DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rt.2015.62.12-11
MICHAŁ MACIACZYK OFM1
KR
ĉGI BIBLIJNE JAKO PROPOZYCJA
WSPÓŁTWÓRCZEJ ROLI PARAFIAN
W PRZYGOTOWANIU HOMILII
PARISH BIBLE STUDY
AS A PROPOSAL OF COOPERATION OF PARISHIONERS ON PREPARATION OF A HOMILY
A b s t r a c t. Homily should be a space of communication between the Word of God, sacraments and a life of the faithful, who take part in the liturgy bringing their own problems. A preacher has to know a situation of his listeners. That is why he has to contemplate not only God but also his people.Homily, which makes more precise message of the Holy Scripture, helps them to discover the Word of God that is present and effective in their life. Than the preacher can’t focus his atten-tion only on biblical texts, exegesis and a deeper theological meaning, but must recognize people they come to the liturgy as well. Contemporary homiletics cares ofthis, that preachers, apart from good understanding of the Word of God, bother of knowing of a listener, his questions, every-thing what can makes him troubles and what he is interested in. If not, homilies can be impractic-al and unreimpractic-alistic. Among many pastorimpractic-al forms of knowing of needs of listeners, a weekly meet-ing of a pastor with his faithful connected to a Bible study deserves an attention. An unusual na-ture of this method arises due to a recognizing of a situation and their problems by the preacher in a context of a coming Sunday Gospel. The part of the Gospel gets a new interpretation in a light of the existential situation of the faithful. The parishioners, speaking about their life in this con-text, open before the preacher new ways of making the message of salvation real and precise. “Here and now” of a person or a community enlightens the part of the Bible and vice versa. This method implies their cooperation on a Sunday preaching, becomes a foundation of existential meanings of the homily and has an influence on correct proclaiming of kerygma, explanations, moral and mystagogue.
Key words: homily, liturgy, Word of God, Bible study, existential meaning.
Mgr lic. OSKAR MICHAŁ MACIACZYK OFM – doktorant w Katedrze Homiletyki na Wydziale Teologii, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II; adres do korespondencji: Al. Racławic-kie 14, 20-950 Lublin; e-mail: oskarofm@op.pl
PapieĪ Franciszek w posynodalnej adhortacji o głoszeniu Ewangelii w dzisiejszym Ğwiecie Evangelii gaudium, w punkcie dotyczącym przygoto-wania do przepowiadania Słowa, zwraca uwagĊ na potrzebĊ słuchania ludu1. Homilista powinien znaü sytuacjĊ egzystencjalną wiernych, przed którymi ma stanąü i głosiü homiliĊ, dlatego papieĪ pisze o homiletycznej potrzebie kontemplacji nie tylko słowa BoĪego, ale równieĪ kontemplacji ludu2. Homi-lia, która uaktualnia przesłanie Pisma ĝwiĊtego, ma pomagaü wiernym od-kryü słowo BoĪe jako obecne i skuteczne w ich Īyciu. Kaznodzieja zatem, przygotowując siĊ do wygłoszenia homilii, nie moĪe skupiü siĊ tylko na tek-stach biblijnych, egzegezie, pogłĊbieniu teologicznym, ale musi równieĪ po-znaü człowieka uczestniczącego w liturgii.
Jest wiele duszpasterskich metod poznawania aktualnych problemów wiernych, do których naleĪeü bĊdzie głoszone słowo BoĪe. Są nimi miĊdzy innymi spotkania w konfesjonale, rozmowy duszpasterskie, odbiór lokalnych mass mediów. Istnieje równieĪ metoda, której warto bliĪej siĊ przyjrzeü i odkryü jej wyjątkowoĞü. Chodzi o spotkania duszpasterza – homilisty z wiernymi w ramach cotygodniowych krĊgów biblijnych. WyjątkowoĞü tej metody wynika z poznawania przez homilistĊ sytuacji wiernych oraz ich problemów w kontekĞcie ewangelicznej perykopy zbliĪającej siĊ niedzieli. Dany wyjątek Ewangelii zyska swą nową interpretacjĊ w Ğwietle sytuacji eg-zystencjalnej wiernych niedzielnego zgromadzenia. Grupa wiernych spoty-kająca siĊ z duszpasterzem homilistą w ramach krĊgu biblijnego, chcąc nie chcąc, bierze udział w procesie przygotowania niedzielnej homilii. Warto przyjrzeü siĊ bliĪej metodzie, która zakłada współtwórczą rolĊ parafian w pracy nad niedzielnym przepowiadaniem.
