Tom LXI, zeszyt 11 2014
KS. MARIAN ZAJ AC
SZKOLNA EDUKACJA RELIGIJNA
A PROCEDURA OCENY JEJ EFEKTÓW
SCHOOL RELIGIOUS EDUCATION
VS. THE EVALUATION PROCEDURE OF ITS RESULTS
A b s t r a c t. In modern educational reality information is necessary that concerns the evaluation procedure of the results of school religious education. The essence of the new type of procedure is now departure from the usual pedagogical supervision as a diagnostic-evaluating activity, in favor of an activity aiming at diagnostic-evaluating the effects of educational activity at school. Evaluation has its strategic aims and developed research tools, also within a denominational religion lesson. Important ethical issues are connected with it, that make it a credible activity in the evaluation of the system of religious education and of religion teachers involved in it. The problem of the possibility of the use of the new evaluation procedure in the teaching of history has a key importance. Religion teachers should take to using the research possibilities of evaluation in order to interpret the information concerning religious education at school, with the intention of perfecting it.
Translated by Tadeusz Karowicz Key words: religious education, evaluation procedure, evaluation, evaluator, pedagogical
supervision.
Dzieo wykonane dla ludzi znajduje zawsze osoby, które potrafi a je ocenic´. I chociaz sposobnos´c´ do oceny jest zawsze spraw a przelotn a, a sprawiedliwa ocena dziaalnos´ci ludzkiej zawsze jest ryzykowna, to jednak nie brakuje wspóczes´nie arbitrów, którzy wydaj a s ady o dziaaniach innych osób. Przez takie dziaania mog a przynosic´ nadzieje na poprawe sytuacji, czasem agodzic´
Ks. dr hab. MARIAN ZAJ AC, prof. KUL – Katedra Katechetyki Integralnej KUL; adres do korespondencji: e-mail: mzajac@kul.pl
napiecia albo wskazywac´ lepsze rozwi azania sytuacji konfliktowych. Dzieje sie tak dlatego, ze sztuka oddzielania dobrego od zego od dawna jest przed-miotem ludzkiego zainteresowania, a w edukacji religijnej stanowi kluczowe zagadnienie. I nie jest zadn a tajemnic a, ze bez takiej umiejetnos´ci trudno sobie wyobrazic´ was´ciwy poziom zycia zbiorowego takze w obszarze eduka-cyjnym. Dzisiaj, niejako ex post, mozemy z satysfakcj a potwierdzic´, ze me-chanizmy zycia zorganizowanego wykreoway bezpieczne instytucje, które nastepnie obdarzano autorytetem zezwalaj acym na formuowanie róznorod-nych ocen. Tak a obiecuj ac a procedur a, przydatn a w ocenie religijnej dzia-alnos´ci edukacyjnej, staa sie od niedawna ewaluacja1.
1. PODSTAWOWE ZAOZ ENIA PROCESU EWALUACJI
Ocena efektów dziaalnos´ci edukacyjnej, nazywana od pewnego czasu dziaaniem ewaluacyjnym2, to system projektów polegaj acy na gromadzeniu rozproszonych informacji w celu ich wykorzystywania w dalszej dziaalnos´ci konkretnego podmiotu edukacyjnego3. W nowoczesnych systemach edukacyj-nych ewaluacja jest jednym z podstawowych segmentów oceniania stanu i warunków dziaalnos´ci dydaktycznej, wychowawczej i opiekun´czej szkó, placówek os´wiatowych róznych szczebli oraz samych nauczycieli poszcze-gólnych przedmiotów szkolnych4.
W aktualnych realiach edukacyjnych ewaluacja jest coraz czes´ciej postrze-gana jako niezbedny element ksztacenia religijnego, a jej znaczenie wyania sie z lektury rozporz adzenia Ministra Edukacji Narodowej z 2009 r. jednoznacznie obliguj acego do podjecia nowych rozwi azan´ organizacyjnych przez dyrektorów placówek os´wiatowych równiez w obszarze nauczania religii. W mys´l rozporz
a-1E. R. H o u s e. Ewaluator w spoeczen´stwie. W: Ewaluacja w edukacji. Red. L.
Korpo-rowicz. Warszawa 1997 s. 15.
2Por. B. F r o n c k i e w i c z, J. K o o d z i e j s k a. Nadzór pedagogiczny
dyrek-tora szkoy, placówki os´wiatowej. Praktyczne rozwi azania. Warszawa 2011 s. 7.
3„Ewaluacja. Zbieranie, analiza oraz interpretacja danych nt. znaczenia i wartos´ci tego,
co podlega badaniu, przy zwróceniu uwagi na zagadnienia istotne dla zainteresowanych. Opisy-wanie przebiegu oraz wyników badanych dziaan´ ze strony pozytywnej i negatywnej, wyjas´nie-nie zwi azków pomiedzy nakadami i rezultatami, porównywanie rezultatów ze wstepnymi zao-zeniami”. J. B o d e k. Ewaluacja. [online] [dostep: 2013-05-13]. Dostepny w Internecie: http://www.slideshare.net/POKL_LODZKIE/b04-ewaluacja-2030233.
4Por. Rozporz adzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 paz´dziernika 2009 r. w
dzenia ewaluacja to praktyczne badanie oceniaj ace dokonywane w szkole lub placówce. Ewaluacja zewnetrzna powinna byc´ przeprowadzana przez organ sprawuj acy nadzór pedagogiczny, natomiast ewaluacja wewnetrzna musi byc´ realizowana przez dyrektora szkoy lub placówki os´wiatowej5.
