Dostęp do akt sądowych w postępowaniu karnym

Krystyna Szczechowicz

Dostęp do akt sądowych w

postępowaniu karnym

Media – Kultura – Komunikacja Społeczna 9, 227-237

2013

Dostęp do akt sądowych w postępowaniu

karnym

Słowa kluczowe: prawo, konstytucja, praw o karne, praw o prasowe, sprawy karne Key words: law, constitution, criminal law, press law, crim inal cases

Dostęp do a k t w spraw ach karnych m a ogromne znaczenie dla stron po­ stępow ania, ale również dla spraw ow ania kontroli społecznej nad organam i w ym iaru sprawiedliwości. P roblem atyka ta je s t zw iązana w sposób oczywi­ sty także z zagadnieniem dostępu dziennikarzy do a k t spraw n a różnym e ta ­ pie postępow ania karnego1. U praw nienia dziennikarzy w zakresie zbierania i przekazywania inform acji są często określane m ianem „prawa do inform acji”2. Prawo to nie m a je d n a k ch arak teru bezwzględnego i uregulow ania prawne z a k reśla ją jego granice oraz sposób pozyskiw ania tą drogą inform acji.

Praw o do in form acji o działalności organów władzy publicznej, osobach pełniących funkcje publiczne oraz o innych podmiotach zostało zagw aranto­ w ane w art. 61 ust. 1 K onstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kw ietnia 1997 roku (dalej jak o : K onstytu cja RP).

W yrażone w art. 61 ust. 1 K on sty tu cji R P prawo do in form acji zaw iera w swej treści upraw nienie do żąd ania inform acji o funkcjonow aniu in stytu cji nie tylko publicznych, ale także innych osób oraz jed n ostek organizacyjnych, w zakresie, w ja k im w ykonują one zad ania władzy publicznej i gospodarują m ieniem kom unalnym bądź S k a rb u Państw a, czyli n a przykład o inw esty­ cjach czy organizowanych przetargach.

Praw o do in form acji może być realizow ane w różnych form ach, a K on­ sty tu cja R P w art. 61 ust. 2 w ym ienia tylko najw ażniejsze z nich, tak ie ja k : dostęp do dokumentów, a także wstęp n a posiedzenia kolegialnych organów władzy publicznej pochodzących z pow szechnych wyborów, z m ożliw ością re je stra cji dźwięku lub zapisu.

Praw o do inform acji, ja k w skazuje treść art. 61, zostało szeroko z a k re ­ ślone, a przew idziane ograniczenia w tej dziedzinie, określone w u st. 3, są nieliczne i zostały podyktowane w zględam i ochrony wolności i praw innych osób, ochrony porządku publicznego, bezpieczeństw a lub ważnego in teresu gospodarczego państw a. Tryb udzielania inform acji o k reślają ustawy, a w od­ niesieniu do Sejm u i S e n atu ich regulam iny (art. 61 ust. 4).

1 Por. E. Nowińska, Wolność wypowiedzi prasowej, Warszawa 2007, s. 105. 2 J. Barta, I. Dobosz, Prawo prasowe, wyd. 2, Kraków 1989, s. 20.

Zasadniczą ustaw ą, k tó ra określa tryb dostępu do inform acji publicznych, je s t U staw a z dnia 6 w rześnia 2001 roku o dostępie do inform acji publicznej3 (dalej jak o : u.d.i.p.). W ustaw ie tej w skazano ograniczenia praw a w dostępie do in form acji publicznej. Praw o to podlega ograniczeniom : w zak resie i na zasadach określonych w przepisach o ochronie inform acji niejaw nych4, ochro­ nie innych tajem n ic ustawowo chronionych5, ze względu n a pryw atność osoby fizycznej lub tajem nicę przedsiębiorcy (art. 5 ust. 1 i 2 u.d.i.p.). O graniczenie to jed n a k nie dotyczy inform acji o osobach pełniących funkcje publiczne, m a­ jący ch zw iązek z pełnieniem tych funkcji, w tym o w aru nkach pow ierzenia

i wykonyw ania funkcji, oraz przypadku, gdy osoba fizyczna lub przedsiębior­ ca rezygnu ją z przysługującego im praw a (art. 5 ust. 2 u.d.i.p.). Nie można poza w skazanym i przypadkam i ograniczać dostępu do inform acji o spraw ach rozstrzyganych w postępow aniu przed organam i państw a, w szczególności w postępow aniu ad m in istracyjnym , k arn y m lub cywilnym, ze względu na ochronę in teresu strony, je ż e li postępowanie dotyczy władz publicznych lub innych podmiotów w ykonujących zad an ia publiczne albo osób pełniących funkcje publiczne - w zakresie tych zadań lub funkcji (art. 5 ust. 3 u.d.i.p.). Innym i słowy, prawo do in form acji publicznej dotyczy in form acji o władzy publicznej (przez co rozumie się zarówno władzę ustawodawczą, wykonawczą, ja k i sądowniczą) oraz o osobach pełniących funkcje publiczne.

