Piotr Kowolik, Michał Pindera
Niezbędne umiejętności do
wykonywania zawodu nauczyciela
klas I-III w dochodzeniu do
mistrzostwa w świetle badań
Nauczyciel i Szkoła 1 (4), 74-78
P io t r K O W O L I K , M i c h a l P I N D E R A
Niezbędne umiejętności do wykonywania
zawodu nauczyciela klas I-III
w dochodzeniu do mistrzostwa w świetle badań
W połow ie lat osiem dziesiątych ujaw nił się kryzys polskiego szkolnictw a w yższego. B ył on spow odow any nie tylko przyczynam i natury politycznej i ekono m icznej, ale także przyczynam i obiektyw nym i zw iązanym i z gw ałtow nym i prze m ianam i cyw ilizacyjnym i w świecie.
N auczanie początkow e je st w stępnym ogniw em w edukacji szkolnej, która ma do spełnienia w iele w ażnych zadań dydaktycznych, kształcących i opiekuńczo- w ychow aw czych. Ze w zględu na sw oistość psychiki dziecięcej optym alny system nauczania początkow ego w inien um ożliw ić m aksym alną integrację organizacyjną, treściową, metodyczną i wychow aw czą procesu dydaktyczno-wychowawczego. Wy m aga więc dobrze w ykwalifikowanej kadry.
W ażnym je st i pożądanym ; aby nauczyciel rozpoczynając sw oją pracę m iał m otyw ację do stałego doskonalenia, dokształcania i podnoszenia sw ych kw alifi kacji przez co pow inien dojść do m istrzostwa w zawodzie.
Punktem w yjścia do rozw ażań nad um iejętnościam i nauczycieli klas p ocząt kow ych je s t podanie operacyjnej definicji tego pojęcia.
M. M aciaszek podaje następującą definicję umiejętności:
„um iejętność dydaktyczna to zdolność do sprawnego i skutecznego działania, w którym posługuje się on środkami odpowiednim i do aktualnie zm ieniającej się sytuacji pedagogicznej” .1 W yodrębnia on trzy podstaw ow e czynniki kształtujące um iejętności dydaktyczne:
Nauczyciel i S ik a ło 1 (4 ) 1998 75
1. korzystny dla zaw odu nauczycielskiego typ osobow ości, 2. w iedzę operatywną,
3. dośw iadczenie pedagogiczne.
W korzystnym typie osobow ości M. M aciaszek w yodrębnia dw ie zasadnicze cechy:
- e k s p r e s ję - ja k o zdolność do przekazyw ania uczniom sw oich m yśli, uczuć i pragnień,
- spostrzegaw czość p e d a g o g ic z n ą -ja k o zdolność do odczytyw ania efektów ekspresyjnych.2
W edług E. J. W enham a3 um iejętności dydaktyczne nauczyciela obejm ują: 1. w iedzę merytoryczną,
2. w iedzę pedagogiczno-psychologiczną, 3. um iejętności warsztatowe.
U m iejętności dydaktyczne nauczyciela zdaniem B. N iem ierk i4 obejm ują do bór, porządkow anie i przetwarzanie treści nauczania, które są, zdaniem autora osno w ą w spółczesnej dydaktyki. W szystkie działania nauczyciela m ają swój ścisły zw iązek z planow aniem i przetw arzaniem treści nauczania jak o systemu. N auczy ciel w szczególności powinien:
1. zaplanow ać cele nauczania, 2. określić wym agania,
3. dokonać w yboru materiału nauczania, jako środka do realizacji celów, 4. dokonać w procesie dydaktycznym przetworzenia treści nauczania z plano
w anej, poprzez poznaw aną w opanowaną, zachowując j ą jako system z ist niejącą w niej nadal strukturą i pow iązaniam i (relacjami).