Dnia 14 maja 2013 roku Ministerstwo Edukacji Narodowej opublikowao nowy dokument zmieniaj acy obowi azuj ace rozporz adzenie w sprawie nadzoru pedagogicznego. Wprowadza ono szereg zmian i nakada wymagania formal-no-prawne na dyrektorów szkó i placówek os´wiatowych. Zaproponowane naj-wazniejsze zmiany dotycz a kwestii szczegóowych6. Przede wszystkim w wych przepisach zrezygnowano z ewaluacji tzw. obszarów na rzecz 12 no-wych wymagan´, do których musi byc´ dostosowana wszelka dokumentacja ewaluacyjna. Nowe rozporz adzenie wyraz´nie wskazuje na elementy, jakie musz a znalez´c´ sie w planach nadzoru przygotowywanych na kolejny rok szkolny. Wazn a informacj a jest takze stwierdzenie, ze ewaluacja wewnetrzna, prowadzona w placówkach, ma przebiegac´ wedug potrzeb danej placówki i zgodnie z zagadnieniami uznanymi za istotne w jej dziaalnos´ci, a nie jak dotychczas – w oparciu o wymagania wskazane w za aczniku do rozporz a-dzenia7.
Ewaluacja wewnetrzna daje okazje do dialogu miedzy nauczycielami na temat wasnego rozwoju i rozwoju szkoy, suzy doskonaleniu nauczycieli, jest narzedziem pozwalaj acym na zrozumienie i uproszczenie istniej acych problemów, suzy budowaniu spoecznego zaufania wobec szkoy8. Cele ewa-luacji wewnetrznej to: analiza praktyki edukacyjnej oraz ustalenie jej silnych i sabych stron; uzyskanie informacji, która moze byc´ wykorzystywana do podejmowania decyzji w zakresie edukacji; „zmierzenie” poziomu nasilenia jakiegos´ zjawiska, umiejetnos´ci, procesu; okres´lenie efektywnos´ci ewaluowa-nego programu; lepsze rozumienie ewaluowanej rzeczywistos´ci edukacyjnej. Jej rezultatem ma byc´ uzyskanie wpywu na podejmowanie decyzji dotycz a-cych ewaluowanego obiektu. Natomiast efektem ewaluacji jest raport zawiera-j acy m.in. omówienie wyników w formie opisu, tablic statystycznych,
graficz-5Tamze § 1. p. 6.
6Rozporz adzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 10 maja 2013 r. zmieniaj ace
roz-porz adzenie w sprawie nadzoru pedagogicznego. Dz. U. z 14 maja 2013 poz. 560.
7Tamze.
8Cele i przedmiot ewaluacji wewnetrznej. [online] [dostep: 2013-06-03]. Dostepny w
nych i wypywaj ace z nich wnioski dotycz ace ewentualnych zmian ewaluowa-nego obiektu.
W takim konteks´cie rzeczywistos´c´ edukacyjn a, bed ac a przedmiotem ewa-luacji wewnetrznej, stanowi a: nauczyciele, uczniowie, procesy, projekty czy programy. Ewaluacji s a takze poddawane potrzeby uczestników procesu edu-kacyjnego. Okres´lenie obiektu ewaluacji umozliwia ustalenie rodzaju informa-cji, które nalezy zbierac´.
W jakimkolwiek zakresie zostanie podjeta aktywnos´c´ ewaluacyjna wymaga zawsze duzych umiejetnos´ci do jej przeprowadzenia ze strony urzedowego eksperta, czyli tzw. ewaluatora.
2. KWALIFIKACJE KONIECZNE DO PROWADZENIA EWALUACJI Wspóczesna ewaluacja jest efektem nowoczesnos´ci, w której wszystko moze byc´ poddane weryfikacji, ocenie i zmianie. Wspominane wyzej mecha-nizmy zycia wspólnego, które wykreoway instytucje posiadaj ace autorytet zezwalaj acy na formuowanie ocen, zastepowane s a dzisiaj zdecydowanie ewaluatorami. Ich liczba wzrosa lawinowo, i tutaj pojawia sie zapytanie o zabezpieczanie etosu pracy nowoczesnego ewaluatora9.
Mozna zawsze wyobrazic´ sobie sytuacje, ze ewaluatorzy mog a bednie poj ac´ istote swego zadania, wyrz adzaj ac szkode ewaluowanym projektom, instytucjom lub osobom. W czasach wszechobecnego marketingu i lobbingu zdarza sie, ze czyni a to, czego oczekuj a sponsorzy lub pracodawcy10. Przez swoj a niekom-petencje mog a wyrz adzic´ szkody bardziej rozlege, mniej oczywiste do oszaco-wania, a przez to trwalsze. Dlatego prawo obywatelstwa zyskuje dzisiaj opinia, ze ewaluator powinien przyj ac´ zobiektywizowany zestaw kryteriów, aby rzetel-nie ustalic´, w jakim stopniu dany obiekt odpowiada tym kryteriom.