1. HOMILIA PRZESTRZENIĄ SPOTKANIA SŁOWA BOĩEGO I ĩYCIA WIERNYCH W RAMACH SPRAWOWANEGO MISTERIUM
Homilia powinna staü siĊ przestrzenią komunikacji pomiĊdzy słowem BoĪym, jego liturgiczną aktualizacją i Īyciem wiernych3. Uczestnicy liturgii stoją przed stołem Słowa i przed stołem eucharystycznym ze swoją sytuacją
1
FRANCISZEK. Adhortacja apostolska o głoszeniu Ewangelii w dzisiejszym Ğwiecie „Evangelii
gaudium”. Kraków 2013 nr 154-155. 2
TamĪe.
3
Por. S. DYK. Mistagogiczna natura i funkcja homilii. „Przegląd Homiletyczny” 11: 2007 s. 106.
Īyciową, ze swoimi konkretnymi problemami. Poprzez proklamowane słowo i sprawowany sakrament Eucharystii stają siĊ Ğwiadkami zbawczego działa-nia Chrystusa. Wierni muszą jednak uwierzyü, Īe z taką samą dynamiką Chrystus działa w ich codziennym Īyciu. Głoszący homiliĊ ma zatem za za-danie wprowadziü uczestników liturgii w aktualizującą siĊ historiĊ zbawie-nia i przekonaü, Īe ta historia zbawienia dokonuje siĊ w ich Īyciu. Homilista moĪe to osiągnąü, jeĪeli homilia bĊdzie wierna Bogu i człowiekowi. W ta-kiej integralnej homilii muszą pojawiü siĊ treĞci kerygmatyczne, kateche-tyczne, mistagogiczne, moralne oraz egzystencjalne (por. KL 35 i 52; IOe 54; CT 48; KKK 1074 i 1075; OWMR 65)4. Refleksja podjĊta w niniejszym artykule dotyczy głównie egzystencjalnych treĞci homilii.
Sobór WatykaĔski II przypomina, Īe Ĩródłami homilii są przede wszyst-kim Pismo ĝwiĊte i liturgia, które ogłaszają to, czego Bóg dokonał w dzie-jach zbawienia. Chodzi o misterium Chrystusowe zawsze obecne i działające w KoĞciele, zwłaszcza w liturgii (KL 35, 2). Nie moĪna bowiem zapomnieü, Īe misterium paschalne, jak i misterium zbawcze celebracji liturgicznej, czy-li konkretne wydarzenie z Īycia Jezusa, które prowadzi do Jego paschy i z niej czerpie sens, jest nie tylko w Eucharystii wspominane, ale i uobec-niane. Homilia zatem staje siĊ okazją ku temu, aby o misterium nie mówiü jako o rzeczywistoĞci zamkniĊtej w historii, ale o rzeczywistoĞci w „tu i te-raz” wspólnoty. W konkretnej sytuacji uczestnika liturgii mocą sakramentu realizuje siĊ zbawczy plan Boga. Dlatego ojcowie soborowi uwraĪliwiają na potrzebĊ dostosowania odwiecznej prawdy Ewangelii do konkretnych wa-runków Īycia, aby uniknąü ogólnego i abstrakcyjnego wyjaĞniania słowa BoĪego (DK 4; KDK 44). Wobec tego materiałem, z którego tworzy siĊ ho-miliĊ, jest – obok Biblii, liturgii, Tradycji i Magisterium KoĞcioła – takĪe doĞwiadczenie Īyciowe słuchaczy.
Na aplikacjĊ słowa BoĪego do tu i teraz wspólnoty wskazuje równieĪ nowe Ogólne wprowadzenie do Mszału Rzymskiego. Mówi ono o homilii ja-ko o momencie liturgii, wyjaĞniającym jakiĞ aspekt tekstów liturgicznych z uwzglĊdnieniem nie tylko przeĪywanego misterium, lecz takĪe szczegól-nych potrzeb słuchaczy (por. OWMR 65; IOe 54). W homilii muszą zatem wybrzmieü treĞci egzystencjalne, czyli konkretna sytuacja Īyciowa słucha-czy, i problemy, które w obecnym czasie towarzyszą wspólnocie, uczestni-kom liturgii czy teĪ poszczególnym wiernym. NaleĪy pamiĊtaü, Īe na Īycie
4
Na taką naturĊ homilii wskazuje teologia słowa BoĪego, jak i teologia liturgii, co zostało zauwaĪone przez m.in. przywołane w artykule dokumenty KoĞcioła.
chrzeĞcijanina, na to wszystko, z czym przychodzi siĊ na EucharystiĊ, swoje zbawcze Ğwiatło rzuca celebrowane misterium Jezusa5.