A by osiągnąć m istrzostwo w zaw odzie należy w iedzieć do jakiego układu nie zbędnych um iejętności należy dążyć. Badania przeprowadzono w śród 350 nauczy cielek klas początkowych w 1996 roku, które reprezentow ały w ojew ództwa: biel sko-bialskie, częstochow skie, katow ickie, kieleckie, krośnieńskie, piotrkow skie i rzeszowskie. N auczycielki na sform ułowane pytanie m iały w ym ienić w układzie rangow ym um iejętności teoretyczne i praktyczne jakie ich zdaniem są niezbędne do w ykonywania zawodu.
O dnośnie um iejętności teoretycznych nauczycielki były w m iarę jed n o m y śl ne. Za niezbędną uw ażały w iedzę z zakresu psychologii, pedagogiki i m etodyki. Z w racały też uw agę na umiejętności sam okształcenia oraz zainteresow ania zaw o dowe. O brazuje to tabela 1.
2 Op. cit.
3 Proceedings o f the International Conference on Education for Physics Teaching - Trieste 1st - 6th September 1980 Red.: P. J. Kennedy, Λ. Loria. University o f Edinburgh, Edinburgh, Scotland.
76 Nouciyciel i S ik a ła 1 (d ) 1998
Tabela 1
U m iejętności teoretyczne niezbędne do w ykonyw ania zaw odu
Lp. U m iejętn o ści teo rety czn e L iczb a w sk azań
1 W ied za p sy ch o lo g icz n a 120
2 W ied za p e d ag o g icz n a 100
3 W ied za m e to d y c zn a 80
4 U m ie ję tn o śc i s am o k sz ta łce n ia 30 5 Z a in te re so w an ia z aw o d o w e 2 0
U m iejętności praktycznych badane osoby w ym ieniły bardzo w iele. D o najczę ściej pow tarzających się należą: umiejętności organizacyjne, um iejętności artystycz ne, um iejętność naw iązyw ania kontaktu z dzieckiem , um iejętność przekazyw ania w iedzy i nienaganna w ym ow a. Ilość głosów odnośnie tych um iejętności w skazuje na ich rów norzędność. Trudno je s t w yodrębnić um iejętność najw ażniejszą. W ska zuje to tabela 2.
Tabela 2
U m iejętności praktyczne niezbędne do w ykonyw ania zawodu
Lp. U m ie ję tn o śc i p rak ty czn e L icz b a w sk azań
1 U m ie ję tn o śc i o rg an izacy jn e 60
2 U m iejętn o ści arty sty c zn e 60
3 U m ie ję tn o śc i n a w iąz y w a n ia k o n tak tu z d zieck iem 60 4 U m ie ję tn o śc i p rz e k az y w a n ia w ied zy 50
5 N ie n ag a n n a w y m o w a 50
6 U m iejętn o ści w ią za n ia teo rii z p ra k ty k ą 4 0 7 U m iejętn o ści sto so w a n ia p o m o c y d y d ak ty czn y ch 30
Pojedyncze głosy w ym ieniały: serdeczność, uśm iech na co dzień, takt pedago giczny, szacunek w obec dziecka.
W ażne je s t i pożądane, aby nauczyciel rozpoczynając sw oją pracę m iał m oty w ację do stałego doskonalenia, dokształcania i podnoszenia swych kw alifikacji przez co pow inien dojść do m istrzostw a w zawodzie.
K o lejn e pytanie postaw ione w ankiecie dotyczyło określen ia czynników sp rzy jają cy ch w dochodzeniu do m istrzostw a w zaw odzie. B adane osoby w y m ien iły szereg czynników : sam okształcenie (czytanie fachow ej literatury,
no-Nauczyciel ί łz k a łg 1 (A i 1998 77
w o ści w y d aw n iczy ch ) - 100; p ra k ty k a z aw o d o w a (sta ż p ra c y ) - 70; m ała liczeb n o ść k lasy - 70; w aru n k i m aterialn e i by to w e sp rzy jają ce m o ty w acji i dosk o n alen ia - 50; praca nie przeciążo n a godzinam i p o n ad w y m iaro w y m i - 40; w łasn a praca tw órcza - 20.