W dobie pojawiania sie procedur oceniania jakos´ci edukacji religijnej – choc´ jest to sfera trudna do jednoznacznej weryfikacji – wszystkie zaintereso-wane strony tego procesu powinny zaakceptowac´ fakt, ze wszelkie s ady war-tos´ciuj ace w obszarze edukacji religijnej, bed ace rezultatem ewaluacji, nie s a równoznaczne z dyrektywami. Ewaluator nie jest wadny kierowac´ czyims´ postepowaniem, szczególnie w obszarze, który dotyczy kontrowersyjnej
klau-9 Por. M. Z a j a c. Ewaluacja w nauczaniu religii. Lublin 2013 s. 160. 10Tamze s. 195.
zuli sumienia11. Rzeczywisty proces ewaluacyjny jest bardzo skomplikowa-ny, dlatego – zdaniem Ernesta R. House – przyjmuje sie, ze postepowanie ewaluacyjne jest raczej procesem, którym administruje dialektyczna relacja miedzy abstrakcyjnymi zasadami i konkretnymi ilustracjami, niz prostym wnioskowaniem opartym na kryteriach. Dobry ewaluator musi juz obecnie posiadac´ zdolnos´c´ do oceny, która jest nie tylko prawdziwa i wiarygodnie uzasadniona, ale musi byc´ nade wszystko sprawiedliwa, wolna od interper-sonalnych relacji, powinna takze odpowiadac´ normom przewidzianym w pro-cedurach podejmowania decyzji w interesie publicznym12.
W kolonizowanym przez ewaluacje s´wiecie nadzoru dydaktycznego, umie-jetnos´ci osobowe potrzebne do prowadzenia ewaluacji s a róznorakie. Do najwyzej cenionych zalicza sie: pisanie projektu; precyzyjne okres´lenie celów ewaluacji; wybór projektu i technik zbierania danych; dobór, zorganizowanie i wspópraca w zespole badawczym; przeprowadzenie wywiadów; konstruowa-nie kwestionariusza i posugiwakonstruowa-nie sie nim; obserwacja; posugiwakonstruowa-nie sie zaozonymi systemami informacji; analiza danych; pisanie raportów, formuo-wanie rekomendacji; zapewnienie spozytkowania wyników; wrazliwos´c´ na kontekst polityczny. Proste wyliczenie kompetencji takiej osoby pokazuje, jak wielu ludzi nigdy takich referencji nie zdobedzie13.
Jes´li w dziaalnos´ci ewaluatora zabraknie takich dyspozycji, pojawiaj a sie natychmiast niepoz adane rodzaje ewaluacji, które zawsze szkodz a procedurom oceny religijnej dziaalnos´ci edukacyjnej. Najpierw moze pojawic´ sie ewaluacja tandetna, polegaj aca na szybkim zbieraniu nieistotnych danych i opatrzeniu ich zawsze pozytywn a interpretacj a. Kon´czy sie ona niezbyt odkrywczymi uwagami typu: „uwzgledniac´”, „rozwijac´”, „ksztacic´”, „wdrazac´”, po których z reguy nie ma zadnego postepu w edukacji religijnej. Moze wyst apic´ takze ewaluacja masywna, polegaj aca na penym wykorzystaniu sieci administracyjnej programu i technologii informacyjnej, a minimalnym wykorzystaniu metodologii badan´ naukowych. Wtedy na raport skada sie wiele grubych tomów dokumentacji, które s a przekadane z miejsca na miejsce bez oddziaywania na badan a
spo-11Por. K. S t r ó z y n´ s k i. Uczciwos´c´ w ewaluacji czy sedno. „Dyrektor Szkoy” 3:2011
s. 75.
12Zob. wiecej: E. R. H o u s e. Demokratyzacja ewaluacji. W: Ewaluacja w edukacji.
Red. L. Korporowicz. Warszawa 1997 s. 225-243.
13Por. M. O s i n´ s k a. Jak przekonac´ Rade Pedagogiczn a do prowadzenia ewaluacji
wewnetrznej – manifest do nauczycieli! [online] [dostep 2013-05-29]. Dostepny w Internecie: http://www.npdyrektorzy.pl/data/documents/3/223/223.pdf.
ecznos´c´. aczy sie z ni a ostrozny komentarz autorów, którzy wierz a, ze zebra-ne dazebra-ne mówi a same za siebie i trzeba je tylko przedstawic´. Destrukcyjna jest takze ewaluacja towarzyska, oparta na kontaktach osobistych miedzy stronami tego procesu. Wszystko kon´cz a deklaracje pokojowych intencji, wzajemne poznawanie sie i przeamywanie lodów miedzy stronami. Ostateczny raport powstaje z duzym opóz´nieniem, na podstawie gotowych materiaów i niezbyt wnikliwych spostrzezen´. Podkres´la sie w nich zasugi kierownictwa i zespou, a niedoci agniecia przypisuje sie trudnos´ciom obiektywnym14. Jest to realne zagrozenie dla procesu edukacji religijnej w szkole, który potrzebuje jasnych diagnoz aktualnego stanu i m adrych wskazan´ na przyszos´c´.
3. EWALUACJA EDUKACYJNA A NAUCZANIE RELIGII
Najcenniejsze zasoby pozytywnej energii potrafi a wyzwolic´ w sobie tacy ludzie, którzy s a zaangazowani w swój zawodowy rozwój z wasnej woli. Ujmu-j ac rzecz od strony psychologicznej mozna stwierdzic´, ze absolutnie inne mecha-nizmy s a uruchamiane, gdy nauczyciel otrzymuje zadanie zlecone z zewn atrz, a zupenie inaczej zachowuje sie wtedy, gdy realizowane zadanie wykreowane jest przez niego samego15. Nauczyciele religii musz a odczuc´, ze w szkoach nie s a juz spoeczen´stwem s´lepego losu, które wykreowaa nowa polityka wy-znaniowa demokratycznego pan´stwa, lecz staj a sie jako nauczyciele religii spoe-czen´stwem wyboru, które moze zdecydowac´ o swoim losie, rozwoju zawodo-wym, horyzontach mys´lowych oraz zakresie ewaluacji16.
