniej reprezentowane były dwie klasy obejmujące wartość wskaźników od 130 do 210. Dotyczy to województw położo­ nych w centrum i na wschodzie kraju /por. rys. 1.11/, podobnie jak to mia­ ło miejsce w 1975 roku. Należy jednak dostrzec, że do tej grupy w 1987 r. dołączyły 3 województwa dolnośląskie: jeleniogórskie, wrocławskie i wał­ brzyskie. Potwierdza się zatem wcześniej zaobserwowana tendencja do silnego przyspieszenia postępu procesu starzenia 3ię ludności w tych właśnie woje­ wództwach /por. indeksy starości demograficznej - rys. 1.5/.

Zwróćmy uwagę, że w 4 województwach /koszalińskie, legnickie, olsztyń­ skie i słupskie/, w których omawiany wskaźnik przekraczał wartość 290, po­ ziom tych wskaźników w 1987 r. uległ istotnemu zmniejszeniu, fiównież w tym- przypadku mamy do czynienia ze znacznym postępem procesu starzenia si?j ludności.

Analiza rozkładu województw według wartości wskaźników zastępowalności w przekroju miasto— wieś wskazuje, że zakres zmian był bardziej wyraźny na obszarach wiejskich: z 2 do 11 zwiększyła się liczba województw, w których wartość omawianego miernika nie sięgała 130. Były to województwa centraL" ne i wschodnie. W województwach tych miał miejsce zatem znaczny postęp pro"

uys. 1.11. Wskaźniki zastępowalności w 1987 r. Na 100 osób w wieku 60 i więcej lat przypada osób w wieku 0-14 lat Poniżej 130 130-169 |X::;gy:3 170-209 P 1 210-249 F ” -] 250-289 minimum 111,5 - łódzkie maksimum 273,1 - legnickie Polska 179,5

cesu starzenia się ludności. Zauważmy, że w województwie białostockim li­ czba "wnuków* była w 1987 r. mniejsza niż liczba "dziadków" /wartość wskaź­ nika zastępowalności 98/. Wyrazem postępu procesu starzenia się ludności wiejBkiej był również fakt, że w 1987 roku w żadnym województwie wartość omawianych wskaźników nie osiągnęła poziomu 290, podczas gdy w 1975 r. w tej klasie znajdowało się aż 5 województw. Dodajmy, iż 2 z nich /koszaliń­ skie i szczecińskie/ przesunęły się o 2 klasy, pozostałe zaś 3 o 1 klasę /elbląskie, słupskie i olsztyńskie/. Spotykamy również 9 województw, w któ­ rych wartość omawianego miernika uległa niewielkiemu zwiększeniu, w naj­ większym stopniu /o kilkanaście punktów/ w województwach: gdańskim, lesz­ czyńskim i poznańskim.

Odmienną sytuację obserwujemy analizując wskaźniki zastępowalności dla ludności miejskiej: aż w 40 województwach wartość tego wskaźnika zwiększy- ła 3iS» co potwierdza wcześniej odnotowane zjawisko "odmładzania się" lud­ ności miejskiej. Hojewództwa, w których poziom wskaźników zastępowalności

■ y ? DEMOGRAFICZNE CZYNHIŁI TERYTORIALNEGO ZRJŻHICO.YAIilA

Bozdziai SPARZENIA SI$ LUB1103CI

■3J

2 1. Założenia metodologiczne

p r z e p r o w a d z o n a analiza wykazała istnienie wyraźnego przestrzennego zrćż- icowania zarówno stopnia zaawansowania, jak i postępu procesu starzenia ludności. Powstaje pytanie jakie są czynniki tego zróżnicowania oraz się

jak można objaśnić siłę i kierunek ich działania.

Jak wiadomo, wskaźnik starości demograficznej, wyrażający stopień za­ a w a n s o w a n i a procesu starzenia się ludności, to relacja dwóch wielkości: liczby ludności w starszym wieku i ogólnej liczby ludności. Mniejszy lub większy postęp starzenia się ludności jest więc wypadkową różnej dynamiki obu w y m i e n i o n y c h populacji. Objaśnienie mechanizmu kształtowania się li­ czebności tych właśnie populacji to zarazem objaśnienie czynników procesu starzenia się ludności.

Wielość czynników i ich- uwikłany charakter oddziaływania - jak przy wszystkich zmiennych ilorazowych - sprawia, że objaśnienie ich jest nie­ zwykle trudne i pracochłonne.

Objaśnienie czynników wpływających na dynamikę wzrostu liczby osób star­ szych i ich statystyczna kwantyfikacja, jest zadaniem bardzo trudnym, zwła­ szcza gdy celem badania jest uchwycenie specyficznych cech regionalnych. ZiTróómy uwagę, że ogólnie rzecz biorąc, chodzi w tym przypadku o wyjaśnie­ nie różnic w liczebnościach poszczególnych generacji składających się na ludność w starszym wieku. Zachodzi w związku z tym potrzeba zbadania - w ujęciu kohortowym - ich demograficznego rodowodu, a konkretnie różnic w liczbie i natężeniu urodzeń w okresie 60 lat wstecz i wcześniej, a więc w momencie narodzin tych generacji. Zauważmy, iż pierwszą trudnością, jest. tu brak odpowiednich materiałów statystycznych. Wielkie ruchy migracyjne w okresie powojennym uniemożliwiają wręcz odtworzenie życiorysu demograficz­ nego obecnych mieszkańców poszczególnych jednostek terytorialnych.