K on sty tu cja R P , podobnie ja k U staw a o dostępie do in form acji publicz­ nej, nie definiuje pojęcia „osoba pełniąca funkcję publiczną”6. T a k ą definicję zaw iera art. 115 § 19 U staw y z dnia 6 czerw ca 1997 r. - Kodeks k arn y 7 (da­ lej jak o : k.k.). Osobą p ełn iącą fu nkcję publiczną w m yśl tego artyku łu je s t funkcjonariusz publiczny, członek organu samorządowego, osoba zatrudniona w jed nostce organizacyjnej dysponującej środkam i publicznymi, chyba że wy­ konuje wyłącznie czynności usługowe, a także in n a osoba, której upraw nienia i obowiązki w zakresie działalności publicznej są określone lub uznane przez

3 Dz.U. z 2001 roku, nr 112, poz. 1198 z późn. zm.

4 Ustawa z dnia 5 sierpnia 2010 roku o ochronie informacji niejawnych, Dz.U. z 2010 roku, nr 182, poz. 1228.

5 Zob. S. Hoc, J. Barta, I. Dobosz, Prawo prasowe, Opole 2009, s. 155-178; S. Hoc, Ochro­

na informacji niejawnych i innych tajemnic ustawowo chronionych, Opole 2006, s. 175-263.

6 Problemy z interpretacją pojęcia „osoba pełniąca funkcję publiczną” istnieją tak w orzecznictwie sądowym, jak i wśród przedstawicieli doktryny, zob. wyrok Sądu Najwyż­ szego z dnia 26 listopada 2009 roku, IV KK141/09, „Prokuratura i Prawo” 2010, nr 6, s. 2 - wkładka; W. Sokolewicz, Komentarz do art. 61 Konstytucji RP, w: Konstytucja Rzeczypo­

spolitej Polskiej. Komentarz, t. 4, Warszawa 2006, s. 27; M. Bednarczyk, Obowiązek bez- wnioskowego udostępniania informacji publicznej, Warszawa 2008, s. 59-74; B. Banaszek,

K. Wygoda, Pojęcie funkcji publicznej jako przesłanka modyfikująca zakres ochrony danych

osobowych, w: Ochrona danych osobowych wczoraj, dziś, jutro. Personal Data Protection Yesterday, Today, Tomorrow, Warszawa 2006, s. 64 i n.; E. Jarzęcka-Siwik, Prawne instru­ menty zapobiegania korupcji, „Kontrola Państwowa” 2006, nr 2, s. 33 i n.

ustaw ę lub w iążącą Rzeczpospolitą P olską umowę międzynarodową. A rtykuł ten w § 13 wprowadza również definicję funkcjonariusza publicznego8.

T ry bu nał K onstytucyjny w wyroku z dnia 20 m arca 2 0 0 6 roku9 zwrócił uwagę n a to, że „nie je s t możliwe precyzyjne i jednoznaczne określenie, czy i w ja k ich okolicznościach osoba funkcjonu jąca w ram ach in sty tu cji publicznej będzie m ogła być u znan a za sp raw ującą funkcję publiczną. N ie każd a oso­ b a publiczna będzie tą, k tó ra pełni funkcje publiczne”. Konieczne w każdym przypadku będzie badanie, „czy określona osoba w ram ach in sty tu cji publicz­ nej realizu je w pewnym zakresie nałożone n a tę in stytu cję zadanie publicz­ ne. Chodzi zatem o podmioty, którym przysługuje co n ajm n iej w ąski zakres kom petencji decyzyjnej w ram ach in sty tu cji publicznej”. Spod zakresu funkcji publicznej wykluczone są zatem tak ie stanow iska, choćby pełnione w ram ach organów władzy publicznej, które m a ją ch arak ter usługowy lub techniczny.

K w estie zw iązane z udostępnianiem a k t sprawy k arn ej uregulowane zo­ stały w art. 156 Kodeksu postępow ania karnego (dalej jak o : k.p.k.). W myśl art. 156 § 1 k.p.k. strony procesowe, ich przedstaw iciele procesowi oraz pod­ m iot zobowiązany do zwrotu korzyści m ajątkow ej, o którym mowa w art. 416, m ają prawo do dostępu do a k t sprawy sądowej, ja k również możliwość sam o­ dzielnego sporządzania z nich odpisów. Dostęp ten odnosi się do a k t sprawy sądowej, czyli od chwili w niesienia do sądu aktu oskarżenia. Prawo to może zostać ograniczone tylko w wypadku w skazanym w § 4 art. 156 k.p.k., gdy za­ chodzi niebezpieczeństwo u jaw nienia inform acji niejaw nych o klau zu li tajn o ­ ści „tajne” lub „ściśle ta jn e ”. W tak iej sytu acji przeglądanie akt, sporządzanie odpisów i kserokopii odbywa się z zachow aniem rygorów określonych przez prezesa sądu lub sąd. Uw ierzytelnionych odpisów i kserokopii nie wydaje się, chyba że U staw a stanow i inaczej. Przepis ten nie może jed n a k stanow ić pod­ staw y do odm ówienia stronom dostępu do ak t, a jed yn ie do w prowadzenia pewnych rygorów k orzy stan ia z tego praw a, n a przykład przeglądanie a k t w k an celarii ta jn ej sądu10.