Nauczyciele religii musz a otrzymac´ tak a propozycje ewaluacyjn a, któr a zinterpretuj a jako szanse integralnego rozwoju. Dobrze prowadzona procedura oceny efektów edukacji religijnej pozwoli sukcesom i porazkom w nauczaniu religii przypisac´ okres´lone przyczyny. Na pocz atku XXI wieku, powouj ac sie na pojecie „atrybucji”, w mys´l którego suszne jest przypisywanie sukcesowi przyczyn innych niz porazce. Ujmuj ac sprawe bardziej precyzyjnie mówi sie „o atrybucji sukcesu jako wyniku predyspozycji staych, a porazki –
niesta-14N i e m i e r k o. Ksztacenie szkolne. Podrecznik skutecznej dydaktyki. Warszawa 2007
s. 373.
15Por. F r o n c k i e w i c z, K o o d z i e j s k a. Nadzór pedagogiczny dyrektora
szkoy, placówki os´wiatowej s. 9.
16Zob. J. M a r i a n´ s k i. Oczekiwania od Kos´cioa w s´wietle przemian
spoeczno-poli-tycznych w Polsce. W: Wiarygodnos´c´ Kos´cioa wobec przemian w Polsce. Red. M. Rusecki. Pelplin–Lublin 1994 s. 118.
ych (warunków). Daje to inspiracje i motywacje do podejmowania kolejnych dziaan´, poniewaz atwiej zmienic´ warunki niz stae cechy czowieka”17. W przypadku nauczyciela religii jest to informacja fundamentalna i trudna do przecenienia. Korzystaj ac z tej procedury w rozwi azywaniu dylematów eduka-cyjnych nie bedzie musia zmieniac´ swoich cech osobowych, nastawienia do zycia, przyjetego systemu wartos´ci, ale bedzie czu sie w obowi azku zadbac´ o zmiane warunków, w których ten proces sie faktycznie dokonuje.
W nauczaniu religii, które w obecnych czasach czesto wi aze sie z widmem nieprzewidywalnej porazki, trudne do przecenienia s a takze przemys´lenia prof. Jere Brophy (1940-2009, który w publikacji mówi acej o sztuce moty-wowania nauczycieli, a poprzez nich takze uczniów – przekaza cenne uwagi w analizowanym temacie. W jego opinii w dziaaniach ewaluacyjnych trzeba zaakceptowac´ takze sprawe ewentualnej porazki. Nawet najlepsze intencje i starania nauczyciela nie mog a jej zupenie wykluczyc´. Jednak was´nie w tym tkwi jej pedagogiczna zaleta. „Zamiast «wzoru zwyciezcy, który od reki zaatwia sprawy» dostarcza sie uczniom «wzoru czowieka zaradnego», który w trudzie przezwycieza bedy, by w kon´cu osi agn ac´ sukces”18. W nauczaniu religii najwieksz a porazk a jest rzeczywistos´c´ grzechu, która nieustannie towarzyszy uczniowi do kon´ca zycia. Jes´li dziaania ewaluacyjne dostarcz a wzoru czowieka zaradnego, który bedzie przezwycieza takie bedy i osi agnie sukces, mierzony zyciem zgodnym z zasadami wyznawanej wiary, ewaluacja edukacyjna w nauczaniu religii osi agnie najwyzsze wyniki19.
Obecnie wszystkie podmioty zaangazowane w edukacje szkoln a rozpoczey spotkania szkoleniowe osób, które chciay zgebiac´ jej tajniki i techniczne meandry. Byoby rzecz a co najmniej niezrozumia a, gdyby osoby zwi azane z nauczaniem religii wy aczyy sie z tego procesu. Wydaje sie, ze powinno sie to dokonac´ w trzech paszczyznach. Najpierw potrzebne bedzie ostateczne wyjas´nienie wszelkich kwestii terminologicznych zwi azanych z ewaluacj a, aby nauczycieli religii gebiej wprowadzic´ w analizowan a problematyke. Nastepnie nalezy sprecyzowac´ cele, podstawowe zadania i dziedziny ewaluacji edukacyj-nej w nauczaniu religii, aby póz´niej przes´ledzic´ etapy, formy i sposoby reali-zowania ewaluacji edukacyjnej w nauczaniu religii i ocenianiu jej efektów20.
17K. S t r ó z y n´ s k i. Ewaluacja os´wiatowa. Badanie czy zadanie. „Dyrektor Szkoy”
10:2011 s. 23.
18J. B r o p h y. Motywowanie uczniów do nauki. Warszawa 2007 s. 94. 19Por. tamze.