Głoszenie treĞci egzystencjalnych w homilii jest warunkiem właĞciwego uczestnictwa wiernych w liturgii. Jest to teĪ warunek aktualizacji kerygmatu, która naleĪy do istoty przepowiadania homilijnego. W homilii chodzi bo-wiem o dostosowanie odwiecznej prawdy Ewangelii do konkretnych warun-ków Īycia słuchaczy (por. DK 4). Słuchacz powinien odczuü, Īe w głoszonej homilii chodzi o niego i Īe homilia jest Ğwiadectwem aktualnoĞci słowa Bo-Īego6
. JeĪeli w homilii zabraknie treĞci egzystencjalnych, to homilia oscylu-je w kierunku abstrakcyjnego wykładu prawd wiary, staoscylu-je siĊ jedynie bar-dziej lub mniej fachowym komentarzem do czytaĔ, przez co robi wraĪenie „nieĪyciowej”7.
2. PRZEDMIOTOWA OBECNOĝû SŁUCHACZA W PROCESIE TWORZENIA HOMILII
Homilista powinien poznaü egzystencjalną sytuacjĊ słuchacza. W prze-ciwnym razie bĊdzie głosił prawdy BoĪe w sposób oderwany od aktualnej rzeczywistoĞci lub teĪ bĊdzie wbudowywał myĞli objawione w konteksty fikcyjne, budzące zdziwienie słuchaczy8. Dlatego współczesna homiletyka podkreĞla, aby kaznodzieje obok wnikliwego odczytania słowa BoĪego zada-li sobie trud poznania słuchacza, jego problemów, pytaĔ i potrzeb9. Wszyst-ko po to, aby uczyniü aktualnym słowo BoĪe, które przecieĪ skierowane jest do konkretnego człowieka uczestniczącego w niedzielnej liturgii. Paradyg-mat takiego duszpasterskiego podejĞcia znajdujemy w ewangelizacji samego Jezusa. Władysław Chaim, analizując działalnoĞü kaznodziejską jako tera-peutyczną dla słuchacza, wskazuje na prawidłowoĞci w praktyce uzdrowieĔ dokonywanych przez Jezusa10. Uzdrawianie zwykle zaczyna siĊ nie inaczej,
5 Por. J. KUDASIEWICZ. Homilie na ĞwiĊta PaĔskie a problem synoptyczny, „Przegląd
Homi-letyczny” 8: 2004 s. 34.
6
Por. J. TWARDY. Aktualizacja słowa BoĪego w kaznodziejstwie. PrzemyĞl 2009 s. 247.
7
Por. W. PRZYCZYNA. Homilia piĊüdziesiąt lat po Soborze WatykaĔskim II. Kraków 2013 s. 84-85.
8
Por. M. BRZOZOWSKI. Przepowiadanie homilijne, „Współczesna Ambona” 12: 1984 nr 3 s. 166.
9
Por. J. TWARDY. Aktualizacja słowa BoĪego w kaznodziejstwie s. 247.
10
Zob. W. CHAIM. Kaznodzieja jako terapeuta. W: Sługa Słowa. Red. W. PRZYCZYNA. Kra-ków 1997 s. 168-169.
jak zauwaĪeniem potrzeby człowieka. Jezus jest tym, który moĪe współczuü z cierpiącymi, poniewaĪ zachowuje wraĪliwoĞü serca oraz tak czĊsto prze-łamuje niehumanitarne mury stworzone przez ówczesnych uczonych w Pra-wie, czyli potrafi spotykaü siĊ i zauwaĪyü potrzeby chorych, niepełnospraw-nych, odrzuconiepełnospraw-nych, cudzoziemców, grzeszników. Uzdrowienia Jezusa doko-nują siĊ w bezpoĞrednim kontakcie, są bogate relacyjnie. To właĞnie przez sposób prowadzenia rozmowy i przez postawĊ zniĪania siĊ Jezus wyciąga człowieka z marginesu społecznego (por. Mt 8, 1-4) i dokonuje jego terapii, uzdrowienia, cudu. Duszpasterz zatem naĞladując Jezusa moĪe oddziaływaü na człowieka, jeĞli w obserwacji i kontemplacji człowieka cechuje go auten-tycznoĞü, bezwarunkowa akceptacja, empatia, poczucie osobistej toĪsamoĞci i wartoĞci, zdolnoĞü do dogłĊbnego wzruszenia siĊ losem drugiego oraz Īy-wotnoĞü11.