Innym czynnikiem wpływającym na zmianę liczby osób w starszym wieku w różnych regionach kraju jest zróżnicowany terytorialnie porządek wymiera­ nia.

" Pierwszym rozdziale opracowania zwróciliśmy uwagę na działanie tych czynników, wskazując zarazem jaka mogła być ich rola w różnicowaniu postę-Pu Procesu starzenia się ludności w układzie terytorialnym. Objaśnienie si-ły 0<^ ziasi-ływania tych czynnikó w stanowić powinno przedmiot odrębnej anali­ zy.

34

Obecnie podejmiemy próbę oszacowania Biły i kierunku oddziaływania tej grupy czynników, które określają dynamikę zmian ogólnej liczby ludności, czyli mianownika w podstawowej charakterystyce procesu starzenia się lud» ności jaką jest wskaźnik starości demograficznej /W^/,

Zmiany w zaludnieniu poszczególnych jednostek terytorialnych wyraża prą*, rost rzeczywisty, na który składa się przyrost naturalny oraz migracyjny /wraz ze zmianami administracyjnymi/ ludności* dla i-tej jednostki teryto­ rialnej wyraża się on wzorem:

V t o Przi " Ltni " Ltoi / 2 *1/ gdzie:

P rzi - przyrost rzeczywisty w i-tym województwie

L. . 1 - stan ludności na koniec i na początek badanego okresu w i-tyn tlll f t Ol

województwie

n n n

tn/to Przi = E Uti " E Zti + L “ti

t=1 t=1 t=1

gdzie:

U tl - liczba urodzeń w roku t w i-tym województwie Z - liczba zgonów w roku t w i-tym województwie

Ul

M - saldo migracji w roku t w i-tym województwie

Odmienne natężenie składników przyrostu rzeczywistego w poszczególnych jednostkach terytorialnych powoduje zróżnicowaną dynamikę ich zaludnienia. Może to mieć istotny wpływ - jak to wykazano w poprzednim rozdziale, na po­ stęp procesu starzenia się ludności tych jednostek. Jeśli w danej jednosfc ce terytorialnej wystąpi przyspieszony przyrost rzeczywisty ludności, wpły wać to będzie hamująco na postęp procesu starzenia się ludności.

W celu określenia siły wpływu poszczególnych składników przyrostu rze­ czywistego na stan ludności w końcu badanego przedziału czasowego, któr; można określić wzorem:

n n n

ł.»i - l.„i *

I

Z

t=i t=i t=*i

wprowadzono zamiast rzeczywistych wielkości urodzeń, zgonów i salda mi, cji ich wielkości hipotetyczne.

Hipotetyczne wielkości dla każdego województwa w poszczególnych lata1 badanego okresu /1976-1987/ oszacowano przy założeniu jednakowego /na po*

35

“ ti = Lti * "“t / 2 *4/

gdzie.

„u - współczynnik urodzeń dla Polski w roku t

Obliczenia takie wykonaliśmy oddzielnie /przy zastosowaniu odpowiednich w s p ó ł c z y n n i k ó w u r o d z e ń dla miast i wsi, a ich suma stanowiła hipotetyczną liczbę urodzeń w województwie. Analogicznie postępowaliśmy przy obliczaniu hipotetycznej liczby zgonów i hipotetycznego salda migracji /wraz z saldem zmian administracyjnych/.

Zwróómy uwagę, że empiryczne salda migracji i zmian administracyjnych dla każdego województwa /osobno w miastach i na wsi/ uzyskaliśmy jako róż­ nicę między empirycznym przyrostem rzeczywistym i empirycznym przyrostem naturalnym. Należy wyjaśnić, że dodatnie saldo migracji działa hamująco na postęp procesu starzenia się ludności tym silniej, im wyższe jest jego na­ tężenie. Wiadomo, że migracje obejmują w przeważającej części ludność w wieku produkcyjnym, a zwłaszcza w jego mobilnej części, a zatem bardziej zwiększają mianownik niż licznik wskaźnika starości demograficznej. Formu­ łowane wyżej założenie jest słuszne przy analizie czynników procesu sta­ rzenia się ludności w krótkim czasie. W dłuższym bowiem okresie skutki za­ istniałych w przeszłości migracji sprowadzać się mogą do dynamicznego wzro­ stu liczby osób w starszym wieku, a tym samym mogą stymulować proces sta­ rzenia się ludności.

Rezultatem tak przeprowadzonych obliczeń były hipotetyczne stany ludno­ ści na rok 1987, informujące jatki byłby stan zaludnienia poszczególnych wo­ jewództw przy założeniu jednakowych współczynników: urodzeń, zgonów, mi­ gracji, przyrostu naturalnego, wszystkich składników przyrostu rzeczywis­ tego.

Na podstawie tych wielkości obliczyliśmy hipotetyczne współczynniki sta­ rości demograficznej, przy czym liczbę ludności w starszym wieku przyjęli­ śmy na poziomie rzeczywistym.

2.2. Wyniki badania

-Prezentację wyników badania przedstawimy w formie syntetycznych tablic wynikowych zawierających:

~ rzeczywiste i hipotetyczne wskaźniki starości demograficznej w 1987 roki! rzeczywiste i hipotetyczne wskaźniki postępu starzenia się ludności /in- a«lr«v/ n latach 1975-1987;

ziomie współczynników średnich dla Polski/ natężenia badanych składników

przyrostu rzeczywistego. Na przykład hipotetyczną liczbę urodzeń w i-tym województwie w roku t uzyskiwano w następujący sposób:

36

- wskaźniki wyrażające relacje wyżej wymienionych indeksów /rzeczywisty wskaźnik postępu procesu starzenia się ludności = 100/•

2.2.1. Wpływ różnic w natężeniu urodzeń

Przypomnijmy, że rzeczywiste wskaźniki postępu procesu starzenia się ludności w latach 1975-1987 wykazały w 16 województwach "odmłodzenie" lud­ ności.

