View of Young People’s Attitudes Towards the Church as a Challenge for Catechesis

KS. KAZIMIERZ S´WIE S

POSTAWY MODZIEZ

 Y WOBEC KOS´CIOA

JAKO WYZWANIE DLA KATECHEZY

YOUNG PEOPLE’S ATTITUDES TOWARDS THE CHURCH AS A CHALLENGE FOR CATECHESIS

A b s t r a c t. A structural definition of an attitude contains the following components: a cognitive, an emotional-evaluating and a behavioral one. The study of attitudes towards the Church is contained within the institutional parameter of religiosity. Young people understand the Church more in the categories of a community than of an institution; however, in recent years the percentage has been growing of respondents who think that it is possible to be a religious man without the Church understood a God’s people. This may be a sign of forma-tion of individualized religiosity dissociating itself from the instituforma-tional requirements (extra-Church religiosity). Studied young men evaluate as positive the (extra-Church’s contribution to sol-ving the problems of the individual, the family, the nation, and its role in the systemic transformations. However, they are afraid of too much of its intervention in their personal lives and behaviors. This is why in the hierarchy of authorities that are helpful in solving moral conflicts the teachings of the Church and the clergy’s counseling are in remote positions, and one’s conscience is ranked as the first. Considerable trust in the Church in the general meaning is accompanied by a lower level of trust in actual structures and persons in the Church. A con-siderable shortage of participation in religious movements and communities may be noticed.

Translated by Tadeusz Karowicz Key words: moral authority, Church institutions, young people, attitude, religious socialization.

Stawianie pytan´ o postawy modziezy wobec Kos´cioa moze wydawac´ sie mao interesuj ace. To przeciez w Kos´ciele, przez katecheze i duszpasterstwo,

Ks. dr hab. KAZIMIERZ S´WIE S – Katedra Prakseologii Pastoralnej KUL; adres do korespondencji: e-mail: kswies@kul.pl

dokonuje sie socjalizacja religijna modego pokolenia. Czyzby chodzio jedy-nie o sprawdzejedy-nie skutecznos´ci tych dziaan´? Po czes´ci tak. Ale jes´li wez´mie sie pod uwage zmienne czynniki polityczne, gospodarcze, kulturowe, spoecz-ne, to trzeba przyznac´, ze stawianie takich pytan´ jest wci az aktualne. W wielu socjologicznych opracowaniach zwraca sie uwage na tendencje do subiektywi-zacji i indywidualisubiektywi-zacji wiary, która dotyczy wymiaru dogmatycznego oraz zasad moralnos´ci religijnej. Wprowadzanie modego czowieka w zycie reli-gijne traci dzisiaj forme bezkonfliktowego przekazu wiary i przyjmowania jej na zasadzie tradycji. Coraz wieksz a role odgrywaj a tu wyspecjalizowane grupy i instytucje spoeczne, które przekazuj a rózne wartos´ci. Religijnos´c´ modego pokolenia w mniejszym stopniu opiera sie na przejmowanych auto-matycznie wzorach zycia, bardziej liczy sie indywidualny wybór w ksztato-waniu wasnej wiary religijnej. Socjologowie podkres´laj a, ze religijnos´c´ i mo-ralnos´c´ modego pokolenia charakteryzuje sie kontynuacj a tradycji, a zarazem zrywaniem z ni a, trwaos´ci a i zmian a. Modziez znajduje sie jakby pomiedzy tradycj a i nowoczesnos´ci a1_{. St ad tez katecheza powinna uwzgledniac´ tak}

spoeczny kontekst socjalizacji religijnej, jak i konkretne postawy modego pokolenia wobec Kos´cioa. W socjologicznych badaniach stwierdzano, ze nastawienie do Kos´cioa czesto decyduje o caoksztacie religijnos´ci danej osoby i jest czynnikiem róznicuj acym te religijnos´c´2.

Podjety temat wymaga wczes´niej kilku us´cis´len´ pojeciowych. Jako podsta-we zaliczenia kogos´ do kategorii „modziez” przyjeto kryteria powszechnie stosowane w naukach spoecznych. Modzien´czy etap zycia rozpoczyna sie wraz z kon´cem dziecin´stwa, osi agnieciem dojrzaos´ci pciowej, a kon´czy wraz z zaozeniem rodziny lub podjeciem pracy zawodowej, czyli wraz z osi  agnie-ciem dojrzaos´ci spoecznej. Przy takim zaozeniu czas przynaleznos´ci do grupy modziezy nie jest identyczny u róznych osób, a jednoczes´nie jest na tyle dugi, aby obj ac´ wiele wydarzen´ zmieniaj acych sytuacje modych ludzi3. Wobec tego w ponizszych przykadach z badan´ do kategorii modziezy wcho-dzic´ bed a zarówno gimnazjalis´ci, jak i studenci. Z nauk spoecznych

zaczerp-1_{J. M a r i a n´ s k i. Modziez miedzy tradycj a i ponowoczesnos´ci a. Wartos´ci moralne}

w s´wiadomos´ci maturzystów. Lublin 1995 s. 337.

2_{T. S z a w i e l. Postawy i orientacje spoeczne polskich katolików w trzy lata po}

roz-poczeciu reform politycznych i ekonomicznych. W: Od Kos´cioa ludu do Kos´cioa wyboru. Reli-gia a przemiany spoeczne w Polsce. Red. I. Borowik, W. Zdaniewicz. Kraków 1996 s. 60-61.

3_{K. K o s e  a. Modziez. Przegl ad problematyki. W: Encyklopedia Socjologii. T. 2.}

nieto równiez definicje postawy podan a przez S. Nowaka. „Postaw a pewnego czowieka wobec pewnego przedmiotu jest ogó wzglednie trwaych dyspo-zycji do oceniania tego przedmiotu i emocjonalnego nan´ reagowania oraz ewentualnie towarzysz acych tym emocjonalno-oceniaj acym dyspozycjom wzglednie trwaych przekonan´ o naturze i wasnos´ciach tego przedmiotu i wzglednie trwaych dyspozycji do zachowania sie wobec tego przedmio-tu”4. W tej strukturalnej definicji wyróznia sie komponent poznawczy, emo-cjonalno-oceniaj acy i behawioralny. Nie musz a one wszystkie jednoczes´nie, ani tez z jednakowym natezeniem wystepowac´. Komponent emocjonalno-oce-niaj acy musi byc´ obecny, gdyz on konstytuuje postawe5. Gdy zas´ chodzi o przedmiot postaw, czyli Kos´ció, to socjologiczny opis dotyczy elementów instytucjonalnych, widzialnych ksztatów Kos´cioa, bez siegania do jego nad-przyrodzonej rzeczywistos´ci.

W ponizszych rozwazaniach zwróci sie uwage najpierw na teologicznopa-storaln a i socjologiczn a koncepcje Kos´cioa, nastepnie przytoczone bed a wy-brane wyniki badan´ w s´rodowiskach modziezy. Skoncentrowano sie jedynie na tych, które odnosz a sie do wskazanych wyzej elementów postawy. Ostatni punkt zawiera wnioski i postulaty.

1. TEOLOGICZNOPASTORALNA I SOCJOLOGICZNA WIZJA KOS´CIOA

Pytania o postawy wobec Kos´cioa stawiane s a w obszarze instytucjonal-nego wymiaru religijnos´ci. Wymiar ten identyfikowany by najczes´ciej z przy-naleznos´ci a do wspólnoty czy organizacji religijnej. Trzeba jednak zdawac´ sobie sprawe z ograniczonos´ci socjologicznych metod badawczych. Mówi ac o Kos´ciele dotykamy rzeczywistos´ci dwuwymiarowej: widzialnych zewnetrz-nych struktur oraz aspektu nadprzyrodzonego. Ten drugi pozostaje poza moz-liwos´ciami wyjas´nien´ socjologa, co nie oznacza, ze w opisie wizji Kos´cioa w s´wiadomos´ci badanych nalezy ten aspekt cakowicie pomin ac´. Pytaj ac o postawy, warto wiedziec´ jakim rozumieniem Kos´cioa posuguj a sie respon-denci. Niektórzy socjologowie s adz a, ze brak rozróznienia w badaniach po-miedzy Kos´cioem hierarchicznym i Kos´cioem pojmowanym jako Lud Bozy

4_{S. N o w a k. Pojecie postawy w teoriach i stosowanych badaniach spoecznych. W:}

Teorie postaw. Red. S. Nowak. Warszawa 1973 s. 23.

oraz pytania o zaufanie do Kos´cioa w konteks´cie zaufania do innych insty-tucji zycia publicznego prowadzi do nieporozumien´6.