20Por. H. S i m o n s. Specyfika i rozwój studiów ewaluacyjnych. W: Ewaluacja w
Nie wolno zapominac´, ze nauczyciele religii maj a w tym obszarze wiele braków i przeoczen´, wynikaj acych z nieobecnos´ci w s´rodowisku szkolnym. Tak naprawde wrócili oni do struktur palcówek os´wiatowych po transformacji ustrojowej w 1989 roku21. Jednak przydzielenie nauczaniu religii statusu przedmiotu fakultatywnego nie uatwio wiekszej integracji tej grupy nauczy-cieli ze s´rodowiskiem szkolnym. Nauczyciele religii nie s a powoywani przez MEN do zadnych zespoów eksperckich, nie maj a mozliwos´ci penienia funk-cji wychowawcy klasy, rekrutacja ich potencjalnych wychowanków odbywa sie na podstawie deklaracji skadanych przez rodziców lub przez penoletnich uczniów. To pokazuje, ze ich umocowanie w strukturach szkó i palcówek jest inne niz nauczycieli pozostaych przedmiotów22.
Trzeba tez otwarcie potwierdzic´, ze równiez obecnie mozna zaobserwowac´ widome znaki politycznej walki z nauczaniem religii w szkoach. D azy sie do przesuniecia religii po gównych lekcjach w szkole, a w konsekwencji do groz´by jej wyeliminowania z publicznych placówek os´wiatowych23. To skut-kuje tym, ze nauczyciele religii czuj a sie niepewnie i z rezerw a reaguj a na administracyjne propozycje szkoy, szczególnie tak znacz ace jak ewaluacja, której efekty nie bed a odraczane i mog a wpywac´ na ich zawodowe losy.
Ponadtrzydziestoletnia nieobecnos´c´ nauczycieli religii w strukturach palcó-wek os´wiatowych spowodowaa takze mniejsz a wrazliwos´c´ na administracyjny rytm zycia szkoy. Poza tym kwestie merytoryczne nauczania religii zostay wyjete spod nadzoru pedagogicznego szkoy na mocy bilateralnych ustalen´ Konferencji Episkopatu Polski i rz adu RP. Nauczyciele religii dopiero obecnie us´wiadamiaj a sobie, ze dot ad poruszali sie w obrebie granic wytyczonych przez prawodawce kos´cielnego. Jes´li maj a odnalez´c´ sie w dzisiejszej rzeczy-wistos´ci os´wiatowej, musz a wydostac´ sie na bezdroza, na nieznane wczes´niej obszary aktywnos´ci szkoy, ws´ród których oprócz spraw religijnych pojawia sie ewaluacja i zajmuje doniose miejsce24.
21L. B o g a c z - R a j d a. Kontrowersje prasowe wokó powrotu katechezy do szkoy.
Kraków 1994 s. 10.
22Por. Z a j a c. Ewaluacja w nauczaniu religii s. 168.
23W styczniu 2012 r. zostao opublikowane Rozporz adzenie Ministra Edukacji Narodowej
w sprawie ramowych planów nauczania w szkoach publicznych. [on-line] [dostep: 25.01.2012]. Dostepny w Internecie: http://www.men.gov.pl
24L. J. T r e s e. W co wierzymy. Podstawy wiary i zycia chrzes´cijan´skiego. Tum.
4. W DUCHU WIERNOS´CI KOS´CIOOWI
Nie znaczy to jednak, ze przechodz ac pod specjaln a kuratele nadzoru pedago-gicznego szkoy nauczyciele religii i ich praca nie podlegaj a juz nadzorowi strony kos´cielnej. Ze wszystkich funkcji kierowniczych kontrola wyników dzia-ania jest najszerzej znana i nalezy do nadrzednych zagadnien´ strategii dusz-pasterskiej Kos´cioa. W wyniku kontroli inspirowanej przez Kos´ció katolicki, kieruj acy ingeruje w zachowania podmiotów dziaaj acych z jego inicjatywy w placówkach os´wiatowych zgodnie z obowi azuj acym prawem, ocenia rezultaty tych dziaan´, a takze wyci aga wnioski dotycz ace przyszej sytuacji kontrolowa-nego25. W spoecznym odczuciu kontrola wi aze sie nierozerwalnie z okres´lony-mi sankcjaokres´lony-mi i karaokres´lony-mi, a jej rozpoczecie bywa nastawione na wykrycie niepra-widowos´ci w dziaaniu kontrolowanych osób. Na szczes´cie w obszarze dusz-pasterskim coraz mniej zwolenników maj a koncepcje wi azania kontroli z dziaa-niami represyjnymi. Obecnie podkres´la sie raczej aspekt ukierunkowania samo-dzielnej pracy kontrolowanej osoby lub wspólnoty26.
Nie ulega w atpliwos´ci, ze nauczanie religii w szkole pozostanie zawsze w acznos´ci z rzeczywistos´ci a wiary, która uznaje, ze w aktualnej, widzialnej i niekiedy grzesznej postaci Kos´cioa urzeczywistnia sie Boze dzieo zbawie-nia. Owa zróznicowana spoecznie rzeczywistos´c´ potrzebuje wci az oczysz-czenia oraz uwrazliwienia na Chrystusa i Jego nauke. Wizytacja kanoniczna realizowana cyklicznie, która wi aze sie ze wzmozon a aktywnos´ci a ws´ród nauczaj acych religii, nie moze jednak odwrócic´ uwagi od tego, co najwaz-niejsze w ewaluacji edukacyjnej27.
Wydaje sie, ze celem procedury oceny efektów w nauczaniu religii powin-no byc´ poszukiwanie niedostatków, braków, uchybien´, porazek zamiast polo-wanie na jak najwyzsze oceny i tworzenie rejestru sukcesów28. Realizowana przez strone kos´cieln a praktyka wizytacji kanonicznej spenia pewne funkcje,
25M. M a j e w s k i. Pedagogiczno-dydaktyczne wartos´ci katechezy integralnej. Kraków
1995 s. 136.