8 Paragraf 13 art. 115 k.k. określa, że funkcjonariuszem publicznym jest: Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, poseł, senator, radny, poseł do Parlamentu Europejskiego, sędzia, ławnik, prokurator, funkcjonariusz finansowego organu postępowania przygotowawczego lub organu nadrzędnego nad finansowym organem postępowania przygotowawczego, notariusz, komornik, kurator sądowy, syndyk, nadzorca sądowy i zarządca, osoba orzekająca w orga­ nach dyscyplinarnych działających na podstawie ustawy, osoba będąca pracownikiem admi­ nistracji rządowej, innego organu państwowego lub samorządu terytorialnego, chyba że pełni wyłącznie czynności usługowe, a także inna osoba w zakresie, w którym uprawniona jest do wydawania decyzji administracyjnych, osoba będąca pracownikiem organu kontroli państwo­ wej lub organu kontroli samorządu terytorialnego, chyba że pełni wyłącznie czynności usłu­ gowe, osoba zajmująca kierownicze stanowisko w innej instytucji państwowej, funkcjonariusz organu powołanego do ochrony bezpieczeństwa publicznego albo funkcjonariusz Służby Wię­ ziennej, osoba pełniąca czynną służbę wojskową, pracownik międzynarodowego trybunału karnego, chyba że pełni wyłącznie czynności usługowe.

9 K 17/05, OTK-A 2006, nr 3, s. 30.

10 S. Steinborn, Komentarz aktualizowany do art. 156 Kodeksu postępowania karnego, LEX/el. 2012.

A kta spraw y sądowej m ogą zostać udostępnione również innym osobom niż strony, ich przedstaw iciele i podmiot, o którym mowa w art. 416, n a przy­ kład pokrzywdzonemu, który nie w ystępuje przed sądem ja k o oskarżyciel po­ siłkowy, dziennikarzowi, naukowcowi prowadzącemu bad ania czy studentom . Przepis stanow i jed n ak, że „akta m ogą być udostępnione” (art. 156 § 1 zdanie drugie), co oznacza, że je s t to kw estia uznaniow a i uzyskanie możliwości w glą­ du do a k t je s t uzależnione od zgody prezesa sądu. Zarządzenie prezesa sądu o odmowie udostępnienia a k t nie je s t zaskarżaln e. Osoby te nie m a ją również możliwości sporządzania odpisów z a k t11. A rtykuł 156 § 1 zdanie drugie, ja k w skazano powyżej, upraw nienie do w yrażenia zgody n a wgląd do a k t przy­ zn aje prezesowi sądu, jed n akże z oczywistych pragm atycznych przyczyn § 94 u st. 2 R egulam inu urzędow ania sądów pow szechnych12 określa, że decyzję w tym z ak resie podejm uje przew odniczący w ydziału („Przew odniczący wy­ działu decyduje ponadto o udostępnieniu a k t sądowych innym osobom niem a- jący m upraw nień procesowych i o zakresie w ykorzystania przez nie tych a k t”).

N a tle dostępu do a k t toczącego się postępow ania karnego innych osób poza stron am i oraz ich przedstaw icieli rodzi się szereg w ątpliw ości i prob­ lemów. P ojaw ia się k w estia, ja k i je s t stosu n ek a rt. 156 k.p .k. do U staw y 0 dostępie do inform acji publicznej i ja k należy traktow ać a k ta spraw k a r ­ nych13. Nadto pojaw ia się kw estia ochrony danych osobowych zagw arantow a­ n a ustawowo.

P rzyjm ow ane je s t przez n iektórych przedstaw icieli doktryny, że osoby trzecie m a ją dostęp do a k t sądowych n a zasadach U staw y o dostępie do in ­ form acji publicznej, a strony według regu ł określonych w art. 156 k .p .k .14 Powyższe słusznie zostało poddane krytyce ze zwróceniem uwagi n a fakt, że przyjęcie takiego poglądu oznaczałoby, że osoby trzecie są faktycznie w sytu a­ cji bardziej uprzywilejowanej niż sam e strony15.

W art. 1 ust. 2 U staw y o dostępie do inform acji publicznej ustawodawca przyjął, że przepisy tej ustaw y nie n aru szają przepisów innych ustaw okre­ ślających odm ienne zasady i tryb dostępu do in form acji będących inform a­ cjam i publicznymi. N ależy zatem przyjąć, że art. 156 k.p.k. stanow i lex s p e ­

c ia lis do regu lacji zaw artych w U staw ie o dostępie do inform acji publicznej

1 norm uje dostęp do a k t spraw karnych ta k dla stron, ja k i innych osób, aż do chw ili ich prawomocnego zakończenia. Pogląd ten znajduje oparcie także w orzecznictwie sądów adm inistracyjnych, które uznają, że do spraw w toku m ają zastosow anie uregulow ania przyjęte w art. 156 k.p.k., zaś do a k t spraw

11 Tamże.

12 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 lutego 2007 roku, Regulamin urzę­ dowania sądów powszechnych, Dz.U. z 2007 roku, nr 38, poz. 249 ze zm.