Drugi Sobór Watykan´ski rozpocz a wykad nauki o Kos´ciele od sowa „misterium”. Jak zauwazaj a komentatorzy soborowego nauczania, termin ten wskazuje na sposób udzielania sie Boga ludziom w historii. Wcielenie i krzyz s a najwiekszym przyblizeniem sie Boga do ludzi, a znakiem i narzedziem tej bliskos´ci jest Kos´ció. Ojcowie soboru zrezygnowali z konstruowania definicji Kos´cioa, natomiast podali jego opis. Ukazali go jako rzeczywistos´c´ zozon a, w której zrasta sie pierwiastek ludzki i boski7. W ujeciach teologicznych podkres´la sie, ze Kos´ció jest kontynuacj a tajemnicy Jezusa Chrystusa, jest jego Mistycznym Ciaem, Ludem Bozym, Wspólnot a Boga z czowiekiem. Jako instytucja zbawcza Kos´ció ma strukture hierarchiczno-charyzmatyczn a o wymiarze historyczno-eschatycznym. Jako wspólnota wiary, nadziei i mi-os´ci, uformowana przez Jezusa Chrystusa w widzialny organizm, jest przez niego nieustannie ozywiany moc a Ducha S´wietego. Jest on takze wspólnot a czonków pielgrzymuj acych, oczyszczaj acych sie i zbawionych oraz ludem zjednoczonym jednos´ci a Trójcy S´wietej. Kos´ció wyznawany w symbolu wia-ry jako jeden, s´wiety, powszechny i apostolski powierzony zosta przez Zba-wiciela pieczy apostoów z Piotrem na czele oraz ich nastepców, by rozsze-rzali go i kierowali nim. Jest posany do wszystkich narodów, ludów, kultur i czasów oraz otwarty na dialog, by gosic´ sowo Boze, uobecniac´ Objawienie i zbawcze wydarzenia zycia Jezusa Chrystusa, aby wszyscy ludzie mogli dojs´c´ do poznania prawdy i osi agn ac´ zbawienie8.

W odróznieniu od eklezjologii systematycznej, która zajmuje sie istot a Kos´cioa, przedmiotem zainteresowania teologii pastoralnej jest dynamika dziaaj acego Kos´cioa, czyli jego urzeczywistnianie sie w s´wiecie. W refleksji teologii pastoralnej chodzi o zrozumienie natury Kos´cioa i uchwycenie tego, co z niej wypywa dla okres´lenia posannictwa, które Kos´ció musi penic´. Teologowie pastoralni odwouj a sie do soborowego ujecia Kos´cioa, akcentu-j ac przede wszystkim idee Kos´cioa jako Ludu Bozego oraz jako powszech-nego sakramentu zbawienia. W pierwszym przypadku chodzi o podkres´lenie

6_{R. D y o n i z i a k. Sondaze a manipulowanie spoeczen´stwem. Kraków 1997 s. 51-53;}

W. P i w o w a r s k i. Przemiany Kos´cioa ludowego w Polsce. „Przegl ad Humanistyczny” 4:1997 s. 17.

7_{E. O z o r o w s k i. Wprowadzenie do Konstytucji dogmatycznej o Kos´ciele. W: Sobór}

Watykan´ski II. Konstytucje. Dekrety. Deklaracje. Poznan´ 2002 s. 100-101.

ci agos´ci Kos´cioa z Izraelem. Idea Ludu Bozego kaze spogl adac´ na Kos´ció jako rzeczywistos´c´ wtopion a w Bozy plan przymierza i zbawienia. Idea ta wskazuje tez na pewn a dynamike. To was´nie lud wybrany, ustanowiony i po-s´wiecony przez Boga jest nosicielem posannictwa zbawienia, przez penienie misji nauczycielskiej, kapan´skiej i pasterskiej. Nowy Lud Bozy stanowi takze wspólnote rozmaitych stanów, charyzmatów, funkcji i posug. Gdy zas´ chodzi o idee Kos´cioa jako powszechnego sakramentu zbawienia, to podkres´la sie, ze Kos´ció jest podobny do samego Sowa Wcielonego, którego czowieczen´-stwo byo zywym narzedziem zbawienia. Kos´ció z ustanowienia Chrystusa jest jednoczes´nie duchow a wspólnot a aski i widzialnym organizmem. Nie ma jednak tozsamos´ci pomiedzy Chrystusem, jako narzedziem zbawienia, a Kos´-cioem jako sakramentem zbawienia. Ten fakt oznacza po pierwsze, ze Boza aska moze byc´ i jest udzielana równiez poza widzialnym, po wtóre przy-pomina, ze Kos´ció jest znakiem rzeczywistos´ci, która go przewyzsza, zna-kiem tajemnicy Boga, który wychodzi do czowieka9.

W teologii pastoralnej zwraca sie tez uwage na instytucjonalny i wspólno-towy wymiar Kos´cioa. Kos´ció, choc´ jest instytucj a w sensie socjologicznym, to jednak rózni sie od instytucji ziemskich. Z racji swojego posannictwa zbawczego nie moze on wi azac´ sie z zadn a konkretn a kultur a, systemem politycznym czy gospodarczym. W pojeciu instytucji mies´ci sie hierarchiczna struktura Kos´cioa, utrwalone spoeczne rytuay religijne oraz sposoby wyzna-wania wiary. Te widzialne struktury dopuszczaj a istnienie zmian, aby jak najlepiej wypenic´ posannictwo we wspóczesnym s´wiecie. W wymiarze wspólnotowym zwraca sie uwage na wewnetrzn a jednos´c´ ludzi wierz acych z osobami Trójcy S´wietej (wspólnota Bosko-ludzka). Dla wierz acych w Chry-stusa wspólnota jest bardziej zadaniem, anizeli rzeczywistos´ci a w peni zreali-zowan a i ukon´czon a. Miedzy wspólnotow a i instytucjonaln a natur a Kos´cioa zachodzi zwi azek. Wartos´ci instytucjonalne suz a w Kos´ciele realizacji warto-s´ci wspólnotowych10.

Do podstawowych funkcji Kos´cioa nalezy przepowiadanie, liturgia i dia-konia. One buduj a Kos´ció jako caos´c´, ale tez kazd a wspólnote eklezjaln a. Kos´ció realizuje te funkcje „tu i teraz”, czyli w konkretnych uwarunkowa-niach spoecznych i kulturowych. Nie pozostaj a one bez znaczenia dla po-strzegania Kos´cioa i jego dziaalnos´ci. Dlatego tez istnieje potrzeba

socjolo-9 _{W. P r z y g o d a. Istota i posannictwo Kos´cioa. W: Teologia pastoralna. T. 1.}

Teolo-gia pastoralna fundamentalna. Red. R. Kamin´ski. Lublin 2000 s. 117-123.

gicznych badan´ nad wizj a Kos´cioa w s´wiadomos´ci wiernych. Dla socjologii Kos´ció jest takim samym przedmiotem badania empirycznego jak inne insty-tucje czy grupy spoeczne. Traktowany jest jako instytucja historyczna i spo-eczna, która podlega zmianom w zakresie swoich form, penionych funkcji, pozycji i roli w spoeczen´stwie. W socjologicznych badaniach zwraca sie na wymiary przynaleznos´ci do Kos´cioa, poczucie wiezi z nim oraz na jego spoeczn a dziaalnos´c´. Socjologia nie wypowiada sie na temat nadprzyrodzo-nych aspektów Kos´cioa, chociaz niektóre przesanki teologiczne s a pomocne w konstruowaniu modeli badawczych. Socjolog brytyjski J. Beckford pod-kres´la nawet, ze „uwzglednienie teologicznych, filozoficznych i estetycznych punktów widzenia moze sie takze przyczynic´ do wypracowania wywazonego ujecia religii jako zjawiska spoecznego”11.