Po wyeliminowaniu wpływu różnic w natężeniu urodzeń, z grupy tej usu­ nięto tylko 1 województwo /pilskie/, w którym zamiast odmłodzenia = = 98,8/^, wystąpiło niewielkie postarzenie ludności / I ^ = 101,5/V. |V gru­ pie 1 5 województw znalazło się 5 jednostek /białostockie, bielskie, kato­ wickie, poznańskie i sieradzkie/, w których indeksy hipotetyczne '.-/skazywa­ ły na większy niż w rzeczywistości stopień odmłodzenia, ¡iożna więc stwier­ dzić, iż w tych 5 województwach rzeczywiste natężenie urodzeń /niższe niż przeciętnie w skali Polski/ przyspieszało postęp procesu starzenia się ludności. Siła oddziaływania tego czynnika była niewielka, przy czym naj­ wyraźniej dała o sobie znać w województwie sieradzkim /tablica 2.1/.

Pozostałe 10 województw "odmłodzonych" tworzyło dwie zwarte terytorial­ nie grupy! na środkowym zachodzie /bydgoskie, toruńskie, kaliskie, koniń­ skie, leszczyńskie/ i na południu kraju /nowosądeckie, tarnowskie, przemy­ skie, rzeszowskie, krośnieńskie/.

W tym przypadku, rzeczywiste natężenie urodzeń w latach 1975-1987 wpły­ wało hamująco na postęp procesu starzenia się ludności - najsilniej w wo­ jewództwie nowosądeckim.

W pozostałych województwach, zarówno rzeczywiste, jak hipotetyczne in­ deksy wykazały postęp procesu starzenia się ludności. Siła i kierunek dzia­ łania różnic w natężeniu urodzeń na to zjawisko były niejednakowe! w 1 3 wo­ jewództwach kierunek działania był dodatni, w pozostałych - ujemny.

Województwa, w których wystąpiło dodatnie działanie analizowanego czyn­ nika, tworzą 3 zwarte terytorialne grupy! 8 położonych w centrum kraju /od płockiego po krakowskie/, 3 wschodnie /lubelskie, tarnobrzeskie i zamoj­ skie/ oraz 2 zachodnie /wrocławskie i opolskie/. Zwróćmy uwagę, iż niemal wszystkie te jednostki charakteryzowały się wysokim /wyższym od średniego/ poziomem wskaźników starości demograficznej /z wyjątkiem wrocławskiego i opolskiego/. W tych województwach rzeczywiste natężenie urodzeń było prze­ ciętnie niższe niż w skali ogólnopolskiej, działając stymulująco na postęp procesu starzenia się ludności. Dodajmy, że przejawiało się to najsilniej w województwach łódzkim i warszawskim.

37

. , i, Wpływ różnic we współczynnikach urodzeń na terytorialne Ta * * zróżnicowanie postępu procesu starzenia się ludności Polski

w okresie 1975-1987

Wskaźniki starości Indeksy wskaźników Relacje d emograficzne j starości demogra­ między Województwo w 1987 r. w £ ficznej 1987/1975 indeksami/_