13 Zob. W. Jasiński, Bezstronność sądu i jej gwarancje w polskim procesie karnym, War­ szawa 2009, s. 451-452; O. Krajniak, Sprawozdanie prasowe ze sprawy karnej, Toruń 2004, s. 89.

14 Zob. M. Jaśkowska, Dostęp do informacji publicznych w świetle orzecznictwa Naczel­

nego Sądu Administracyjnego, Toruń 2002, s. 50.

15 T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego oraz ustawa o świadku koronnym, wyd. 5, Warszawa 2008, s. 364-365.

zakończonych znajduje zastosow anie U staw a o dostępie do inform acji publicz- n e j16. O graniczenie udostępnienia ak t n a podstawie art. 156 k.p.k. nie ozna­ cza, że nie zaw ierają one inform acji publicznej, ale że tryb ich udostępniania został wyłączony z k ateg o rii in form acji podlegających u jaw n ieniu w trybie U staw y o dostępie do inform acji publicznej.

Zwrócić jed n akże należy uwagę, że samo w yrażenie zgody przez przewod­ niczącego wydziału n a wgląd w a k ta sprawy nie je s t równoznaczne z upraw ­ nieniem do opublikowania w szelkich zaw artych w nich inform acji. Powyższe odnosi się również do spraw rozpoznawanych z w yłączeniem jaw ności. Upub­ licznieniu mogą podlegać tylko te inform acje, które zostały ujaw nione w toku postępow ania sądowego. W przeciwnym wypadku dziennikarz realizu je zn a­ m iona czynu zabronionego, określonego w art. 241 § l k .k .17

N a etapie przedsądowym obowiązuje bowiem zasad a niejaw ności. Obliguje ona każdego do zachow ania w tajem n icy wiadomości z postępow ania przygo­ towawczego aż do czasu, zanim zostaną ujaw nione w postępowaniu sądowym. Ryszard A. S te fa ń sk i słusznie u znaje, że „ujaw nienie wiadom ości nie m usi koniecznie n astąpić n a rozprawie głównej, a może m ieć m iejsce n a posiedze­ niu. U staw a w arunkuje odpowiedzialność sprawcy od u jaw nienia wiadomości w postępowaniu sądowym, nie precyzując etapu ani rodzaju posiedzenia, na którym m a to n astąp ić”18. Zakaz publicznego rozpow szechniania (to znaczy w środkach m asowego przekazu - radiu, p rasie, telew izji, In te rn e cie lub w ta k i sposób, że w iadom ości te m ogą dotrzeć do szerszego, bliżej n ieo kre­ ślonego kręgu osób) w iadom ości z postępow ania przygotowawczego nie je s t bezwzględny. C zynnikiem w yłączającym k aralność rozpow szechniania wiado­ mości z postępow ania przygotowawczego je s t uzyskanie zezw olenia n a upub­ licznienie wiadomości.

J a k w sk azu je A ndrzej M arek, „nie je s t również rozpow szechnianiem , w rozum ieniu art. 241 § 1, czynienie publicznym i wiadomości, które są wpraw­ dzie objęte postępow aniem przygotowawczym, lecz które spraw ca powziął z innych źródeł niż m ateriały postępow ania przygotowawczego, co w szczegól­ ności może dotyczyć prowadzonego n a w łasną rękę tzw. śledztw a dziennikar- skiego”19.

S y tu a cja ta k a odnosi się również do wiadomości z rozprawy sądowej pro­ wadzonej z w yłączeniem jaw n ości (art. 241 § 2 k.k.). W tym przypadku nie m a je d n a k m ożliwości u zyskania zgody n a rozpow szechnienie pozyskanych

16 Zob. wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Krakowie z dnia 19 grudnia 2008 roku, II SAB/Kr 64/07, LEX nr 529890; wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 7 marca 2003 roku, II SA 3572/02, LEX nr 144641; H. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgry- zek, Kodeks postępowania karnego, t. 1: Komentarz do artykułów 1-296, red. P. Hofmański, wyd. 4, Warszawa 2011, s. 855.

17 Zob. E. Nowińska, Wolność wypowiedzi prasowej, Warszawa 2007, s. 105-106; E. Ja- rzęcka-Siwik, Ograniczenie dostępu do informacji publicznej o przebiegu postępowania kar­

nego, „Prokuratura i Prawo” 2005, nr 3, s. 76-79.