Dwie powojenne transformacje w Polsce, to jest wprowadzenie najpierw ustroju socjalistycznego, a potem wychodzenie z niego w kierunku demokra-cji nie byy obojetne dla dziaalnos´ci Kos´cioa i postrzegania tych dziaan´ przez ogó spoeczen´stwa. Socjologowie religii mówili o dwóch kontekstach funkcjonowania Kos´cioa w Polsce. Pierwszy to kontekst totalitaryzmu. Ten system stara sie ograniczyc´ wpyw Kos´cioa na spoeczen´stwo. Kos´ció w Polsce przypomina wówczas wiele cech tzw. Kos´cioa ludowego. W jego charakterystyce wymienia sie miedzy innymi nastawienie uniwersalne, ma-sowos´c´ oddziaywania, hierarchicznos´c´ na niekorzys´c´ wspólnotowos´ci, ry-tualizm. Specyfike tego typu Kos´cioa okres´lay tez funkcje pozareligijne. Funkcja monopolizacyjna polegaa na przeciwstawianiu sie programowej lai-cyzacji spoeczen´stwa; funkcja integracyjna oznaczaa tworzenie wiezi religij-nych i narodowych ws´ród Polaków poprzez udzia w masowych praktykach religijnych; funkcja opiekun´cza, czyli reprezentowanie zniewolonego narodu oraz artykuowanie jego potrzeb i problemów. Drugi kontekst to modernizuj  a-ce sie spoeczen´stwo polskie po zmianach 1989 roku. Jako symptomy tego spoeczen´stwa ukazuje sie dyferencjacje, racjonalizacje oraz sekularyzacje. Nastepstwem tych procesów jest pluralizm spoeczno-kulturowy. Kos´ció sta sie jednym z segmentów w pluralistycznym spoeczen´stwie, nie mia juz potrzeby penienia funkcji pozareligijnych12. W powojennych dziejach Ko-s´cioa w Polsce, zwi azanych z sytuacj a polityczn a, mozna wskazac´ rózne

11_{J. B e c k f o r d. Teoria spoeczna a religia. Kraków 2006 s. 287.}

12_{W. P i w o w a r s k i. Kos´ció i religijnos´c´ w przemianie. W: Przemiany religijnos´ci}

spoeczen´stwa polskiego w s´wietle badan´ lubelskiego s´rodowiska naukowego. Red. W. Piwowar-ski, J. Styk. Warszawa 1993 s. 16-18.

okresy. Najpierw byy to ograniczenia i sprzeciw wobec totalitaryzmu, co przysporzyo Kos´cioowi zwolenników. Byli ws´ród nich nie tylko wierni, ale tez wszyscy rozczarowani negatywnymi zjawiskami w socjalistycznym spoe-czen´stwie. Na tym gruncie rodzi sie tryumfalizm i zaufanie do masowos´ci oddziaywan´ na lud. Drugi okres (lata osiemdziesi ate) naznaczony by po-wiekszaniem autonomii i autorytetu, ale tez czasem instrumentalnego trak-towania Kos´cioa. Faza trzecia to powrót do realizmu ewangelizacji, wobec mnozenia sie neoliberalnych idei i opartych na nich porz adkach spoecz-nych13.

Od pocz atku zmian ustrojowych toczy sie dyskusja nad miejscem i rol a Kos´cioa katolickiego w spoeczen´stwie polskim. Medialne wypowiedzi, na-znaczone czesto duz a doz a emocji, oparte s a na politycznej przynaleznos´ci oraz osobistych przekonaniach s´wiatopogl adowych. Nader czesto do Kos´cioa stosuje sie jezyk debaty politycznej. Wiele krzywdz acych uwag pod adresem Kos´cioa wynika z nieznajomos´ci spoecznego nauczania. Nawet w nowoczes-nym pluralistycznowoczes-nym spoeczen´stwie Kos´ció spenia misje profetyczno-kry-tyczn a. Zmiana publicznej roli religii w nowoczesnym spoeczen´stwie oznacza istotn a zmiane funkcji zastepczych penionych dawniej przez Kos´ció oraz sposobu ich realizacji, ale nie wi aze sie z ich zanikiem. Pojawiaj a sie nowe wyzwania, zwi azane z kryzysem spoeczen´stwa obywatelskiego14. W reflek-sji nad miejscem i rol a Kos´cioa w konteks´cie transformuj acego sie spoe-czen´stwa, trzeba tez zwrócic´ uwage na to, jak go postrzegaj a zwyczajni wier-ni. Kos´ció w spoeczen´stwie polskim wpywa decyduj aco na ksztat religij-nos´ci spoeczen´stwa. Religijnos´c´ i kos´cielnos´c´ s a w Polsce bardzo mocno powi azane, dlatego tez osabienie wiezi z Kos´cioem moze poci agac´ za sob a osabienie religijnos´ci Polaków. W kolejnym punkcie zostan a ukazane wybra-ne skadniki postaw modziezy wobec Kos´cioa.

2. KOS´CIÓ W S´WIADOMOS´CI MODZIEZ Y

Zanim zaprezentuje sie niektóre elementy postaw modziezy wobec Kos´-cioa warto zwrócic´ uwage na ogólne deklaracje wiary w modym pokoleniu. W badaniach religijnos´ci s a one traktowane jako parametr wstepny. Nawet

13_{Z. Z i e l i n´ s k i. Kos´ció w Polsce 1944-2002. Radom 2003 s. 457-459.}

14_{P. M a z u r k i e w i c z. Kos´ció w zyciu publicznym. W: Kos´ció katolicki w}

pobiezny przegl ad podstawowych wskaz´ników religijnos´ci dowodzi, ze mo-dziez w Polsce prezentuje wyzszy poziom religijnos´ci, anizeli ich rówies´nicy z krajów zachodniej Europy15. Spoeczne procesy dyferencjacji, sekulary-zacji, indywidualizacji niekoniecznie musz a prowadzic´ do porzucenia religii. Bardziej chodzi tu o zmiane jej charakteru. Religijnos´c´ modziezy, przynaj-mniej w sferze deklaratywnej, jest wysoka, w ci agu ostatnich lat nie zanoto-wano rewolucyjnych zmian. W sondazu CBOS, zrealizowanym pod koniec 2013 roku na ogólnopolskiej próbie uczniów ostatnich klas szkól ponad-gimnazjalnych, 6% okres´lio sie jako geboko wierz acy, 65% jako wierz acy, 18% to niezdecydowani i 10% niewierz acy. W roku 1996 wskaz´niki ukaday sie odpowiednio: 6%, 74%, 14%, 5%. Widzimy, ze nie zmieni sie odsetek osób okres´laj acych swoj a wiare jako gebok a, jednak o 9% zmala odsetek badanych postrzegaj acych sie jako wierz acy (z 74% do 65%), zwiekszy sie natomiast udzia niezdecydowanych (z 14% do 18%) oraz niewierz acych (z 5% do 10%)16. Socjologowie religii zauwazaj a jednak, ze ws´ród modzie-zy polskiej, zwaszcza z wielkich miast, pojawiaj a sie deklaracje niezdecydo-wania co do identyfikacji z Kos´cioem. Specyficzn a kategorie stanowi a ci, którzy przyznaj a, ze wierz a w Boga, ale nie w Kos´ció, albo uwazaj a, iz s a katolikami wierz acymi, ale nie zgadzaj a sie z niektórymi biskupami17. Takie deklaracje mog a byc´ oznak a, ze przynaleznos´c´ wyznaniowa oraz identyfikacje z Kos´cioem bed a stawac´ sie przedmiotem osobistego wyboru.

Opisuj ac postawy modziezy wobec Kos´cioa, nalezy pamietac´, ze modzi ludzie s a nie tylko przedmiotem zabiegów socjalizacyjnych ze strony reli-gijnych instytucji, ale stanowi a tez aktywn a grupe spoeczn a w procesie prze-mian. Modziez jest w fazie przejs´ciowej miedzy dziecin´stwem i dorosos´ci a. To implikuje potrzebe uczenia sie, czyli nabierania zdolnos´ci do penienia ról spoecznych w zyciu, co nierzadko wi aze sie z negacj a norm narzucanych przez instytucje spoeczne (prawo lub zwyczaj)18. Nic wiec dziwnego, ze stan taki wywouje nieraz postawy przekory, egocentryzmu, prowadzi do

15_{T. S z a w i e l. Wiara religijna polskiej modziezy (1992-2002). W: Kos´ció katolicki}

w przededniu wejs´cia Polski do Unii Europejskiej. Red. P. Mazurkiewicz. Warszawa 2003 s. 123.

16_{R. B o g u s z e w s k i, M. F e l i k s i a k, M. G w i a z d a, J. K a l k a. Modziez}

o sobie: wartos´ci, obyczajowos´c´, grupy odniesienia. W: Modziez 2013. Opinie i diagnozy nr 28. Red. M. Grabowska, J. Kalka. Warszawa 2014 s. 115.

17_{J. M a r i a n´ s k i. Kos´ció katolicki w Polsce w przestrzeni zycia publicznego. Studium}

socjologiczne. Torun´ 2013 s. 88.

zachwiania równowagi emocjonalnej, a jednoczes´nie pojawia sie potrzeba mios´ci, akceptacji, rozumienia i poszanowania. Chec´ zaakcentowania wasnej odrebnos´ci i bycia sob a prowadzi czesto do odrzucenia przyjmowanych dot ad wzorów, norm i autorytetów. Ksztatowanie wasnej tozsamos´ci jest trudne i czesto obarczone waznymi decyzjami, którym mody czowiek nie zawsze umie sprostac´19.