W śród tych czynników są zależne od nauczyciela i niezależne od niego. A n a lizując m ożem y stw ierdzić, że nauczycielki podejm ow ałyby pracę sam okształce niow ą, gdyby m iały dostęp do dobrze zaopatrzonej biblioteki pedagogicznej czy szkolnej, gdyby ich w arunki m aterialne pozw alały im na zakup fachow ej litera tury czy prasy pedagogicznej. Ponadto m ożliw ość uczestniczenia w konferencjach metodycznych, w lekcjach pokazowych powinna mobilizować nauczycielki do tw ór czej pracy. S przyjałoby tem u odpow iednie w yposażenie klasopracow ni w p o m o ce naukow e, m ała liczebność klas, praca nie przeciążona godzinam i po n ad w y m iarow ym i.
Spełnienie tych w arunków sprzyjałoby w iększem u zaangażow aniu w pracę i um iłow aniu zawodu.
Podstaw ow ym zadaniem nauczyciela klas I- III je s t nauczanie, w ychow anie i o p iek a p o w ie rz o n y c h so b ie zesp o łó w u czn io w sk ich . W p racy n a u c z y c ie la k lu czo w e z n a czen ie dla su k cesu zaw odow ego m a ją u m ie ję tn o śc i tw ó rczeg o m y śle n ia p ro w ad ząceg o do ro zw iązy w an ia now ych problem ów . R o zw ijan iu tej u m iejętn o ści słu żą w łaściw ie pom yślane zajęcia laboratoryjne p ro jek to w e, ró ż n o ro d n e p ra k ty k i zw iązan e z p rzed m io tam i k ieru n k o w y m i i sp e c ja lis ty c z nym i. P o n ad to są to u m iejętn o ści: p o strzeg an ia i an alizy zjaw isk i faktów w ró ż n y c h a sp ek tach (sp o łeczn y m , so cjo lo g iczn y m , e k o lo g iczn y m , re g io n a l n y m ); o ry g in a ln e g o m y ś le n ia ; p ra k ty c z n e g o w y k o rz y s ta n ia p o s ia d a n e j w ied zy w co d zien n ej p rak ty ce zaw odow ej; k o rz y sta n ia ze ź ró d eł in fo rm ac ji; sam o d zieln eg o u czen ia się, u z u p e łn ia n ia i ak tu alizacji sw oich k w a lifik a c ji zaw o d o w y ch ; sp raw n eg o k o m u n ik o w an ia się ze w sp ó łp raco w n ik am i, ro d z i cam i i śro d o w isk iem .
O sukcesie zaw odow ym nauczyciela klas m łodszych, w rów nej m ierze ja k w iedza i u m iejętności, d ecy d u ją cechy jeg o osobow ości oraz h ierarch ia u z n a w anych przez niego w artości. Do niew ątpliw ie p ożądanych cech osobow ości należą: otw arto ść na w szystko co now e; inicjatyw ność; tw órczość; zdolność w iązania teorii z p rak ty k ą oraz zdolność obiektyw nej oceny w yników pracy w łasnej i uczniów .5
Przygotowanie pedagogiczne nauczycieli klas I-III powinno zapewnić im opty m alne funkcjonowanie w interakcji z uczniami. Do podstaw ow ych um iejętności pedagogicznych zaliczam y: um iejętność organizowania i rozw iązyw ania sytuacji
78 Nauczyciel i łi k c ł o 1 (4 ) 1998
dydaktycznych i w ychow aw czych; um iejętność poznania i kontaktow ania się z uczniem oraz rozw ijania jeg o zdolności poznaw czych i m otýw acji uczenia się; um iejętność planow ania działalności pedagogicznej; um iejętność naw iązyw ania kontaktów ze środowiskiem dziecka, głów nie z dom em rodzinnym ; um iejętności opiekuńczo-w ychow aw cze.6
'■ K.. Duraj-Nowakowa, Profesjonalizacja studentów przez teorie i praktyki pedagogiczne. Łowicz 1996; tejże, M odelowanie systemowe w pedagogice. Kraków 1997.