26Konferencja Episkopatu Polski. Dyrektorium katechetyczne Kos´cioa katolickiego w
Pol-sce. Kraków 2001 nr 152.
27Por. „Katechizacja w szkole domaga sie oczywis´cie uzupenienia o wymiar parafialny
duszpasterstwa dzieci i modziezy. Zdaje sobie sprawe z trudnos´ci, jakie napotyka ten rodzaj katechezy, niemniej jednak trzeba znalez´c´ jakies´ rozwi azanie, by dzieci i modziez nie trakto-way nauki religii jedynie jako jednego z przedmiotów nauczanych w szkole, ale by mogy czerpac´ sie takze z bezpos´redniego kontaktu z Bogiem w liturgii i sakramentach s´wietych. J a n P a w e II. Program dla Kos´cioa w Polsce. Kraków 1998 s. 35.
które mozna wpisac´ w strategie ewaluacji. Jest to jednak najczes´ciej próba wykazania znacz acych osi agniec´, doniosych sukcesów a nie faktyczna wielo-aspektowa diagnoza sprawy nauczania religii w szkoach. Klemens Strózyn´ski susznie radzi nauczycielom „by w wypadku owych porazek i braków wska-zac´ ich usuwalne przyczyny, np. strategie przyjete w szkole (w tym organi-zacje pracy) b adz´ niesuszne zaozenia organizacyjne lub pedagogiczne (np. ze wysokie wymagania sprzyjaj a podnoszeniu poziomu ksztacenia)”29. Taka strategia poszukiwania porazek i zaradzania im nie bedzie budzic´ sprzeciwu s´rodowisk kos´cielnych pod warunkiem, ze ewaluacja os´wiatowa w nauczaniu religii nie bedzie postrzegana jako wykonywanie zadania, lecz jako dziaal-nos´c´ badawcza i diagnostyczna.
Jes´li chodzi o zadania i dziedziny ewaluacji edukacyjnej w nauczaniu religii, to trzeba w s´rodowisku nauczycieli religii podkres´lac´, ze ewaluacja jest zbieraniem informacji o warunkach, przebiegu i wynikach procesu dy-daktycznego. Celem takiego dziaania jest jego ulepszenie lub podjecie de-cyzji o dalszym stosowaniu. Informacja o dziaalnosci dydaktycznej jest uzy-skiwana za pomoc a kryteriów logicznych i badan´ empirycznych30. Logiczne kryteria ewaluacji nauczycielskich systemów ksztacenia obejmuj a: oceny jasnos´ci sformuowania danego systemu; oceny zasadnos´ci, kompletnos´ci i spójnos´ci szczegóowych rozwi azan´ w ramach systemu; oceny zwi azku tych rozwi azan´ z ogólnymi celami danego typu szkoy; porównania danego syste-mu z innymi systemami. Metodami ewaluacji s a tu analizy dokumentów i opinie ekspertów zewnetrznych (wizytatorów nauki religii), których – gdy maj a stosowne kompetencje merytoryczne i formalne – mozna nazwac´ ewa-luatorami. Natomiast w roli eksperta wewnetrznego, to jest ewaluatora was-nego systemu ksztacenia, wystepuje kazdy nauczyciel religii31.
Prezentuj ac nauczycielom religii etapy, formy i sposoby realizowania ewa-luacji edukacyjnej w nauczaniu religii nalezy z naciskiem potwierdzac´, ze jednym z elementów efektywnos´ci takiego dziaania i czynnikiem warunkuj a-cym postep nauczania religii (katechezy) jest krytyczna refleksja. Jej celem jest diagnoza stanu oraz programowanie przyszos´ciowe. Nauczyciel religii nie moze pozostac´ na ocenie stanu zaistniaego. Krytyczna analiza ma suzyc´ przyszos´ci, a wyniesione dos´wiadczenia musz a byc´ wykorzystane w aspekcie
29Tamze.
30B. N i e m i e r k o. Pomiar wyników ksztacenia. Warszawa 1999 s. 24. 31Por. tamze.
przyszos´ci. Krytyczna refleksja winna obejmowac´ poszczególn a jednostke katechetyczn a oraz roczny bilans pracy32.
W takim dziaaniu preferowana jest przede wszystkim polekcyjna refleksja katechetyczna. Winna byc´ ona prób a odpowiedzi na pytania: co nalezy po-prawic´ lub czego unikac´ w przyszos´ci? Nauczyciel musi postawic´ sobie pytania: na ile przekaz wywoa rezonans w uczniach lub co spowodowao jego brak? Czy prawda zostaa wystarczaj aco jasno przyblizona? Czy lekcja nie bya prowadzona zbyt intelektualistycznie? Co sprawio uczniom trud-nos´ci? Co utrudnio lub uatwio kontakt z uczniami? Co szczególnie pobudzi-o aktywnos´c´ uczniów? Jakie pozostay pytania otwarte i co nalezy pogebic´ w przyszos´ci?