Postawy wobec Kos´cioa, rozumiane jako splot elementów intelektualnych, emocjonalnych nastawien´ i ewentualnie gotowos´ci do dziaania lub konkretne zachowania, ksztatuj a sie wraz z tozsamos´ci a osobow a, spoeczn a i religijn a. Pierwsze zatem zagadnienie dotyczy rozumienia Kos´cioa, jakie funkcjonuje w s´wiadomos´ci respondentów. W socjologicznych badaniach stawiano pytanie czym – zdaniem respondenta – jest Kos´ció katolicki. Spos´ród mozliwos´ci propozycji wyboru dwie wskazyway na instytucjonalne rozumienie Kos´cioa (instytucja strzeg aca wiary i obyczajów, instytucja s´wieta z papiezem i ducho-wien´stwem), jedna na wymiar wspólnotowy (wspólnota wiernych) i jedna na s´wieckie pojecie Kos´cioa (ogólnos´wiatowa instytucja posiadaj aca równiez s´wieckie cele). Badani mogli wybrac´ jedno lub tez podac´ inne (wasne) okre-s´lenie Kos´cioa. Opisuj ac postawy wobec Kos´cioa trzeba zaznaczyc´ o jakie rozumienie Kos´cioa chodzi. W aspekcie socjologicznym moze on byc´ rozu-miany jako instytucja utozsamiana czesto z hierarchi a lub jako wspólnota Ludu Bozego. Trzeba to jasno w badaniach rozgraniczyc´, aby unikn ac´ nie-porozumienia badacza z respondentem odnos´nie do desygnatów pojecia „Kos´-ció”. W wielu badaniach znajduj a sie pytania o koncepcje Kos´cioa w s´wia-domos´ci badanych; niemniej jednak w pytaniach o zaufanie i role Kos´cioa w spoeczen´stwie chodzio bardziej o jego instytucjonalny wymiar. Samo rozumienie Kos´cioa moze bowiem negatywnie lub pozytywnie wpywac´ na subiektywne poczucie wiezi z nim. Tutaj jednak nie chodzi o sprawdzenie wiedzy respondentów na ten temat, ale o odpowiedz´ na pytanie: jaka wizja Kos´cioa dominuje w s´wiadomos´ci badanych?

Uczniowie klas przedmaturalnych i trzecich klas zasadniczych szkó zawo-dowych w czterech s´rodowiskach miejskich w Polsce (Radom, Wocawek, omza, Ostrów Mazowiecka) w 49,3% uwazali, ze Kos´ció jest przede wszystkim wspólnot a wiernych; 19,2% okres´lio go jako instytucje strzeg ac a wiary i obyczajów; 13,5% widziao w Kos´ciele instytucje s´wiet a z papiezem

19_{J. K e d z i o r. Modziez jako specyficzna kategoria spoeczna. W: Wspóczesna}

mo-dziez pomiedzy Eros a Thanatos. Red. J. Kurzepa, A. Lisowska, A. Pierzchalska. Wrocaw 2008 s. 12-13.

i duchowien´stwem, a 6,9% badanych postrzegao Kos´ció jako ogólnos´wia-tow a organizacje, posiadaj ac a takze cele s´wieckie. Znaczna czes´c´ responden-tów albo nie wyrazia swej opinii, albo nie udzielia odpowiedzi (13,8%), zas´ 2,2% wybrao inne, niz zaproponowane, okres´lenia. Autor tych badan´ – J. Marian´ski  stwierdzi, ze „tendencja do postrzegania Kos´cioa w wymiarze wspólnotowym nieco czes´ciej zaznaczaa sie ws´ród dziewcz at, uczniów szkó ogólnoksztac acych, mieszkan´ców wsi […].Wspólnotow a wizje Kos´cioa czes-to podkres´lali ludzie geboko wierz acy i systematycznie praktykuj acy”20. Dla porównania modzi mieszkan´cy Nowego S acza w wieku ponizej 20 lat na identyczne pytanie udzielili odpowiedzi wedug powyzszej kolejnos´ci wyborów: 53,9%; 25,6%; 4,5%; 8,3%; 5,1%; 2,6%21.

Dane z sondazy opinii publicznej oraz badan´ socjologicznych pozwalaj a mówic´ o zmianach postaw Polaków wobec Kos´cioa katolickiego. Tendencja ta nasila sie szczególnie w modym pokoleniu. Generalnie zmiany te mozna ujmowac´ jako przechodzenie od religijnos´ci zinstytucjonalizowanej do reli-gijnos´ci ksztatowanej osobis´cie, wedug wasnych indywidualnych wyborów. Wprawdzie obecne jest jeszcze przywi azanie do tradycji i rytuaów, ale nie ma to wiekszego znaczenia w sferze etyki ewangelicznej i codziennej moral-nos´ci. Inaczej mówi ac, mamy do czynienia z chrzes´cijan´stwem sprywatyzowa-nym, religijnos´ci a selektywn a, która troche przypomina supermarket, gdzie wybiera sie tylko to, co atrakcyjne. W paszczyz´nie religijnej wielu ludzi chce byc´ sedziami we wasnej sprawie i nie zyczy sobie zewnetrznych ocen swego postepowania, zwaszcza pyn acych z Kos´cioa. Wyrazem tego jest opinia, ze czowiekiem religijnym mozna byc´ bez Kos´cioa. W tej ostatniej kwestii zauwaza sie duze zmiany w s´rodowisku modziezy. W ponizszej tabeli zaprezentowano dane z badan´ ogólnopolskich w populacji badanych uczniów szkó s´rednich i studentów. Pytania byy nastepuj ace: a) czy mozna byc´ reli-gijnym bez Kos´cioa jako Ludu Bozego?; b) czy mozna byc´ relireli-gijnym bez Kos´cioa jako instytucji?

20_{J. M a r i a n´ s k i. Emigracja z Kos´cioa. Religijnos´c´ modziezy polskiej w warunkach}

zmian spoecznych. Lublin 2008 s. 423-425.

21_{K. S´ w i e s. Przemiany religijnos´ci miejskiej w czasie transformacji systemowej. Lublin}

Tab. 1. Opinie na temat mozliwos´ci bycia religijnym bez Kos´cioa jako Ludu Bozego oraz jako instytucji (dane w %).

Odpowiedz´ badanych

Kos´ció jako Lud Bozy Kos´ció jako instytucja

1988 1998 2005 1988 1998 2005

Tak 27,3 46,3 46,9 66,5 62,6 65,5

Nie 54,0 30,7 30,2 13,0 15,3 14,6

Inne deklaracje 18,7 23,0 22,9 20,5 22,1 19,9

Ogóem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

Z´ ródo: S. H. Z a r e b a. W kierunku jakiej religijnos´ci? Studia nad katolicyzmem polskiej modziezy. Warszawa 2008 s. 176-179.

W 1988 roku 27,3% uczniów i studentów uwazao, ze mozliwe jest bycie religijnym bez Kos´cioa jako Ludu Bozego; 54,% stwierdzio ze nie, zas´ 18,7% nie potrafio sie wypowiedziec´ lub nie udzielio odpowiedzi. Dziesiec´ lat póz´niej, w 1998 roku, w podobnych badaniach odpowiedzi uczniów i stu-dentów wedug powyzszej kolejnos´ci byy nastepuj ace; 46,3%; 30,7%; 23,8%. W 2005 roku odpowiednio: 46,9%; 30,2%; 22,9%. Natomiast na pytanie, czy mozna byc´ religijnym bez Kos´cioa jako instytucji, odpowiedzi pozytywnej udzielio w 1988 66,5% respondentów, odpowiedzi negatywnej 13,0%, a 20,5% nie miao zdania lub nie udzielio odpowiedzi. W roku 1998 odpo-wiednio: 62,6%; 15,3%; 22,1%. W roku 2005 odpowiedzi modziezy byy na-stepuj ace: 65,5%; 14,6%; 19,9%. Przywoane wyniki z badan´ ogólnopolskich s´wiadcz a, ze modziezy blizsza jest idea Kos´cioa jako Ludu Bozego, chociaz i tutaj zmiany s a atwo dostrzegalne. Na przeomie wieków odsetek osób przekonanych, ze religijnym mozna byc´ bez Kos´cioa jako Ludu Bozego wzrós o 19,0%, zas´ o 23,3% zmala udzia tych, którzy uwazaj a, ze udzia w Kos´ciele jako wspólnocie Ludu Bozego konieczny jest do tego, aby byc´ osob a religijn a. Taka tendencja sie utrzymuje, o czym s´wiadcz a rezultaty uzyskane w 2005 roku. Nie zauwaza sie natomiast zmian w opiniach na temat pos´rednictwa Kos´cioa instytucjonalnego w osobistych relacjach z Bogiem. Blisko dwie trzecie badanej modziezy uwaza, ze do bycia religijnym nie s a potrzebne kos´cielne struktury. Wytumaczenie tego zjawiska wymagaoby pogebionych badan´. Wydaje sie jednak, ze wpyw na pogl ady modego poko-lenia moze miec´ medialna ocena funkcjonowania Kos´cioa w spoeczen´stwie, jego struktur, przedstawicieli hierarchii.