/ rzeczy-rzeczy­ hipote­ rzeczy­ hipote­ wisty = wiste tyczne wiste tyczne - 100/ 1 Warszawsa-ie . . . . 16,4 1 5 , 8 104,7 100,9 96,3 1 2 Bialskopodlaskie 17,5 1 7 , 6 105,8 106,2 100,4 3 Białostockie . . . 16,1 16,0 97,7 96,9 99,2 4 Bielskie . . . 13,8 13,7 98,2 98,0 99,8 5 Bydgoskie . . . 13,8 13,9 97,6 98,4 100,8 6 Chełmskie . . . 16,6 16,7 103,7 104,1 100,4 7 Ciechanowskie . . . 15,4 15,5 104,2 104,6 100,4 8 Częstochowskie . . 16,3 16,0 104,9 103,2 98,3 9 Elbląskie . . . _{11,3 11.7 117,3 121,5 103,6} 10 Gdańskie . . . 12,5 12,6 105,0 106,0 100,9 11 Gorzowskie • • . • _11,9 12,2 110,7 113,5 102,5 12 Jeleniogórskie . . 13,5 13,6 142,4 143,2 100,6 13 Kaliskie . . . 15,6 15,6 96,0 96,1 100,1 14 Katowickie . . . . 12,1 12,0 9 1 , 6 90,8 99,1 15 Kieleckie ... _16,3 16,2 105,5 105,2 99,7 16 Koninskie . . . 14,8 14,9 96,2 96,7 100,5 17 Koszalińskie . . _{11,1 11.4} 122,6 125,3 102,2 18 Krakowskie . . . . _{15,1 14,9} 106,6 104,7 96,2 19 Krośnieńskie . . . _{14,3 14,5 93,4} 9 1 , 6 101,3 20 Legnickie . . . _{10,3 10,4 116,3 118,0 101,4} 21 Leszczyńskie . . . _14,7 15,0 93,1 94,6 101,6 22 Lubelskie . . . _{15,1 15,0 104,1 103,7} 99,6 23 Łomżyńskie . . . . _16,4 16,6 101,4 102,6 101,2 24 Łódzkie ... _{18,0 17,2 112,5 107,9 95,8} 25 Nowosądeckie . . . _13,2 1 3 , 6 93,4 96,5 103,8 26 Olsztyńskie . . . . _{10,7 11,1 114,4 118,0 103,1} 27 _{Opolskie ...} 12,1 12,1 100,4 100,3 99,8 28 Ostrołęckie . . . . _{14,7 14,9 100,4 102,0} 101,6 29 Pilakie ... _{12,7 1 3 , 1 98,8 101,5 102,8} 30 Piotrkowskie . . . _{16,2 16,0 101,9 101,0 99,1} 31 Płockie ... 32 Poznańskie . . . . 33 Przemyskie . . . . 34 R a d o m s k i e ... 3= Rzeszowskie . . . . Siedleckie . . . . 38 ®ieradzkie . . . . Skierniewickie . . 35 Słupskie ... 40 Suwalskie ... 41 Szczecińskie . . . 42 Tarnobrzeskie . . . « T a r n o w s k i e . . . . 44 Toruńnlri o 15.3 14.8 16,0 15.9 14.1 17.1 1 7 , 6 16.4 10,8 12.1 11.4 16,0 14.5 15.1 14.7 16.2 16,0 14,3 17.2 17.3 16,2 11,2 12.5 11.5 16,0 14.7 103.3 94,4 97.9 108,2 92.9 107.3 98,0 105.9 116.9 106.9 134.9 102,7 93.9 102,1 94.2 99.2 110,2 94.0 107.8 96.1 103.9 121,0 110,6 136,1 102,6 95,6 98,8 99.8 101.3 100.9 101.3 100.5 98.1 98.2 103.5 103.4 100.9 99.9 101.9 45 46 47 48 Wałbrzyskie . . . . Włocławskie . . . . Wrocławski... «Sino.i akie 13,3 13.9 14.9 13,7 13.5 14,0 14,9 13.6 97,3 143,9 105,3 ' 135,0 98,6 144.3 105.3 133,9 101,4 100,3 100,0 99,1 49

K £ 2 ° * ^ e’ :

W 20 województwach, wykazujących w badanym okresie postęp procesu sta­ rzenia się ludności, rzeczywiste natężenie urodzeń działało nań hamująco,! aczkolwiek w niewielkim stopniu. Wyraźniejszy wpływ tego czynnika dał o 30-1 bie znać w 7 województwach należących do ziem zachodnich i północnych,] /zwłaszcza: elbląskie, słupskie, suwalskie, olsztyńskie/.

Ogólnie rzecz biorąc, standaryzacja natężenia urodzeń wykazała, iż czyn-, nik ten nie wywarł większego wpływu na międzywojewódzkie zróżnicowanie poJ stępu procesu starzenia się ludności w latach 1975-1987. Siła jego działa­ nia była nieco większa /osłabiając ten postęp/ w grupie województw zachod-j nich i północnych, oraz w niektórych województwach położonych w centrum kraju. /np. łódzkie, warszawskie, sieradzkie/, gdzie czynnik ten działał sprzyjająco.

Sytuacja w miastach rysuje się następująco /tabl. A .5/:

- Rzeczywiste natężenie urodzeń w 1 4 województwach /mniejsze niż średnio, w miastach w latach 1975-1987/ sprzyjało postępowi procesu starzenia się ludności. Zespół ten tworzyły województwa wysoko zurbanizowane, nasycone ludnością wielkomiejską /łódzkie, warszawskie, katowickie, wro­ cławskie, krakowskie, poznańskie/; siła działania tego czynnika była jednak nieznaczna. Jedynie w 3 województwach: łódzkim, warszawskim i kra«j kowskim, oddziaływanie natężenia urodzeń była nieco większe.

- >V pozostałych województwach urodzenia wpływały hamująco na postęp badan danego procesu, przy czym najsilniej w województwach o charakterze rol­ niczym, słabo zurbanizowanych, jak łomżyńskie, bialskopodlaskie, suwałJ skie, nowosądeckie, ostrołęckie, elbląskie i zamojskie.

Odmienną sytuację odnotowalińmy w przypadku ludności wiejskiej /tabLA^i - w 21 województwach urodzenia wpływały sprzyjająco na postęp procesu sta­ rzenia się ludności / w największym stopniu w woj.: białostockim, łódz­ kim, skierniewickim, sieradzkim/, na ogół w województwach centralnej Polski o wysokim stopniu starości demograficznej;

- w pozostałych 28 województwach, głównie północnych /elbląskie, gdańskie, słupskie, olsztyńskie i koszalińskie/ stosunkowo wysokie natężenie uro­ dzeń w latach 1975-1987 osłabiało postęp procesu starzenia się ludności.