18 R.A. Stefański, Przestępstwo rozpowszechniania wiadomości z postępowania karnego

(art. 241 k.k.), „Prokuratura i Prawo” 2001, nr 5, s. 22.

n a tak iej rozprawie wiadomości. W szyscy bowiem m ają obowiązek zachow a­ n ia wiadomości uzyskanych n a rozprawie niejaw nej w tajem nicy. A rtykuł 362 k.p.k. zobowiązuje przewodniczącego składu orzekającego do pouczenia obec­ nych n a sa li osób o obowiązku zachow ania w tajem n icy okoliczności u jaw ­ nionych n a rozprawie toczącej się z w yłączeniem jaw ności i uprzedzenia ich 0 sku tkach niedopełnienia tego obowiązku.

Rozpraw a je s t zaw sze n iejaw n a w przypadku rozpoznaw ania w niosku p roku ratora o um orzenie postępow ania z powodu niepoczytalności sprawcy 1 zastosow anie środka zabezpieczającego (art. 3 5 9 pkt 1 k.p.k.). N iejaw na je s t tak że w przypadku rozpoznaw ania spraw y o pomówienie lub zniew ażenie. N a w niosek je d n a k pokrzywdzonego rozpraw a odbywa się jaw n ie, a zatem następ u je tu powrót do reguły, czyli jaw n ej rozprawy.

S ąd zobow iązany je s t do w yłączenia jaw n o ści rozprawy w całości bądź w części (m usi ją wyłączyć), je ż e li u stali, że je j jaw ność mogłaby:

1) wywołać zakłócenie spokoju publicznego, 2) obrażać dobre obyczaje,

3) u jaw n ić okoliczności, k tó re ze w zględu n a w ażny in teres p ań stw a po­ w inny być zachow ane w tajem n icy ,

4) n aru szyć w ażny in te re s pryw atny.

W tak ich przypadkach, z jed n ej strony, przewodniczący w ydziału tylko w uzasadnionych przypadkach może wyrazić zgodę n a wgląd do a k t takiego postępowania, a dodatkowo tylko w zakresie ta k zw anej jaw n ości zew nętrz­ nej. W sytu acjach zaś, gdy są to a k ta spraw, które są rozpoznawane jaw nie, w yrażanie zgody n a dostęp do nich dziennikarzy w inien być regułą.

O graniczen ia w dostępie do a k t spraw m ożna także upatryw ać w U sta ­ wie o ochronie danych osobowych20. Prokuratorzy i prezesi sądów będący ad­ m in istrato ram i danych osobowych zaw artych w gromadzonych dokum entach nie mogą udostępniać inform acji, których ochronę zapew nia art. 2 7 U staw y o ochronie danych osobowych21. W pozostałym zakresie uznać jed n a k należy, że w odniesieniu do dziennikarzy podstaw ą do udostępnienia danych osobo­ wych zaw artych w aktach sprawy je s t art. 23 ust. 1 pkt 4 U staw y o ochronie danych osobowych, który stanow i, że przetw arzanie danych (czyli również udostępnianie - art. 7 pkt 2 Ustaw y) je s t dopuszczalne, je ż e li „jest niezbędne do w ykonania określonych praw em zadań realizow anych dla dobra publicz­ nego”. Zgodnie zaś z art. 1 P raw a prasowego22 „Prasa, zgodnie z K onstytucją Rzeczypospolitej P olskiej, korzy sta z wolności wypowiedzi i urzeczyw istnia

20 Tekst jednolity Dz.U. z 2002 roku, nr 101, poz. 926 ze zm.

21 Por. P. Winczorek, Reporter prosi o akta, w dodatku: „Prawo na co Dzień”, „Rzecz­ pospolita”, wyd. z 8 stycznia 2001 roku. Odnosi się to do tak zwanych danych wrażliwych, ujawniających pochodzenie rasowe lub etniczne, poglądy polityczne, przekonania religijne lub filozoficzne, przynależność wyznaniową, partyjną lub związkową, jak również danych o stanie zdrowia, kodzie genetycznym, nałogach lub życiu seksualnym oraz danych dotyczących ska- zań, orzeczeń o ukaraniu i mandatów karnych, a także innych orzeczeń wydanych w postępo­ waniu sądowym lub administracyjnym.

22 Ustawa z dnia 26 stycznia 1984 roku - Prawo prasowe, Dz.U. z 1984 roku, nr 5, poz. 24 z późn. zm.

prawo obyw ateli do ich rzetelnego inform owania, jaw n ości życia publicznego oraz kontroli i krytyki społecznej”.

Dodatkowo należy mieć n a względzie, że n a dziennikarzu spoczywają obo­ w iązki i ciążą n a nim zakazy w ynikające z art. 13 P raw a prasowego. A rtykuł 13 ust. 2 zab ran ia publikow ania danych osobowych i w izerunku osób, przeciw­ ko którym toczy się postępowanie przygotowawcze lub sądowe, ja k również da­ nych osobowych i wizerunków świadków, pokrzywdzonych i poszkodowanych, chyba że osoby te w yrażą n a to zgodę. Zgoda oskarżonego lub podejrzanego nie będzie konieczna, je ś li sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, dojdzie do przekonania, że wzgląd n a ważny in teres społeczny przem aw ia za tym, aby w izerunek i dane osobowe w skazanych osób zostały opublikowane. N ie dotyczy to je d n a k pozostałych uczestników postępow ania w skazanych w przepisie23.