Zanik wielu funkcji ekstensywnych nie oznacza wycofania sie Kos´cioa katolickiego w Polsce z zycia spoecznego. Biskupi polscy w dokumencie spoecznym przypominaj a, ze „reguy spoeczen´stwa pluralistycznego nie prze-widuj a dla Kos´cioa jakiegos´ specjalnego miejsca. Kos´ció traktowany jest jako jedna z wielu instytucji, jako jeden z subsystemów spoecznych, a jego naucza-nie – jako jedna z propozycji na rynku konkuruj acych ze sob a systemów war-tos´ci czy ideologii. Ale nie do przyjecia jest odmawianie Kos´cioowi prawa do udziau w zyciu publicznym”22. Duz a role Kos´cioa widziano takze w proce-sach transformacyjnych. Kos´ció w swoim nauczaniu i dziaalnos´ci ksztatuje wartos´ci i normy moralne, które s a fundamentem adu spoecznego. Wiekszos´c´ dorosych Polaków w sposób bardziej lub mniej zdecydowany stwierdzia, ze przemiany ustrojowe w Polsce nie byyby mozliwe bez udziau Kos´cioa (61,3%). Przeciwnego zdania byo 26,9% (11,6% nie potrafi ocenic´). Nieco inaczej wyniki przedstawiy sie w grupie respondentów najmodszych: 46,6%, 40,1%, 13,3%23. Widzimy zatem, ze mode pokolenie przypisuje Kos´cioowi katolickiemu mniejsz a role w przemianach spoecznych i politycznych.

Przemiany w dziedzinie spoecznej, politycznej i gospodarczej wpyney na zmiane miejsca Kos´cioa w spoeczen´stwie. Zmieniaj a sie takze przekona-nia wiernych o spoecznej roli Kos´cioa oraz zaufanie do tej instytucji. W ba-daniach socjologicznych i sondazach opinii publicznej czesto stawiane jest pytanie o ocene dziaan´ Kos´cioa w róznych paszczyznach zycia spoecznego. W sondazu Centrum Mys´li Jana Pawa II, zrealizowanym w 2007 roku, 65% modziezy w wieku 15-19 lat deklarowao, ze Kos´ció katolicki w Polsce daje was´ciwe odpowiedzi na potrzeby duchowe czowieka. Znacznie mniej, bo 46%, tak samo ocenio dziaanie Kos´cioa wobec problemów zycia rodzinne-go, podobnie 43% dobrze oceniao w odniesieniu do moralnych problemów i potrzeb jednostki, zas´ najmniej byo tych, którzy deklarowali, ze Kos´ció daje dobre odpowiedzi na problemy spoeczne24.

22_{Konferencja Episkopatu Polski. W trosce o czowieka i dobro wspólne. Warszawa 2012}

nr 31.

23_{A. O c h o c k i. Kos´ció katolicki a sprawy publiczne w Polsce. W: Kos´ció katolicki}

na pocz atku trzeciego tysi aclecia w opinii Polaków. Red. W. Zdaniewicz, S. H. Zareba. War-szawa 2004 s. 210. [Badania ogólnopolskie przeprowadzono w 2002 r. Najmodsi respondenci urodzili sie w pierwszej poowie lat 80-tych, a zatem opinie o polskiej transformacji nie byy oparte na osobistym dos´wiadczeniu, lecz na opinii otoczenia].

24_{P. G i e r e c h. Kilka uwag o polskiej modziezy na pocz atku XXI wieku. „Teologia}

W tabeli 2 zaprezentowano kilka wyników z badan´ ws´ród maturzystów. Generalnie pytano o opinie, czy Kos´ció w swej spoecznej dziaalnos´ci daje adekwatne odpowiedzi na problemy jednostek, grup spoecznych, narodu. Jak widac´ maturzys´ci z róznych s´rodowisk najlepiej oceniali dziaalnos´c´ Kos´cioa w zakresie rozwi azywania problemów rodziny, a takze problemów jednostki; natomiast najnizej oceniano jego dziaania odnosz ace sie do problemów róz-nych grup spoeczróz-nych.

Tab. 2. Opinie maturzystów na temat adekwatnos´ci dziaan´ Kos´cioa w róznych dziedzinach.

Uwzgledniono tylko pozytywne odpowiedzi (dane w %).

Przedmiot oceny dziaalnos´ci

spoecznej Kos´cioa I II III IV

Problemy jednostki 42,6 40,1 47,8 52,7

Problemy rodziny 51,2 48,7 62,4 68,7

Problemy modziezy 36,5 36,9 45,6 50,4

Problemy poszczególnych grup spoecznych

30,6 29,6 35,4 39,7

Problemy narodu 41,0 38,1 49,8 51,3

I  Maturzys´ci z pieciu miast (Szprotawa, Puawy, Kras´nik, Deblin, Gdan´sk) rok 2009; II  maturzys´ci z Lublina 2005 r.; III  maturzys´ci z Lublina  2009/2010 r.; IV  maturzy-s´ci z Tarnowa 2005 r.

Z´ róda: J. M a r i a n´ s k i. Kos´ció katolicki w Polsce w przestrzeni zycia publicznego. Torun´ 2013 s. 177-179; J. M  y n´ s k i. Kos´ció polski wobec problemów spoecznych w s´wia-domos´ci abiturientów Tarnowa. „Tarnowskie Studia Teologiczne” 26:2007 nr 2 s. 92.

Jes´li natomiast chodzi o zaufanie do Kos´cioa, to mozna je badac´ na wielu paszczyznach. W socjologicznych koncepcjach zaufania wymienia sie zaufa-nie osobiste w stosunku do konkretnych osób, zaufazaufa-nie pozycyjne, skierowane ku okres´lonym stanowiskom, urzedom, rolom spoecznym bez wzgledu na to, kto je peni. Jest tez zaufanie komercyjne (np. do towarów okres´lonej marki), zaufanie instytucjonalne (np. wobec banku, uniwersytetu), zaufanie systemo-we, skierowane do caego systemu spoecznego i jego uczestników (ustroju, gospodarki)25. Wobec tego zaufanie do Kos´cioa mozna ujmowac´ instytucjo-nalnie, jako zaufanie wobec caej instytucji, jak a jest Kos´ció. Mozna tez

mówic´ o zaufaniu pozycyjnym, w tym wypadku wobec instytucji kos´cielnych i funkcjonariuszy Kos´cioa. Uogólnione zaufanie do Kos´cioa, jego struktur czy ludzi uzaleznione jest od wydarzen´ spoecznych i politycznych oraz od reakcji Kos´cioa na nie. Sondaze opinii publicznej wskazuj a na nieznaczny spadek zaufania do Kos´cioa ws´ród ogóu Polaków. Przykadowo w 2006 ro-ku 81% twierdzio, ze ma zaufanie do Kos´cioa, 17% byo przeciwnego zda-nia, 2% nie potrafio powiedziec´. W nastepnych latach odpowiedzi ukaday sie odpowiednio: rok 2008 (79%, 17%, 4%); rok 2010 (78%, 18%, 4%); rok 2012 (69%, 26%, 5%). Autorzy raportu mówi a, ze „najmniejsze od dziesieciu lat jest zaufanie do Kos´cioa katolickiego, a zarazem wiecej osób niz dotych-czas (26%) deklaruje do niego nieufnos´c´”26. W badaniu PPPiW w 2009 ro-ku najmodsi respondenci, w wiero-ku 18-24 lata, deklarowali bardzo duze i du-ze zaufanie do: papieza Benedykta XI – 65,9%; do biskupa wasnej diecezji – 32,4%; do proboszcza wasnej parafii – 32,4%27.