Niezbedna jest takze kon´cowa refleksja katechetyczna. Koniec roku szkol-nego stanowi doskona a okazje do zbilansowania osi agniec´ pedagogiczno-duszpasterskich. Refleksja winna podj ac´ nastepuj ace zagadnienia: stopien´ zrealizowania celów programowych danego roku katechetycznego; stopien´ podjecia i zrealizowania celów katechezy: nauczania, wychowania, wtajem-niczenia; w jakim ukadzie i w jakich proporcjach te elementy byy obecne; postawa katechety jako nauczyciela, wychowawcy, s´wiadka; przygotowanie katechety do lekcji; stopien´ zaktywizowania katechizowanych; zintegrowanie lekcji religii w szkole z duszpasterstwem parafialnym; kontakt z rodzicami katechizowanych.
Aktualne pozostanie zawsze pytanie: Jak przekonac´ nauczycieli religii do uczestnictwa w procesie poznawania zasad ewaluacji i prowadzenia ewaluacji wewnetrznej i zmotywowac´ ich, by poddawali sie procedurze oceny ewalua-cyjnej? Niew atpliwie trzeba szukac´ sprawdzonych procedur, które przyniosy zamierzone efekty. Jes´li ma to byc´ rzeczywis´cie merytoryczna refleksja, która bedzie prowadzic´ do prawdziwego rozwoju, to musi byc´ zaplanowana, zorga-nizowana i oceniona wedug zasad, które zostay wypracowane dla ewaluacji tego typu na caym s´wiecie33.
Nalezy zaczynac´ wszelkie dziaania od was´ciwej motywacji, poniewaz ewaluacja wewnetrzna to nie tylko wymóg prawa os´wiatowego, ale przede wszystkim szansa na zobiektywizowany rozwój nauczycieli religii oraz
szko-32Por P. S z t o m p k a. Wymagania ewaluacyjne. Respektowane s a normy spoeczne.
„Dyrektor Szkoy” 2:2011 s. 17.
33Zob. M. O s i n´ s k a. Jak przekonac´ Rade Pedagogiczn a do prowadzenia ewaluacji
wewnetrznej – manifest do nauczycieli! [online] [dostep: 2013-05-29]. Dostepny w Internecie: http://www.npdyrektorzy.pl/data/documents/3/223/223.pdf.
y, gdzie jest ona realizowana. Mozna j a potraktowac´ jako kolejne obci azenie nauczyciela, ale nalezy wykazac´, ze jest to raczej zaproszenie do podjecia dbaos´ci o osobisty rozwój katechety, aby stawa sie profesjonalnym ogniwem funkcjonowania nowoczesnej placówki os´wiatowej34. Trudno przypuszczac´, ze nauczyciel religii samodzielnie i z wasnej inicjatywy podejmie takie stra-tegiczne dziaania, które obarczone s a pewnym ryzykiem zawodowym. Nato-miast zaproszony do wspópracy i zachecony dobrym instrumentarium badaw-czym zobaczy w takim dziaaniu prawdziw a szanse zawodowego rozwoju.
Dalsz a paszczyzn a motywacyjn a moze byc´ perspektywa historyczna i pre-sja szybko upywaj acego czasu35. Studium nad ewaluacj a jest jeszcze w fa-zie rozwoju, a praktyka ewaluacji w naszym kraju zagos´cia stosunkowo póz´no. Znawczyni Systemu Ewaluacji Os´wiaty Magorzata Osin´ska susznie przekonuje, ze nie tylko inne pan´stwa, ale takze inne instytucje w Polsce przyjey nastawienie ewaluacyjne i badaj a juz z powodzeniem efektywnos´c´ swojej pracy, „reflektuj a nad wasnymi dziaaniami, aby je kontynuowac´, modyfikowac´, zmieniac´ w sposób s´wiadomy, profesjonalny, a nie intuicyj-ny”36. Moc tej argumentacji powinna obudzic´ ewaluacyjny zapa ws´ród nau-czycieli religii, poniewaz opóz´nienie ich dziaan´ jest bardziej znacz ace ze wzgledu na zawi a historie polskiej edukacji, a wybory pedagogiczne, pozba-wione wsparcia raportów ewaluacyjnych, czesto pozostaj a wiecej niz intuicyj-ne. Jezeli uda sie wytworzyc´ w nauczycielu religii dyspozycje, ze on sam chce zbadac´ wartos´c´ i profesjonalizm zawodowy swoich poczynan´, bedzie to oddziaywanie wiecej niz doniose w susznej sprawie.
Aby przekonac´ do uczestnictwa w procesie ewaluacji nalezy takze przy-pominac´, ze wraz z odpowiedzialnos´ci a za wasne czyny kazdy nauczyciel, a w szczególnos´ci nauczyciel religii, musi byc´ s´wiadom tego, ze istnieje realna mozliwos´c´ rozliczenia go zarówno z pracy dobrej, jak i z pracy zej. Wedug zasady, ze przykad idzie z góry, kazdy uczen´ musi zobaczyc´, ze osoby najwazniejsze w szkole s a tu godnym wzorem do nas´ladowania, ponie-waz ucz a sie nowych rzeczy i modernizuj a swoje dziaanie37.
34Por. tamze.
35Por. H. S i m o n s. Specyfika i rozwój studiów ewaluacyjnych. W: Ewaluacja w
eduka-cji. Red. L. Korporowicz. Warszawa 1997 s. 21.
36O s i n´ s k a. Jak przekonac´ Rade Pedagogiczn a s. 1.