N a postanow ienie w przedmiocie u jaw nien ia danych osobowych i w izerun­ ku osób, przeciwko którym toczy się postępow anie przygotowawcze lub s ą ­ dowe, przysługuje zażalenie. Zażalenie n a postanow ienie prokuratora rozpo­ zn aje sąd rejonowy, w którego okręgu toczy się postępowanie. Postanow ienie wydane w toku postępow ania przygotowawczego sta je się wykonalne z chwi­ lą upraw om ocnienia (art. 13 ust. 4 P raw a prasowego). Powyższe oznacza, że naw et w przypadku w ydania przez prokuratora postanow ienia o ujaw nieniu danych opublikow anie ich będzie możliwe dopiero po upraw om ocnieniu się postanow ienia. N atom iast do postanow ienia sądu m a zastosow anie art. 462 § 1 k.p.k.

Uregulowanie w zakresie zażalenia n a postanowienie w przedmiocie ujaw ­ nien ia danych osobowych zostało wprowadzone do P raw a prasowego24 n a sku­ tek wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 18 lipca 2011 roku, K 25/0925, który stwierdził, że art. 13 ust. 3 U staw y z dnia 26 stycznia 1984 roku - P ra ­ wo prasowe w zakresie, w ja k im nie przewiduje zażalenia do sądu n a wydane przez prokuratora zezwolenie n a ujaw nienie danych osobowych i w izerunku osób, przeciwko którym toczy się postępowanie przygotowawcze, je s t niezgod­ ny z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 K onstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. W uza­ sadnieniu wyroku Trybunał Konstytucyjny w skazał, że:

ujawnienie w prasie danych pozwalających zidentyfikować osobę, przeciwko której toczy się postępowanie przygotowawcze, ingeruje bezpośrednio w sferę jej życia prywatnego, często także rodzinnego, może również prowadzić do naru­ szenia czci i dobrego imienia. Ulega ona niewątpliwie uszczupleniu w każdym wypadku, gdy decyzja o ujawnieniu informacji osobowej zapada niezależnie od woli samego zainteresowanego, pozbawiając go wpływu na kształtowanie swego wizerunku w stosunkach społecznych (por. wyrok TK z 12 grudnia 2005 roku, sygn. K 32/04, OTK ZU nr 11/A/2005, poz. 132).

23 Por. M. Stanowska, Udostępnianie dziennikarzom akt sądowych lub prokuratorskich, „Przegląd Sądowy” 2001, nr 10, s. 78-79.

24 Zmiana wprowadzona Ustawą z dnia 19 sierpnia 2011 roku o zmianie ustawy - Prawo prasowe, Dz.U. z 2011 roku, nr 205, poz. 1204, obowiązująca od dnia 14 października 2011 roku.

Trybu nał uznał za bezsporne, że p u blikacja wyżej wymienionych danych niesie ze sobą wysokie ryzyko stygm atyzacji, zarówno dla sam ych podejrza­ nych, ja k i dla ich rodzin. Przed efektem tym nie chroni dom niem anie n ie­ winności, mimo że - zgodnie z lite rą praw a - służy podejrzanem u aż do sk a ­ z an ia prawomocnym wyrokiem sądu. W yrażony w art. 77 ust. 2 K onstytucji zakaz zam y k an ia u staw ą drogi sądowej do dochodzenia gw arantow anych k on stytu cyjnie w olności lub praw m a c h a ra k te r bezwzględny. D yspozycja tego przepisu znajduje zastosow anie oczywiście nie tylko w wypadkach, gdy u staw a w yłącza w prost prawo do zainicjow ania postępow ania przed sądem, lecz również - i głównie w praktyce - wtedy, gdy mimo b rak u wyraźnego wy­ łączenia przepis ustaw y lub zn ajd u jąca się w niej lu k a praw na prowadzą do identycznego rezu ltatu. O sta tn ia z wymienionych sytu acji z a istn ia ła n a grun­ cie art. 13 u st. 3 P raw a prasowego. Bezw zględny zakaz zam ykania ustaw ą drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności lub praw, wyrażony w art. 77 ust. 2, pozostaje w ścisłym zw iązku z art. 45 ust. 1 K onstytucji. Stw ierdze­ nie n aru szen ia art. 77 ust. 2 K onstytucji, polegającego n a zam knięciu drogi sądowej poszukiw ania ochrony naruszonych wolności i praw, zawsze oznacza jednocześnie, że doszło do pozbaw ienia je d n o stk i praw a do sprawiedliwego i jaw nego rozp atrzenia spraw y bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezaw isły sąd, gw arantow anego w art. 45 ust. 1 K on­ stytucji. Trybu nał uznał ostatecznie, że naruszenie art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 K o n sty tu cji in c o n c r e to w yraża się w pozbaw ieniu jed n o stk i przez ustaw ę, a ściślej - pom inięcie ustawodawcze, dostępu do sądu celem obrony konstytu ­ cyjnie gw arantow anych praw lub wolności w sytu acji ich zagrożenia lub n aru ­ szenia n a sku tek czynności organu ścigania. Z powyższych względów stw ier­ dził, że art. 13 ust. 3 P raw a prasowego w zakresie, w ja k im nie przewidywał zażalen ia do sądu n a wydane przez pro ku ratora zezw olenie n a u jaw nienie danych osobowych i w izerunku osób, przeciwko którym toczy się postępowa­ nie przygotowawcze, był niezgodny z art. 77 ust. 2 i art. 45 ust. 1 K onstytucji. W orzecznictwie przyjm uje się, że art. 13 ust. 2 ustaw y Prawo prasowe m a ch arak ter bezwzględny w tym znaczeniu, że dotyczy w szystkich osób, przeciw­ ko którym toczy się postępowanie przygotowawcze lub sądowe i nie różnicuje zakresu ochrony ze względu n a statu s danej osoby - w tym ze względu n a to, czy zalicza się ona do ta k zwanych osób publicznych. Bezsporne stanowisko, że osoba podejm ująca działalność publiczną m usi liczyć się z w iększą dostęp­ nością je j poczynań dla opinii publicznej oraz z możliwością szerszej kontroli i kry ty k i nie oznacza, że osoba ta k a - gdy toczyć się będzie przeciwko niej postępowanie przygotowawcze lub sądowe - je s t pozbawiona ochrony, którą przyznaje w spom niany przepis. Przepis ten nie pozwala n a różnicowanie za­ kresu ochrony i nie daje podstaw do w yłączenia osób publicznych z zakresu jego d ziałania26.