O postawach modziezy wobec Kos´cioa mozna wnosic´ na podstawie dekla-racji dotycz acych autorytetów moralnych. Chodzi tu o czynniki, którymi ludzie kieruj a sie w rozwi azywaniu konfliktów moralnych, czy tez w podejmowaniu waznych decyzji w zyciu. W sytuacji pluralizmu spoecznego oraz tendencji do indywidualizacji moralnos´ci zmienia sie takze konfiguracja i znaczenie autoryte-tów. Funkcjonalna dyferencjacja wspóczesnych spoeczen´stw sprawia, ze jed-nostka funkcjonuje w obszarach wpywu róznych wartos´ci, a nawet staje przed koniecznos´ci a wchodzenia w rózne role spoeczne. Socjologowie badaj acy mo-ralnos´c´ zauwazaj a, ze w spoeczen´stwie polskim daje o sobie znac´ kryzys auto-rytetów. Dotyka on przede wszystkim autorytetów instytucjonalnych, które go-sz a normy pretenduj ace do powszechnej obowi azywalnos´ci. Po przeomie w 1989 roku dokonaa sie w Polsce duza zmiana autorytetów osobowych oraz instytucjonalnych, politycznych i moralnych. Odrzucenie dawnych autorytetów nast apio szybko, a nie towarzyszyo mu poszukiwanie nowych28. W ponizszej tabeli umieszczono wyniki dotycz ace odpowiedzi na pytanie, czym respondenci kieruj a sie w rozwi azywaniu konfliktów moralnych.

26_{A. C y b u l s k a. Zaufanie spoeczne. W: Spoeczen´stwo obywatelskie w Polsce AD}

2012. Opinie i diagnozy nr 22. Red. M. Grabowska. Warszawa 2012 s. 28-30.

27_{S. H. Z a r e b a. Wiara sakralna, wiara klerykalna, wiara masowa…? Wizerunek}

pol-skiej religijnos´ci. W: Rodzina. Religia. Spoeczen´stwo. Polacy w diagnozie socjologicznej 2009. Red. S. H. Zareba. Warszawa 2010 s. 95.

28_{J. M a r i a n´ s k i. Religijnos´c´ spoeczen´stwa polskiego w perspektywie europejskiej.}

Tab. 3. Autorytety pomocne w rozwi azywaniu konfliktów moralnych (dane w %).

Autorytety moralne I II III IV

Nauczanie Kos´cioa 3,9 9,4 21,8 20,5

Rady rodziny 9,9 27,5 43,2 23.1

Wasne sumienie 67,3 83,5 84,4 87,8

Ogólne sposoby postepowania 1,8 8,7 14,6 4,5

Rady ksiezy 1,1 4,9 7,7 8,3

Rady przyjació 4,6 30,3 36,6 11,3

Pozostae deklaracje 11,4 8,7 8,2 3,2

I  modziez szkó s´rednich i studenci w Polsce w 2005 r. (wybierano tylko jedn a odpo-wiedz´); II  maturzys´ci z pieciu miast (Szprotawa, Puawy, Kras´nik, Deblin, Gdan´sk) rok 2009; III  studenci z Lublina 2007 r.; IV  modziez w Nowym S aczu (ponizej 20 lat) 2002 r.

Z´ róda: S. H. Z a r e b a. W kierunku jakiej religijnos´ci? s. 264; J. M a r i a n´ s k i. Przemiany moralnos´ci polskich maturzystów w latach 1994-2009. Studium socjologiczne. Lublin 2011 s. 474-476; K. S´ w i e s. Przemiany religijnos´ci miejskiej w czasie transformacji systemo-wej s. 230-231.

Ogólne przekonania, ze Kos´ció w Polsce dobrze przyczynia sie do roz-wi azywania problemów jednostki, nie znajduj a potwierdzenia w przypadku poszukiwania autorytetów moralnych. Wyznacznikiem rozwi azywania konflik-tów moralnych i podejmowania waznych decyzji zyciowych jest na pierw-szym miejscu wasne sumienie. Nawet  aczne potraktowanie wyborów „nau-czanie Kos´cioa” i „rady ksiezy” sytuuje kryteria religijne na dalszych pozy-cjach. Jak zauwazy W. Piwowarski, przypisywanie sumieniu, jako normie subiektywnej, najwyzszego znaczenia w rozstrzyganiu konfliktów moralnych, nie sprzyja ksztatowaniu systemów wartos´ci opartych na tradycji i nauce Kos´cioa katolickiego. Sprzyja natomiast indywidualnym opcjom i wyborom, a wiec uleganiu podstawowej tendencji s´wiata zsekularyzowanego, tj. subiek-tywizmowi29.

Do emocjonalno-oceniaj acych elementów postawy wobec Kos´cioa nalez a tez przekonania dotycz ace jego teologicznej wizji. Chodzi tutaj o paszczyzne wiary a nie wiedzy. W ogólnopolskich badaniach nad s´wiadomos´ci a Kos´cioa

29_{W. P i w o w a r s k i. Wartos´ci zycia codziennego. W: Religijnos´c´ Polaków 1991-1998.}

w 2002 roku grupa najmodszych respondentów w wieku 18-24 lata (N=279) w 77,8% przyznaa, iz jest przekonana, ze Chrystus jest obecny w swoim Kos´ciele. Przekonanie, bardziej lub mniej zdecydowane, ze papiez jest zastep-c a Chrystusa deklarowao w tej grupie 76,4%. Znacznie mniej, bo tylko 47,0 %, byo przekonanych, ze biskupi s a nastepcami apostoów, a jedna czwarta (24,7%) powiedziaa, ze nie. Na pytanie: czy Kos´ció mógby spe-niac´ swe cele (prowadzic´ ludzi do zbawienia) 34,8% odpowiedziao, ze raczej nie, a 13,3% zdecydowanie nie. Przytoczony materia empiryczny pokazuje, ze penoletnia modziez jest s´wiadoma i akceptuje hierarchiczn a strukture Ko-s´cioa. Wiara w hierarchiczny Kos´ció  aczy sie z wiar a w obecnos´c´ Chrys-tusa w tym Kos´ciele. Warto to podkres´lic´ wobec pogl adu, ze mozna wierzyc´ w Chrystusa nie uznaj ac Kos´cioa30.

Powyzej zaprezentowano tylko wybrane aspekty postaw modziezy polskiej wobec Kos´cioa katolickiego, skupiaj ac sie bardziej na emocjonalno-oceniaj acym aspekcie. Zwrócono uwage na te badania, w których bezpos´rednio pytano o nastawienie do Kos´cioa. Róznorodnos´c´ konceptualizacji badawczych unie-mozliwia syntezy czy analizy porównawcze. Pos´rednim wskaz´nikiem postaw wobec Kos´cioa oraz jego autorytetu mog a byc´ wyniki badan´ dotycz ace akcep-tacji nauczania Kos´cioa, zwaszcza w sprawach moralnych. Wiele badan´ w s´ro-dowiskach modziezowych wskazuje na poszerzanie sie moralnej autonomii i kwestionowania nauki Kos´cioa w tym aspekcie. Na podstawie wielu socjolo-gicznych analiz J. Marian´ski stawia hipoteze, ze „zmiany w religijnos´ci Polaków bed a zmierzac´ nie tyle w kierunku sekularyzmu (ateizm, indyferentyzm), ile raczej bed a wi azac´ sie z zakwestionowaniem Kos´cioa jako instytucji religijnej i spoecznej zarazem (religijnos´c´ niezapos´redniczona przez Kos´ció). Wiod ac a tendencj a tych przemian bedzie wiec bardziej selektywnos´c´ („miekka” lub „twar-da”) niz ateizm, czes´ciej odchodzenie od Kos´cioa w sensie instytucjonalnym (osabienie praktyk religijnych) niz od religii i duchowos´ci”31.

30_{W. Z d a n i e w i c z. Kos´ció Chrystusowy jako instytucja. W: Kos´ció katolicki na}

pocz atku trzeciego tysi aclecia w opinii Polaków. Red. W. Zdaniewicz, S. H. Zareba. Warszawa 2004 s. 18-21.

31_{J. M a r i a n´ s k i. Wiara i wierzenia Polaków – analiza socjologiczna. W: Religijne}

3. WNIOSKI I POSTULATY

Dyrektywy katechetyczne czy duszpasterskie mog a byc´ zasadnie wysuwane, jes´li wczes´niej zakada sie teoretyczny model. W niniejszym artykule to pomi-nieto, dlatego z samych socjologicznych wyników nie mozna wysnuwac´ pasto-ralnych wskazan´. Niemniej jednak, na podstawie tego, co powiedziano o teolo-gicznej wizji Kos´cioa, zawartej w soborowym nauczaniu, o postawach modzie-zy wobec Kos´cioa i o konteks´cie spoeczno-kulturowym, w którym sie one ksztatuj a, mozna zgosic´ kilka uwag.