2.2.2. Wpływ różnic w natężeniu zgonów

W pierwszym rzędzie rozpatrzmy wpływ tego czynnika w 16 województwach» w których w badanym okresie zaistniało demograficzne odmłodzenie. W poło­ wie z nich zaznaczył się nikły, dodatni wpływ natężenia zgonów /tzn. na­ tężenie ich było wyższe niż średnio w Polsce/ na zmiany wart ości współczyn­ nika starości demograficznej. W pozostałych "odmłodzonych" województwach

39

? 2 Wpływ różnie we współczynnikach zgonów na terytorialne Tabl • zr^żnicowanie postępu proceau starzenia się ludności

Polski w okresie 1975-1987 Wskaźnik starości demograficznej w 1987 r. w Indeksy wskaźników starości demogra­ ficznej 1987/1975 Relacje między indeksami / rzeczy­ wisty = = 100/ rzeczy­ wiste hipote­ tyczne rzeczy­ wiste hipote­ tyczne H , 3 14,3 103,8 103,8 100,0 16,4 16,2 104,7 103,3 98,6 17,5 17,3 105,8 104,7 99,0 16,1 16,1 97,7 97,4 99,7 1 3 , 8 , 13,8 98,2 98,8 100,6 13,8 13,8 97,6 97,5 100,0 16,6 16,5 103,7 103,0 99,3 15,4 15,3 104,2 103,6 99,5 16,3 16,1 104,9 1 0 3 , 6 98,8 11,3 11,6 117,3 119,7 102,1 12,5 12,6 105,0 106,2 101,2 11.9 12,1 110,7 112,6 101,8 13,5 13,7 142,4 144,2 101,3 15,6 15,5 96,0 95,2 99,1 12,1 12,1 91,6 91,2 99,6 16,3 16,2 105,5 105,0 99,5 14,8 14,8 96,2 98,0 99,8 11,1 11,4 122,6 125,6 102,5 15,1 15,1 106,8 106,4 99,8 14,3 14,4 93,4 93,9 100,5 10,3 10,6 116,3 119,5 102,7 14,7 14,7 93,1 92,8 99,7 15,1 15,1 104,1 104,2 100,1 16,4 16,3 101,4 101,0 99,5 1 8 , 0 17,4 112,5 109,2 97,0 13,2 13,3 93,4 94,2 100,8 10,7 11,0 114,4 117,6 102,7 12,1 12,2 100,4 101,4 101,0 14,7 14,7 100,4 100,5 100,2 12,7 12,8 98,8 99,4 100,6 1 6 , 2 16,0 101,9 100,5 98,7 15,3 15,2 103,3 103,0 99,7 14,8 14,6 94,4 93,6 99,1 1 6 , 0 1 5 , 8 97,9 97,0 99,1 15,9 1 5 , 8 109,2 108,9 99,7 14,1 14,2 92,9 93,4 100,6 17,1 17,0 107,3 106,7 99,4 17,6 17,3 98,0 96,1 98,1 16,4 16,2 105,9 104,5 98,8 10,8 _11,1 116,9 119,9 102,6 12,1 12,3 106,9 109,0 101,9 11,4 11,7 131,9 137,7 102,0 16,0 16,0 102,7 102,5 99,8 14,5 14,5 93,9 93,9 100,0 13,3 13,3 97,3 97,3 100,1 13,9 14,0 143,9 145,1 100,9 14,9- 14,8 105,3 104,8 99,5 13,7 13,9 • 135,0 137,2 101,6 18,1 17,9 107,1 105,9 98,9 12,5 12,7 115,8 117*7 101,6 Województwo p o l s k a . . . Warszawskie . . . Bialskopodlaskie Białostockie . Bielskie . . . Bydgoskie . . • ■ Chełmskie . . . Ciechanowskie . Częstochowskie Elbląskie . . . Gdańskie . . . Gorzowskie • . Jeleniogórskie Kaliskie . . . Katowickie . . Kieleckie . . . Konińskie . . . Koszalińskie . Krakowskie . . Krośnieńskie . Legnickie . . . Leszczyńskie . Lubelskie . . . Łomżyńskie . . Łódzkie . . . . Nowosądeckie . Olsztyńskie . . Opolskie . . . , Ostrołęckie . . Pilskie . . . . Piotrkowskie . Płockie . . . . Poznańskie . , Przemyskie . . Hadomskie . . . Rzeszowskie . . Siedleckie . . Sieradzkie . . Skierniewickie Słupskie . . . Suwalskie . . . Szczecińskie . Tarnobrzeskie . Tarnowskie . . Toruńskie . . . Wałbrzyskie . . Włocławskie . . Wrocławskie . . Zamojskie . . . Zielonogórskie

40

wyniki standaryzacji wykazywały wprawdzie ujemny kierunek oddziaływania te» go czynnika, ale o niewielkiej sile /tablica 2.2/.

Podobną ocenę można sformułować w stosunku do tych województw, dla któ- rych odpowiednie mierniki statystyczne wskazywały postarzenie się ludność ci. Również tu oddziaływanie różnic w natężeniu zgonów było niewielkie. ,Vy„ raźniej dało o 30bie znać w województwach północnych.

Niewielki dodatni wpływ rzeczywistego natężenia zgonów ludności miej» skiej odnotowano w 14 województwach /tabl. A.7/, w większości charaktery.] żujących się wysokim odsetkiem ludzi 3tarszych. Najwyraźniej wpływ ten za­ rysował się w województwie łódzkim, którego ludność miejska była demograJ ficznie najstarsza, a w pozostałych województwach natężenie zgonów ujemnie wpływało na badane zjawisko. Siła działania była na ogół niewielka, z wy, jątkiem województw: tarnobrzeskiego, legnickiego, olsztyńskiego i rzeszow­ skiego, w których wpływ tego czynnika był bardziej wyraźny.

W 25 województwach czynnik ten wpływał dodatnio na postęp procesu sta^ rżenia się ludności wiejskiej /tabl. A.8/, przy tym w 5 oddziaływanie jego było szczególnie silne. Były to województwa położone na wschodnich tere­ nach /białostockie, bialskopodlaskie, zamojskie/ i w środkowej części/pio4 trkowskie, sieradzkie/. W pozostałych województwach natężenie zgonów niż­ sze od przeciętnego w Polsce na wsi powodowało osłabienie procesu starze­ nia się ludności, w największym stopniu w województwach: elbląskim, kosza­ lińskim, olsztyńskim i słupskim.