37Por. M. S c h u m a n n. Etos pracy urzednika. [online] [dostep: 2013-04-29]. Dostepny
*
W trakcie procedury oceny szkolnej edukacji religijnej oraz caego procesu ksztacenia religijnego odnosimy sie do zadania bardzo skomplikowanego, czesto niejasnego oraz trudnego do interpretacji i zbilansowania. Z pewnos´ci a pewne czes´ci tej procedury nigdy nie bed a budzic´ kontrowersji, jak np. ze-spoowy charakter dziaan´ ewaluacyjnych. Jednak inne cechy ewaluacyjnego wyniku mog a powodowac´ zróznicowane emocje zainteresowanych stron. Dla-tego nalezy zalecic´ wyeliminowanie tendencji „zyczeniowych”, intuicyjnych, ideologicznych i politycznych. Wtedy rozróznienie miedzy przeprowadzonym badaniem a wykonanym zadaniem bedzie prawdziwie suzyc´ fundamentalnym zaozeniom edukacji religijnej w szkole.
BIBLIOGRAFIA
B r y d a G., J e l o n e k M., W o r e k B.: Jak skonstruowac´ dobre narzedzie do ewaluacji jakos´ci zajec´ dydaktycznych? Refleksje praktyczne. W: Ewaluacja jakos´ci dydaktyki w szkolnictwie wyzszym. Metody/Narzedzia/Dobre praktyki. Red. W. Przybylski, S. Rudnicki, A. Szwed. Kraków: Wydawnictwo WSE 2010 s. 51-76.
Ewaluacja w edukacji. Red. L. Korporowicz. Warszawa: Oficyna Naukowa 1997. Ewaluacja w nadzorze pedagogicznym. Autonomia. Red. G. Mazurkiewicz. Kraków:
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellon´skiego 2010.
Ewaluacja w szkole. Wybór tekstów. Red. H. Mizerek. Olsztyn: Wydawnictwo MG 1997.
F r a c k i e w i c z B., S t e f a n i a k A.: Ewaluacja w szkole/placówce. Jak opracowac´ koncepcje pracy? Praktyczne rozwi azania. Fraszka Edukacyjna. War-szawa 2011.
F r a c k i e w i c z B., K o o d z i e j s k a J.: Nadzór pedagogiczny dyrektora szkoy, placówki os´wiatowej. Rozwi azania praktyczne. Fraszka Edukacyjna. War-szawa 2011.
F r a c k i e w i c z B., S t e f a n i a k A.: Ewaluacja w szkole. Praktyczne rozwi azania. Fraszka Edukacyjna. Warszawa 2010.
K o r p o r o w i c z L.: Ewaluacja zorientowana na rozwój. „Dyrektor Szkoy” 10:2010 s. 11-16.
M i z e r e k H.: Po co szkole ewaluacja. „Problemy Wczesnej Edukacji” 2009 nr 1 s. 35-45.
N i e m i e r k o B.: Ksztacenie szkolne. Podrecznik skutecznej dydaktyki. War-szawa: Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne 2007.
Polskie Towarzystwo Ewaluacyjne. Ewaluacja – kwestie ogólne. Warszawa: Oficyna Naukowa 2005.
Rozporz adzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz ksztacenia ogólnego w poszczególnych typach szkó. Dz. U. z 2009 r. Nr 4 poz. 17.
S t r ó z y n´ s k i K.: Praktyka ewaluacji w szkole. Poradnik dyrektora. Warszawa: Wolters Kluwer Polska 2011.
S t r ó z y n´ s k i K.: Prowadzenie ewaluacji w ramach nadzoru pedagogicznego. Poradnik dyrektora szkoy. Warszawa: Wolters Kluwer Polska 2010.
Z a j a c M.: Ewaluacja w nauczaniu religii. Lublin: Wydawnictwo KUL 2013. Z e l l m a A.: Planowanie dydaktyczne w szkolnym nauczaniu religii. W:
Dydakty-ka Dydakty-katechezy. Cz. 2. Red. J. Stala. Tarnów: Wydawnictwo Biblos 2004 s. 16-106.
SZKOLNA EDUKACJA RELIGIJNA A PROCEDURA OCENY JEJ EFEKTÓW
S t r e s z c z e n i e
W aktualnej rzeczywistos´ci edukacyjnej konieczne s a informacje dotycz ace procedury oceny efektów szkolnej edukacji religijnej. Nazywana jest ona fachowo ewaluacj a. Istot a nowego typu postepowania jest obecnie odejs´cie od zwyczajowego nadzoru pedagogicznego jako dziaalnos´ci diagnostyczno-oceniaj acej na rzecz dziaania maj acego na celu ocene efektów aktywnos´ci edukacyjnej w szkole. Ewaluacja ma swoje strategiczne cele oraz rozbudowane narzedzia ba-dawcze, takze w ramach wyznaniowej lekcji religii. Wi az a sie z ni a wazne zagadnienia etycz-ne, które czyni a z niej dziaanie wiarygodne w ocenie systemu ksztacenia religijnego oraz nauczycieli religii w nim zaangazowanych. Kluczowe znaczenie posiada zagadnienie mozliwo-s´ci wykorzystania nowej procedury ewaluacyjnej w nauczaniu religii. Nauczyciele religii po-winni przekonac´ sie do korzystania z mozliwos´ci badawczych ewaluacji w celu interpretowania informacji dotycz acych edukacji religijnej w szkole z intencj a jej udoskonalania.
Sowa kluczowe: edukacja religijna, procedura oceny, ewaluacja, ewaluator, nadzór pedago-giczny.