Mode pokolenie w pluralistycznym spoeczen´stwie jest intensywnie bom-bardowane wieloma ofertami na zycie, ze strony mediów, róznych instytucji, wspóczesnych autorytetów. Postmodernistyczna kultura podwaza istnienie obiek-tywnej prawdy i tym samym budzi niechec´ do osób i instytucji spoecznych gosz acych pewnos´c´ swych przekonan´. Stan taki powoduje odchodzenie od zinstytucjonalizowanych religii i przenoszenie problematyki religijnej w prywat-n a sfere zycia. To przekada sie na postawy i przekonania wobec Kos´cioa, gdzie pojawiaj a sie duze niespójnos´ci i niekonsekwencje. Wysokiej ocenie i akceptacji teologicznych prawd o Kos´ciele towarzyszy krytyczne spojrzenie na jego widzialn a strone. Pozytywne oceny spoecznej dziaalnos´ci Kos´cioa zaczy-naj a sie zmniejszac´ gdy chodzi o sprawy konkretne. Sprzyja tez temu dzisiejsza atmosfera, gdzie podkres´lanie sabos´ci i bedów ludzi nalez acych do Kos´cioa, a przede wszystkim duchownych, jest czeste, a w niektórych kregach stao sie rodzajem mody. W tej sytuacji wazne bedzie osobiste s´wiadectwo dorosych, odpowiedzialnych za wychowanie religijne: rodziców, parafialnych duszpasterzy, a przede wszystkim katechetów, którzy najwiecej czasu spedzaj a z modziez a. Elementem tego s´wiadectwa powinna byc´ prawda i odwaga w podejmowaniu trudnych tematów. Modzi niekiedy gosz a jednostronne opinie, oskarzaj a Ko-s´ció o wszelkie zo. W takich sytuacjach potrzeba cierpliwej rozmowy z nimi, aby nabrali przekonania, ze z katechet a czy duszpasterzem mozna na kazdy temat rozmawiac´, w tym takze na temat sabos´ci ludzi Kos´cioa, duchownych i s´wieckich.

Okazuje sie, ze dla modego pokolenia o wiele blizsza jest wspólnotowa wizja Kos´cioa, anizeli nadmiernie eksponowana instytucjonalnos´c´, urzedy i funkcje. To nalezy wykorzystac´ w taki sposób, aby modym dac´ mozliwos´c´ i okazje przezycia takiej wspólnoty. Papiez Franciszek zauwaza, ze mnozenie i rozrastanie sie stowarzyszen´ i ruchów, w przewazaj acej mierze modziezowych, jest dziaaniem Ducha S´wietego. Zaleca jednak, aby uczynic´ bardziej trwaym

uczestnictwo tych grup w obrebie wspólnego duszpasterstwa Kos´cioa32. Ten proces moze dokonac´ sie w parafii, która ma stawac´ sie „wspólnot a wspólnot”. Prawie dwie pi ate modych ludzi postrzega parafie jako religijn a wspólnote wierz acych, zbiór wiernych. Modzi ludzie maj a swoje potrzeby, przezywaj a kryzysy i zranienia. Tym potrzebom mog a zaradzic´ wspólnoty oparte na wiezi osobowej i naznaczone zyciem religijnym. Wspólnoty na terenie parafii mog a byc´ dopenieniem szkolnego nauczania religii. Daj a one mozliwos´c´ spotkan´, dyskusji tym modym ludziom, którzy maj a problemy, a nie potrafi a sami ich rozwi azac´. Byc´ moze w tych wspólnotach trzeba przemys´lec´ w jaki sposób ksztatowac´ samodzielne zaangazowanie i odpowiedzialnos´c´ modych. W przy-padku Polski socjologowie mówi a o zdecydowanie niskiej partycypacji katoli-ków w ruchach i wspólnotach religijnych oraz stowarzyszeniach katolickich33. Wysiki duszpasterskie trzeba skierowac´ na to, aby modziez czua sie bardziej podmiotem niz przedmiotem religijnych dziaan´.

Przykady z róznych badan´ wskazuj a, ze modziez pozytywnie postrzega role Kos´cioa katolickiego, zarówno w przemianach spoecznych, jak i w udzielaniu odpowiedzi na konkretne problemy. Mozna to wykorzystac´ w przekazywaniu wiedzy, aby w sposób przekonywuj acy ukazac´ nauke spoeczn a Kos´cioa. W ten sposób mozna budzic´ przekonanie, ze Kos´ció nie jest wrogiem demokracji i spoeczen´stwa obywatelskiego. Czes´c´ modziezy zarzuca bowiem Kos´cioowi zbytni tradycjonalizm i konserwatyzm. Warto byoby tutaj podeprzec´ sie autory-tetem s´w. Jana Pawa II i jego oredziem kierowanym do modych. W sondazo-wych badaniach dorosych Polaków respondenci najmodsi (18-24 lata) zapytani, co w najwiekszym stopniu przyczynio sie do upadku systemu komunistycznego w ZSRR i w dawnych krajach bloku wschodniego?, wymieniali na pierwszym miejscu Solidarnos´c´ (55%), a na drugim pontyfikat Jana Pawa II (28%)34.

W duszpasterstwie modziezowym i katechezie trzeba zastanowic´ sie jak postepowac´ wobec osób o wyraz´nie selektywnych postawach wobec religii i Kos´cioa. Ta selektywnos´c´ najbardziej zaznacza sie w podejs´ciu do spraw doktrynalnych, a jeszcze wieksza jest w sferze moralnos´ci. W religijnej formacji takich ludzi trzeba z jednej strony ukazywac´ jasno wymagania katolicyzmu, a z drugiej strony uszanowac´ osobist a wrazliwos´c´ moraln a danej osoby. Wazn a role odgrywa tutaj ksztatowanie sumienia modych ludzi. Ono – jak powyzej

32_{Adhortacja Evangelii gaudium nr 105.}

33_{J. M a r i a n´ s k i. Udzia katolików s´wieckich w zyciu parafii. Pock 2008 s. 115.} 34_{M. G r a b o w s k a, B. R o g u s k a (red). 25 lat wolnos´ci – bilans zmian. Opinie}

ukazano – jest najwyzsz a instancj a w rozwi azywaniu konfliktów moralnych i podejmowaniu decyzji zyciowych. Pewien niepokój moze budzic´ wzrastaj aca w ostatnich latach proporcja modziezy, która uwaza, ze religijnym czowiekiem mozna byc´ bez Kos´cioa, jako Ludu Bozego. Byc´ moze jest to oznak a tworzenia sie postaw typu „wierze w Boga, ale nie w Kos´ció”. Natomiast jeszcze mao prawdopodobny wydaje sie wpyw tzw. nowej duchowos´ci. Oznaki deprecjono-wania wspólnoty Kos´cioa w budowaniu i podtrzymywaniu religijnos´ci s a waz-nym wyzwaniem dla duszpasterzy i katechetów. Byc´ moze trzeba bedzie zwró-cic´ uwage na przygotowanie do sakramentów, zwaszcza bierzmowania. W tym procesie mozna wykorzystac´ znaczenie rytuaów przejs´cia, zwi azanych z wcho-dzeniem w dorosos´c´. Socjologowie, którzy w tym konteks´cie badali znaczenie sakramentu bierzmowania, stwierdzali zmniejszanie sie religijnego znaczenia obrzedów przejs´cia w zyciu modych ludzi, ale jednoczes´nie wskazywali na utrzymuj ac a sie orientacje tradycjonaln a. Wyraza sie ona w przywi azaniu do pewnych wymiarów kultury chrzes´cijan´skiej, która umozliwia dostep do innych rytuaów w przyszos´ci35. Nalezy zatem wykorzystac´ bogactwo kultury pol-skiej, przesyconej elementami chrzes´cijan´skimi. Na paszczyz´nie wartos´ci, sym-boli, zwyczajów, wzorów zachowan´ pojawia sie mozliwos´c´ nawi azania dialogu z tymi, którzy deklaruj a dystans wobec wiary religijnej i Kos´cioa.

*

Misja goszenia Ewangelii dokonuje sie w zmiennych uwarunkowaniach spoecznych. Kos´ció, który te misje wykonuje, zderza sie nieustannie z dos´wiadczeniem s´wiata. Splot warunków historycznych w Polsce sprawi, ze religijnos´c´ bya silnie zwi azana z wartos´ciami narodowymi, a Kos´ció mozna byo opisywac´ socjologicznym modelem „Kos´cioa ludowego”. Dzis´ sytuacja jest inna, pogebia sie pluralizm spoeczny i kulturowy, daj a o sobie znac´ sekula-rystyczne tendencje w obszarze zycia religijnego. Mimo to prognozy socjologów o zmianach Kos´cioa ludowego w kierunku „Kos´cioa wyspiarskiego” czy „Ko-s´cioa diaspory” na razie nie znalazy realizacji. W Polsce nadal masowy jest udzia w praktykach religijnych, liczne chrzty dzieci, modziez szkolna objeta jest nauczaniem religii, rozwija sie wspópraca Kos´cioa z róznymi instytucjami spoecznymi, wyraz´na jest tez organizacja terytorialna poprzez diecezje i parafie.