2.2.3. Wpływ migracji

Przypomnijmy, że empiryczne salda migracji /łącznie ze zmianami admini-1 stracyjnymi/ w okresie 1975-1987 dla ludności miejskiej i wiejskiej w po­ szczególnych województwach uzyskane zostały jako różnice między empirycz­ nym przyrostem rzeczywistym i empirycznym przyrostem naturalnym. Stąd su­ maryczne dane dla województw ilustrują rozmiary migracji wewnętrznych i za­ granicznych oraz zmiany administracyjne.

Dane dla województw uzyskano jako wypadkową oszacowań dla ludności miej" skiej i wiejskiej w tych województwach. Względy metodologiczne wymagają więc odrębnego rozpatrzenia sytuacji w miastach i na wsi /tabl.A.9 i A. 10/•! Zwróćmy uwagę, że saldo migracji ludności miejskiej w okresie 1975-1987 było oprócz woj. wałbrzyskiego dodatnie we wszystkich badanych jednostkach« przy czym jego natężenie było silnie zróżnicowane. W 16 województwach był®, słabsze niż średnio w miastach w Polsce, a więc badany czynnik przyspies*3* tu w porównaniu do innych województw postęp procesu starzenia się ludnos' ci. Ba uwagę zasługuje zespół województw dolnośląskich /wałbrzyskie, jeie'

41

■o g ó r s k i e i wrocławskie/ oraz sąsiadujące z nim opolskie, w których wpływ badanego czynnika był szczególnie duży. Najsilniej przejawiał się on w wo- ewództwie wałbrzyskim, w którym w całym niemal badanym okresie /z wyjąt­ kiem jednego roku/ ludność miejska wykazywała ujemny przyrost migracyjny.

Dodajmy, że wśród wymienionych 16 jednostek liczną grupę tworzyły woje­ wództwa ziem zachodnich i północnych /elbląskie, gdańskie, koszalińskie, słupskie, szczecińskie, gorzowskie i zielonogórskie/. Ziemie dawne repre­ zentowały takie województwa jak: katowickie, łódzkie, krakowskie, poznań­ skie i bs^dgoskie, w których również natężenie migracji było relatywnie niż­ sze niż średnio w miastach kraju, działając tym samym silniej niż w innych w o j e w ó d z t w a c h na postęp procesu starzenia się ludności miejskiej.

Druga grupa województw obejmowała jednostki, w których natężenie migra­ cji stosunkowo wyższe niż średnio w miastach w Polsce hamowało postęp pro­ cesu starzenia się ludności. Szczególnie silnie czynnik ten działał w nowo utworzonych województwach, w których mia3ta awansujące do rangi stolic przy­ ciągały liczne rzesze migrantów. Znajdujemy w tym zespole rósmież wojewódz­ twa, w których znaczny napływ migracyjny spowodowany był ponaeto rozwojen przemysłu /piotrkowskie, konińskie, legnickie/.

Na terenach wiejskich w 28 województwach migracje działały stymulująco na postęp procesu starzenia się ludności. Podobnie jak w przypadku ludnoś­ ci miejskiej, w województwach dolnośląskich /legnickie, jeleniogórskie, wałbrzyskie i wrocławskie/ hamujące działanie natężenia migracji przeja­ wiało się ze znaczną siłą. To same można odnieść do zwartej grupy 4 woje­ wództw północno-wschodnich /elbląskie, olsztyńskie, suwalskie i białosto­ ckie/. W grupie województw, które odznaczały się niższym niż średnio w Pol­ sce ubytkiem migracyjnym ludności wiejskiej występowały niemal wyłącznie jednostki położone na terenach ziem dawnych /z wyjątkiem gdańskiego i zie­ lonogórskiego/. W województwach tych migracje w mniejszym stopniu, niż w omówionych wcześniej, wpływały na proces starzenia .się ludności mimo, że we wszystkich województwach wystąpiło ujemne saldo migracji dla ludności wiejskiej. Tak rozumiany "osłabiający" wpływ tego czynnika występował naj­ wyraźniej w województwach: warszawskim, krakowskim, tarnowskim, krośnień­ skim i łódzkim.

Pamiętając, że siła działania migracji dla ogółu ludności województw jest wypadkową różnej sytuacji w miastach i na wsi przeanalizujmyodpowied- dane ogólnowojewódzkie /tabl. 2.3/. W 18 województwach natężenie salda gracja sprzyjało większemu niż gdzie indziej postępowi starzenia się o— e<53ru ludności tych województw. Ponownie uwagę zwraca grupa województw dol­ nośląskie /wałbrzyskie, jeleniogórskie, wrocławskie/ oraz województwo opolskie, w którym siła oddziaływania migracji była największa. Ze znaczną

A Z

Tabl.2.3. Wpływ yóżnic we współczynnikach migracji na terytorialne zróżnicowanie postępu procesu starzenia się ludności Polski w okresie 1975-1987

Wskaźniki starości Indeksy wskaźników Relacje demograficznej starości demogra- między Województwo w 1987 C. w £ ficznej 1987/1975 indeksami

/rzaczy- I "isty = 1 rzeczy­ hipote­ rzeczy­ hipote­

wiste tyczne wiste tyczne = 100/ !