26 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 12 stycznia 2012 roku, VI ACa 961/11, LEX nr 1214976; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 kwietnia 2011 roku, IV CSK 474/07, OSNC 2009/6/87.

N iew ątpliw ie zakaz publikow ania w prasie danych osobowych i w izerun­ ku oskarżonego w sprawie k arn ej m a n a celu jego ochronę przed stygm atyza- cją, w w arunkach, gdy do chwili w ydania prawomocnego skazującego wyro­ ku chroni go zasad a dom niem ania niewinności. Nie oznacza to oczywiście, że m edia nie mogą tak im i spraw am i zajm ow ać się, ograniczenie dotyczy danych osobowych oskarżonego czy podejrzanego.

W gląd do a k t postępow ania karnego w szczególności n a etapie postępowa­ n ia przygotowawczego i rozpowszechnianie pozyskanych tą drogą inform acji regu lu ją przepisy praw a. N a tym tle ostro rysuje się pozostające w opozycji do nich powszechne już teraz zjaw isko „przecieków” do prasy inform acji z po­ stępow ania przygotowawczego, które dotyczy działań osób pełniących funkcje publiczne. M edia, co je s t oczywiste, są nastaw ione n a sensację i u kierunko­ w ane n a zysk. D ziennikarze jed n a k w inni wykazywać się odpowiedzialnością i nie doprowadzać do sytu acji, w których p raca organów prowadzących po­ stępowanie przygotowawcze będzie niweczona. K onsekw encją tak ich działań może być u niknięcie przez sprawców przestępstw odpowiedzialności karn ej.

In n ą k w estią w d ziałalności d ziennik arskiej je s t to, że przy tego rodza­ ju spraw ach może dojść do n aru szen ia dóbr osobistych uczestników postę­ powania. O chrona czci człowieka została zagw arantow ana także w U staw ie z dnia 2 6 stycznia 1984 roku - Prawo prasowe. Zgodnie z art. 12 ust. 1 P ra ­ w a prasowego dziennikarz je s t obowiązany do zachow ania szczególnej sta ra n ­ ności i rzetelności przy zbieraniu i w ykorzystywaniu m ateriałów prasowych, a zw łaszcza do spraw dzenia prawdziwości uzyskanych wiadomości lub poda­ n ia ich źródła. W zw iązku z naruszeniem dóbr osobistych ustaw odaw ca stwo­ rzył ochronę ta k n a gruncie praw a cywilnego, ja k i karnego27.

U dzielając zgody n a wgląd do a k t sprawy k arn ej, prezes sądu (przewodni­ czący wydziału) w inien kierow ać się interesem społecznym i praw em obywa­ teli do inform acji o działalności organów władzy publicznej i osobach pełnią­ cych funkcje publiczne; nie należy do jego kom petencji i obowiązków badanie, w ja k i sposób dziennikarz w ykorzysta in form acje uzyskane w ten sposób. W przypadku niezgodnego z prawem w ykorzystania tych inform acji czy dzia­ łań n aru szający ch obow iązujące norm y praw ne dziennikarz będzie ponosił odpowiedzialność n a gruncie praw a cywilnego bądź karnego.