35_{M. S r o c z y n´ s k a. Problemy socjalizacji religijnej modziezy (przypadek rites de}

Zmienio sie jednak spojrzenie na Kos´ció ze strony wiernych, a zwaszcza w s´rodowiskach modziezy. Czes´c´ modziezy zaczyna postrzegac´ Kos´ció z pewn a doz a krytycyzmu, jako instytucje konserwatywn a, mao otwart a na zmiany, ograniczaj ac a. Globalne deklaracje wiary i zaufanie do Kos´cioa nie przekadaj a sie na akceptacje jego nauki w konkretnych sprawach. Mode poko-lenie chce ksztatowac´ swoj a moralnos´c´ w oderwaniu od instytucjonalnych wy-magan´. Saby jest udzia modziezy w ruchach i wspólnotach religijnych. Ten stan rodzi dla Kos´cioa wyzwanie do poszukiwania nowych form dziaalnos´ci ewangelizacyjnej, takich sposobów przepowiadania i metod nauczania, które pozwol a trafic´ z Dobr a Nowin a do wspóczesnego modego pokolenia.

BIBLIOGRAFIA

F r a n c i s z e k. Adhortacja apostolska Evangelii gaudium. O goszeniu Ewangelii w dzisiejszym s´wiecie. Watykan 2013.

Konferencja Episkopatu Polski. W trosce o czowieka i dobro wspólne. Warszawa 2012. B a r t n i k Cz.: Kos´ció. W: Encyklopedia Katolicka. T. 9. Lublin 2002 kol.

993-1001.

B e c k f o r d J.: Teoria spoeczna a religia. T. M. Kunz, T. Kunz. Kraków 2006. D y o n i z i a k R. Sondaze a manipulowanie spoeczen´stwem. Kraków 1997. G i e r e c h P. Kilka uwag o polskiej modziezy na pocz atku XXI wieku. „Teologia

Polityczna” 5:2009-2010 s. 222-238.

G r a b o w s k a M. (red).: Spoeczen´stwo obywatelskie w Polsce AD 2012. Opinie i diagnozy nr 22. Warszawa: CBOS 2012.

G r a b o w s k a M., R o g u s k a B. (red).: 25 lat wolnos´ci – bilans zmian. Opi-nie i diagnozy nr 29. Warszawa: CBOS 2014.

G r a b o w s k a M., K a l k a J. (red).: Modziez 2013. Opinie i diagnozy nr 28. Warszawa: CBOS 2014.

K a m i n´ s k i R. (red).: Teologia pastoralna T. 1. Teologia pastoralna fundamentalna. Lublin 2000.

K e d z i o r J.: Modziez jako specyficzna kategoria spoeczna. W: Wspóczesna modziez pomiedzy Eros a Thanatos. Red. J. Kurzepa, A. Lisowska, A. Pierzchalska. Wrocaw 2008 s. 9-18.

K o s e  a K. Modziez. Przegl ad problematyki. W: Encyklopedia Socjologii. T. 2. Warszawa 1999 s. 252-259.

M a r i a n´ s k i J.: Emigracja z Kos´cioa. Religijnos´c´ modziezy polskiej w warun-kach zmian spoecznych. Lublin 2008.

M a r i a n´ s k i J.: Kos´ció katolicki w Polsce w przestrzeni zycia publicznego. Stu-dium socjologiczne. Torun´ 2013.

M a r i a n´ s k i J.: Modziez miedzy tradycj a i ponowoczesnos´ci a. Wartos´ci moralne w s´wiadomos´ci maturzystów. Lublin 1995.

M a r i a n´ s k i J.: Religijnos´c´ spoeczen´stwa polskiego w perspektywie europejskiej. Próba syntezy socjologicznej. Kraków 2004.

M a r i a n´ s k i J.: Udzia katolików s´wieckich w zyciu parafii. Pock 2008. M a r i a n´ s k i J.: Wiara i wierzenia Polaków – analiza socjologiczna. W: Religijne

wymiary zycia spoecznego. Red. H. Mielicka-Pawowska. Kielce 2013 s. 315. M a z u r k i e w i c z P.: Kos´ció w zyciu publicznym. W: Kos´ció katolicki

w przededniu wejs´cia do Unii Europejskiej. Red. P. Mazurkiewicz. Warszawa 2003 s. 180-204.

N o w a k S.: Pojecie postawy w teoriach i stosowanych badaniach spoecznych. W: Teorie postaw. Red. S. Nowak. Warszawa 1973.

O z o r o w s k i E.: Wprowadzenie do Konstytucji dogmatycznej o Kos´ciele. W: Sobór Watykan´ski II. Konstytucje. Dekrety. Deklaracje. Poznan´ 2002 s. 99-103. P i w o w a r s k i W.: Kos´ció i religijnos´c´ w przemianie. W: Przemiany religijnos´ci

spoeczen´stwa polskiego w s´wietle badan´ lubelskiego s´rodowiska naukowego. Red. W. Piwowarski, J. Styk. Warszawa 1993 s. 13-26.

P i w o w a r s k i W.: Przemiany Kos´cioa ludowego w Polsce. „Przegl ad Huma-nistyczny” 4:1997 s. 17-23.

P i w o w a r s k i W.: Wartos´ci zycia codziennego. W: Religijnos´c´ Polaków 1991-1998. Red. W. Zdaniewicz. Warszawa 2001 s. 54-69.

S r o c z y n´ s k a M.: Problemy socjalizacji religijnej modziezy (przypadek rites de

passage). W: Religijne wymiary zycia spoecznego. Red. H. Mielicka-Pawowska.

Kielce 2013 s. 353-369.

S z a w i e l T.: Postawy i orientacje spoeczne polskich katolików w trzy lata po rozpoczeciu reform politycznych i ekonomicznych. W: Od Kos´cioa ludu do Kos´cioa wyboru. Religia a przemiany spoeczne w Polsce. Red. I. Borowik, W. Zdaniewicz. Kraków 1996 s. 49-96.

S z a w i e l T.: Wiara religijna polskiej modziezy (1992-2002). W: Kos´ció katolicki w przededniu wejs´cia Polski do Unii Europejskiej. Red. P. Mazurkiewicz. Warszawa 2003 s. 119-149.

S z t o m p k a P.: Socjologia. Analiza spoeczen´stwa. Kraków 2013.

S´ w i e s K.: Przemiany religijnos´ci miejskiej w czasie transformacji systemowej. Lublin 2011.

W r z e s i n´ s k i W.: Jednostka – rodzina – pokolenie. Poznan´ 2003.

Z a r e b a S. H. (red).: Rodzina. Religia. Spoeczen´stwo. Polacy w diagnozie socjolo-gicznej 2009. Warszawa 2010.

Z a r e b a S. H.: W kierunku jakiej religijnos´ci? Studia nad katolicyzmem polskiej modziezy. Warszawa 2008.

Z d a n i e w i c z W., Z a r e b a S. H. (red).: Kos´ció katolicki na pocz atku trze-ciego tysi aclecia w opinii Polaków. Warszawa 2004.

POSTAWY MODZIEZ Y WOBEC KOS´CIOA JAKO WYZWANIE DLA KATECHEZY

S t r e s z c z e n i e

Strukturalna definicja postawy zawiera komponent poznawczy, emocjonalno-oceniaj acy i beha-wioralny. Badania postaw wobec Kos´cioa mieszcz a sie w instytucjonalnym parametrze religij-nos´ci. Modziez pojmuje Kos´ció bardziej w kategoriach wspólnotowych, anizeli instytucjonal-nych, jednak w ostatnich latach wzrasta odsetek respondentów, którzy uwazaj a, ze mozna byc´ czowiekiem religijnym bez Kos´cioa jako Ludu Bozego. To moze byc´ oznak a tworzenia sie re-ligijnos´ci zindywidualizowanej, dystansuj acej sie od instytucjonalnych wymagan´ (religijnos´c´ pozakos´cielna). Badani modzi pozytywnie oceniaj a wkad Kos´cioa w rozwi azywanie problemów jednostki, rodziny, narodu oraz jego role w przemianach ustrojowych. Obawiaj a sie jednak jego zbytniej ingerencji w osobiste zycie i zachowania. Dlatego tez w hierarchii autorytetów po-mocnych w rozwi azywaniu konfliktów moralnych nauki Kos´cioa i rady duchownych lokuj a sie na dalekich miejscach, a pierwsz a range ma wasne sumienie. Znacznemu zaufaniu do Kos´cioa w sensie ogólnym towarzyszy mniejszy poziom zaufania do konkretnych struktur i osób w Ko-s´ciele. Obserwuje sie duzy deficyt partycypacji w ruchach i wspólnotach religijnych.