P o l s k a . . . 14,3 14,3 103,8 103,8 Warszawskie . . . 16,4 1 6 , 6 104,7 105,8 1 0 1 , 0 Bialskopodlaskie • • • 17,5 1 8 , 2 1 0 5 , 8 1 1 0 , 0 104,0 1 6 , 1 16,4 97,7 99,3 1 0 1 , 6 Bielskie . . . . 13,8 14,4 9 8 , 2 1 0 2 , 6 104,5 Bydgoskie . . . . 13,8 13,5 97,6 96,0 98,4 Chełmskie . . . . • • • 1 6 , 8 17,3 103,7 1 0 8 , 2 104,3 Ciechanowskie . . 15,4 15,7 104,2 106,2 101,9 Częstochowskie . • • • 16,3 16,4 104,9 105,9 100,9 Elbląskie . . . . 11,3 10,9 117,3 112,7 96,1 Gdańskie . . . . 12,5 1 2 , 1 1 0 5 , 0 1 0 2 , 0 97,1 11,9 1 1 , 6 110,7 108,5 98,0 Jeleniogórskie . • • • 13,5 1 2 , 6 142,4 1 3 2 , 8 93,2 Kaliskie . . . . 15,6 1 6 , 1 9 6 , 0 98,9 103,0 Katowickie . . . 1 2 , 1 11,9 91,6 9 0 , 0 98,3 Kieleckie . . . . 16,3 16,6 105,6 107,4 1 0 1 , 8 Konińskie . . . . 1 4 , 8 15,3 96,2 99,1 103,0 Koszalińskie . . 1 1 , 1 1 1 , 0 1 2 2 , 6 120,9 98,6 15,1 14,9 106,6 104,6 98,2 Krośnieńskie . . 14,3 15,4 93,4 1 0 0 , 6 107,7 Legnickie . . . . 10,3 10,7 116,3 120,4 103,5! Leszczyńskie . . 14,7 1 5 , 0 93,1 95,2 102,2 Lubelskie . . . . 15,1 1 5 , 6 104,1 107,6 103,4 Łomżyńskie . . . 16,4 16,7 101,4 1 0 3 , 2 101,7 Łódzkie . . . • « • 1 8 , 0 17,4 112,5 1 0 9 , 0 96,9 Nowosądeckie . . 13,2 1 3 , 6 93,4 96,7 103,5 10,7 10,3 ■ 114,4 1 1 0 , 2 98,3 Opolskie . . . . 1 2 , 1 11,7 100,4 97,1 96,6 Ostrołęckie . . . 14,7 1 5 , 0 100,4 102,4 1 0 2 , 0 Pilskie ... 12,7 1 2 , 8 9 8 , 8 99,2 100,4. Piotrkowskie . . 1 6 , 2 1 7 , 0 101,9 107,1 105,1 Płockie ... 15,3 15,5 103,3 104,9 101,5 Poznańskie . . . 14,8 14,9 94,4 94,9 100,5: 1 6 , 0 1 6 , 2 97,9 99,6 101,7 Radomskie . . . . 15,9 1 6 , 1 1 0 9 , 2 110,5 101,21 14,1 15,2 92,9 99,7 107,4: Siedleckie . . . 17,1 17,7 107,3 1 1 1 , 2 _103*1 Sieradzkie . . . 1 7 , 6 18,4 9 8 , 0 102,3 104,4 Skierniewickie . • • • 16,4 1 7 , 0 105,9 109,4 103,3 Słupskie . . . . 1 0 , 8 1 0 , 6 116,9 114,5 97,9 Suwalskie . . . . 1 2 , 1 1 1 , 8 106,9 104,4 97,6 11,4 10,9 134,9 129,3 95,8 Tarnobrzeskie . . 1 6 , 0 1 6 , 8 102,7 108,3 105,4 Tarnowskie . . . 14,5 15,8 93,9 99,1 105,5 13,3 13,1 97,3 95,8 98,5 Wałbrzyskie . . . 13,9 1 2 , 6 143,9 130,3 90,6 Włocławskie . . . 14,9 14,9 105,3 105,3 1 0 0 , 0 Wrocławskie . . . 13,7 13,1 135,0 129,2 95,7 Zamojskie . . . . 1 8 , 1 18,7 107,1 1 1 0 , 8 103,5 98,1 Zielonogórskie . • • • 12,5 12,3 115,8 113,9

Biłą czynnik ten działał ró m i eż w województwach północnych /elbląskie ol sztyńskie i szczecińskie/, a także w województwach łódzkim i krakowlkim Z drugiej strony, na uwag, zasługuje g ^ pa województw, w których mnieiszl nii w innych województwach natężenie migracji w najmniejszym stopniu malowało postęp procesu starzenia się ludności. Odnosiło się t wszystkim do województw południowo-wschodnich /bialskopodlaskie zamojskie, rzeszowskie, krośnieńskie, takowskie i tarnobrzeskie/.

45

. ,ał 3 TEHTPOHIAUłE ZRÓŻNICOWANIE AKTYWKOSCI ZAWODOWEJ 8°zd OSCJB W STARSZYM WIEKU

3

S k u t k i procesu starzenia się ludności dotyczą wielu lewestii, W sferze połeczno-ekonomicznej wyrażają się one głównie w wielostronnych konsek­ w e n c j a c h dynamicznie wzrastającej liczby osób w starszym wieku, a zwłasz-

u t r z y m u j ą c y c h się ze źródeł niezarobkowych. Ważnym zagadnieniem jest miejsce i rola osób w starszym wieku na rynku pracy. W zakresie tej pro­ b l e m a t y k i dobrze rozpoznane są konsekwencje procesu starzenia się ludności rolniczej [7J , słabo natomiast rozpoznany jest problem miejsca osób w star­ szym wieku na nierolniczym rynku pracy.