27 Zob. szerzej: J. Szczechowicz, Prawo prasowe a ochrona dóbr osobistych osób pub­

licznych w świetle orzecznictwa sądów powszechnych, „Studia Prawnoustrojowe” 2009, nr 9,

s. 291-308; S. Pikulski, R. Dziembowski, Przestępstwo zniesławienia w ujęciu polityki karnej

w Polsce i orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, w: Teore­ tyczne i praktyczne problemy współczesnego prawa karnego. Księga jubileuszowa dedykowa­ na Profesorowi Tadeuszowi Bojarskiemu, red. A. Michalska-Warias, I. Nowikowski, J. Piór-

B i b l i o g r a f i a

Banaszek B., Wygoda K., Pojęcie funkcji publicznej jako przesłanka modyfikująca zakres ochrony

danych osobowych, w: Ochrona danych osobowych wczoraj, dziś, jutro. Personal Data Pro­ tection Yesterday, Today, Tomorrow, Warszawa 2006.

Barta J., Dobosz I., Prawo prasowe, wyd. 2, Kraków 1989.

Bednarczyk M., Obowiązek bezwnioskowego udostępniania informacji publicznej, Warszawa 2008. Grzegorczyk T., Kodeks postępowania karnego oraz ustawa o świadku koronnym, wyd. 5, War­

szawa 2008.

Hoc S., Karnoprawna ochrona informacji, Opole 2009.

Hoc S., Ochrona informacji niejawnych i innych tajemnic ustawowo chronionych, Opole 2006. Hofmański H., Sadzik E., Zgryzek K., Kodeks postępowania karnego, t. 1: Komentarz do artyku­

łów 1-296, red. P. Hofmański, wyd. 4, Warszawa 2011.

Jarzęcka-Siwik E., Ograniczenie dostępu do informacji publicznej o przebiegu postępowania

karnego, „Prokuratura i Prawo” 2005, nr 3.

Jarzęcka-Siwik E., Prawne instrumenty zapobiegania korupcji, „Kontrola Państwowa” 2006, nr 2. Jasiński W., Bezstronność sądu i jej gwarancje w polskim procesie karnym, Warszawa 2009. Jaśkowska M., Dostęp do informacji publicznych w świetle orzecznictwa Naczelnego Sądu Ad­

ministracyjnego, Toruń 2002.

Krajniak O., Sprawozdanie prasowe ze sprawy karnej, Toruń 2004. Marek A., Kodeks karny. Komentarz, wyd. 5, Warszawa 2010. Nowińska E., Wolność wypowiedzi prasowej, Warszawa 2007.

Pikulski S., Dziembowski R., Przestępstwo zniesławienia w ujęciu polityki karnej w Polsce

i orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, w: Teoretyczne i praktyczne problemy współczesnego prawa karnego. Księga jubileuszowa dedykowana Pro­ fesorowi Tadeuszowi Bojarskiemu, red. A. Michalska-Warias, I. Nowikowski, J. Piórkowska-

-Flieger, Lublin 2011.

Sokolewicz W., Komentarz do art. 61 Konstytucji RP, w: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej.

Komentarz, t. 4, Warszawa 2006.

Stanowska M., Udostępnianie dziennikarzom akt sądowych lub prokuratorskich, „Przegląd Sądowy” 2001, nr 10.

Stefański R.A., Przestępstwo rozpowszechniania wiadomości z postępowania karnego (art. 241 k.k.), „Prokuratura i Prawo” 2001, nr 5.

Steinborn S., Komentarz aktualizowany do art. 156 Kodeksu postępowania karnego, LEX/el. 2012. Szczechowicz J., Prawo prasowe a ochrona dóbr osobistych osób publicznych w świetle orzeczni­

ctwa sądów powszechnych, „Studia Prawnoustrojowe” 2009, nr 9.

Orzecznictwo

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 18 lipca 2011 roku, K 25/09, OTK-A 2011/6/57, Dz.U. 2011, nr 156, poz. 934, LEX nr 963708.

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 listopada 2009 roku, IV KK 141/09, „Prokuratura i Prawo” 2010, nr 6, s. 2 - wkładka.

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 kwietnia 2011 roku, IV CSK 474/07, OSNC 2009, nr 6, s. 87. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 12 stycznia 2012 roku, VI ACa 961/11, LEX

nr 1214976.

Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 07 marca 2003 roku, II SA 3572/02, LEX nr 144641.

Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Krakowie z dnia 19 grudnia 2008 roku, II SAB/Kr 64/07, LEX nr 529890.

S u m m a r y

M aking c o u rt files a ccessib le in crim in a l cases

This article discusses the legal regulations associated with making court files accessible in criminal cases, particularly the media’s access to court files. The starting point of the discussion was the assumption that the access to details of criminal cases and the course of conducted proceedings is guaranteed by the Constitution of the Republic of Poland in Art. 1 and 2, which defines the right to obtain information on the activities of organs of the public authority as well as persons discharging public functions. This right also ensures access to documents. The fundamental act which characterizes the course of access to public information is the Act of 6 September 2001 on Access to Public Information. The Criminal Proceedings Code also includes regulations characterizing the course and principles of making files in criminal cases accessible. The author discusses numerous issues resulting from the interpretation of these regulations as well as their mutual relations.