Oddziaływanie procesu starzenia się ludności na rolniczy i nierolniozy rynek pracy ma różny charakter. W rolnictwie, równolegle ze starzeniem się ogółu ludności, intensywnie starzały się zasoby pracy /osoby czynne zawo­ dowo/. Odmiennie zaś kształtowały się proporcje osób w starszym wieku w ogólnej liczbie ludności czynnej zawodowo na nierolniczym rynku pracy. Po­ lityka zatrudnienia w latach 7 0. i 8 0. wobec osób w starszym wieku pro\ra- dziła do ich dezaktywizacji zawodowej,, a tym samym do zmniejszania się udziału osób starszych wśród czynnych zawodowe poza rolnictwem £3]. W la­ tach 1970— 1984 odsetek osób w wieku 60 lat i więcej wśród czynnych zawodo­ wo poza rolnictwem zmniejszył się ponad 2-krotnie. Stwierdzić zatem można, że równolegle z procesem starzenia się ogółu ludności Polski wśród czyn- nych zawodowo w nierolniczych działach gospodarki następuje swoiste "od­ młodzenie" kadr tara zatrudnionych.

Celem naszej analizy jest między innymi określenie miejsca i roli osób starszych na nierolniczym rynku pracy, a w tym odpowiedzi na następujące Pytania:

Jak liczna jest zbiorowość osób starszych czynnych zawodowo poza rolni­ ctwem?

- Jaki jest ich udział w zatrudnieniu pozarolniczym ogółem? Jak kształtują się te proporcje wśród mężczyzn i kobiet?

Jak przedstawia się sytuacja w poszczególnych działach gospodarki naro- dowej?

Jaki jest poziom aktywności zawodowej osób starszych poza rolnictwem? Wszystkie te kwestie rozpatrzone zostaną w ujęciu terytorialnym, co po- zwoli uchwycić ich specyficzność region*Inę.

46

Podstawę źródłową badań stanowią wyniki spisu ludności przeprowadzonego metodą reprezentacyjną według stanu w dniu 6.12.1984 r. C 83»

3.2. Obszary staroćei demograficznej ludności pozarolniczej

Ludność pozarolnicza składa się. z następujących grup: utrzymujący się * pracy w nierolniczych działach gospodarki narodowej, tj. zarówno osoby pra»j cujące, i osoby przez nie utrzymywanej utrzymujący się z niezarobkowych źródeł, tj. osoby posiadające to źródło i osoby przez nie utrzymywane [,9 3.; Podział taki oparty Jest o kryterium głównego źródła utrzymania.

Ludność pozarolnicza w Polsce w latach 1970-1984 zwiększyła się z 22910; tys. do 28885 tys. tj. o 26,15». W tym samym okresie liczba tej kategorii, osób w wieku 60 i więcej lat wzrosła z 2595 tys. do 3998 tys. a więc o 15,4$; a jej udział w ogólnej liczbie ludności pozarolniczej zwiększył sięj z 11,3$ do 13,8$. Przestrzenne zróżnicowanie tych wskaźników ilustrują da-] ne zawarte w tabl. 3.1.

Stosując kwintylowy podział obszaru zmienności wojewódzkich wskaźników starości demograficznej ludności pozarolniczej uzyskano 5 klas województw /rys. 3.1/. * pierwszej z nich charakteryzującej się najniższymi wskaźni­ kami /9,5 - 11,6W znalazły się 3 województwa tworzące zwarty pas na pół­ nocy kraju /szczecińskie, koszalińskie, słupskie/, 1 usytuowane na Dolnym Śląsku /legnickie/ i 3 sąsiadujące ze sobą w południowo-wschodniej części Polski /nowosądeckie, krośnieńskie, rzeszowskie/. Zwróćmy uwagę, iż 4 spo­ śród wymienionych województw /położone na ziemiach zachodnich lub pół­ nocnych/ charakteryzowały się Jednocześnie skrajnie niskimi udziałami osób w wieku 60 i więcej lat w ogólnej liczbie mieszkańców, " 3 pozostałych odse­ tek ten ocenić można jako

niski.-Drugą klasę grupującą województwa o niskim, a co najwyżej średnim po­ ziomie wskaźników starości demograficznej ludności pozarolniczej / l1 , 7 - - 1 3,6^ , tworzy 16 jednostek, z których 8 rozciąga się zwartym pasan wzdłii południowo-zachodniej i zachodniej granicy, 3 usytuowane są na północy kra- j ju,a 5 pozostałych tworzy spójny terytorialnie obszar w południowo-wschod­ niej części kraju. Odmienna jest sytuacja w 3 województwach /radomskim,J tarnobrzeskim i kieleckim/, w których stopień zaawansowania procesu sta- i rżenia się ogółu ludności ocenić można jako relatywnie wysoki.

Grupę województw o średnim poziomie wskaźnika starości ludności poza­ rolniczej tworzy 1 0 województw, w których wskaźnik ten waha aię w grani­ cach 13,7 - 15,6$. Jednostki te są rozrzucone przestrzennie: 4 usytuowa-ne są w regionie środkowo-zachodni», przechodząc w kierunku południowy® spotykamy 3 takie województwa, a pozostałe 3 leżą na tzw. 'ścianie