Warto przyjrzeü siĊ w tym momencie skutkom pomijania kontemplacji ludu w przygotowaniu niedzielnej homilii. W adhortacji apostolskiej
Evan-gelii gaudium papieĪ Franciszek wskazuje na powszechny problem związany
z przepowiadaniem. Chodzi o poruszanie przez homilistĊ problemów, które nikogo nie dotyczą. Franciszek apeluje: „Przypominamy, Īe nie trzeba nigdy
odpowiadaü na pytania, których nikt sobie nie stawia”12. Ten doĞü po-wszechny błąd w przepowiadaniu kolokwialnie nazywany jest przez homile-tów „głoszeniem na bezludnej wyspie”, czyli poruszanie problemów fikcyj-nych bądĨ nieaktualnych. Kapłan głoszący słowo BoĪe wówczas sam stawia pytania, porusza problemy „wydobyte jakby z podziemia”. Uczestnik liturgii nie Īyje jednak w Ğwiecie homilisty, który sam moĪe znajdowaü siĊ na „swo-jej wyspie”. Nie ma potrzeby, Īeby słuchacze wchodzili na „tĊ wyspĊ”. To kaznodzieja powinien opuĞciü „ją” i zacząü Īyü prawdziwym Ğwiatem uczestnika liturgii. Zajmujący siĊ problematyką homilii austriacki biskup Alois Schwarz zauwaĪa, Īe ludzie z którymi rozmawia na temat
11
TamĪe s. 173-175. AutentycznoĞü polega na zgodnoĞci z samym sobą, integracji i otwarto-Ğci, wewnĊtrznym współbrzmieniu z tym, co siĊ na zewnątrz wyraĪa. Akceptacja bezwarunkowa to pozytywne nastawienie wobec drugiego, które wyraĪa siĊ przez ciepło, troskĊ, zainteresowa-nie, respekt dla osoby. Przez empatiĊ rozumie siĊ zdolnoĞü do wejĞcia w wewnĊtrzny Ğwiat dru-giej osoby i głĊbokie wczucie siĊ przez słuchanie jej z uwagą. Poczucie osobistej toĪsamoĞci, czyli samoakceptacja, zaufanie do siebie, rozumienie siebie dają podstawĊ do zaangaĪowania siĊ dla dobra innych. ZdolnoĞcią do wzruszenia siĊ jest poczucie jednoĞci, które usuwa to, co blokuje w akcie zaangaĪowania siĊ dla drugiego człowieka. ĩywotnoĞü rozumiana jest jako osobowoĞü, która udziela siĊ tym, z którymi duszpasterz przebywa.
12
Cyt. za: FRANCISZEK. Adhortacja apostolska o głoszeniu Ewangelii w dzisiejszym Ğwiecie
dania, skarĪą siĊ, Īe w kazaniach mówi siĊ mało o nich i ich problemach. Wierni w kaĪdą niedzielĊ oczekują skierowania do nich słowa na najbliĪszy tydzieĔ, które dotyczyłoby ich codziennego Īycia. Schwarz jest przekonany, Īe udaje siĊ to ksiĊĪom, którzy przygotowując siĊ do homilii, kontemplują potrzeby słuchaczy13. Takich myĞli nie brakuje równieĪ w teologii prote-stanckiej. Pastor ewangelickiej wspólnoty oraz teolog Matthiass von Krieg-stein zauwaĪa, Īe profesjonalne uprawianie teologii wymaga spojrzenia na Ğwiat oczami wiernych14
. Teologowie bowiem powinni posiadaü umiejĊtnoĞü ukazywania Radosnej Nowiny, jako potrzebnej i obecnej w konkretnych re-aliach ludzkiego Īycia. Teologia, jak pisze Kriegstein, nie moĪe pominąü kontekstów indywidualnych, społecznych i globalnych. ZauwaĪa równieĪ, Īe klasyczne formy pracy teologicznej nie są juĪ wystarczające i istnieje po-trzeba wypracowywania nowych form15.
Problem braku słuchania ludu oraz prawidłowo głoszonych treĞci egzy-stencjalnych rodzi zatem pytanie o integralnoĞü homilii. Przez integralnoĞü rozumie siĊ homiliĊ jako wierną Bogu i człowiekowi. Kaznodzieja przez przepowiadanie słowa BoĪego ma urzeczywistniaü KoĞciół w kaĪdym czasie i w kaĪdej sytuacji16. Głównym celem misji Chrystusa było i jest włączenie człowieka w Īycie Boga (J 14, 23). Bezdyskusyjna jest tutaj wiernoĞü słowu BoĪemu, które jest głównym Ĩródłem przepowiadania. Jednak głoszący ho-miliĊ musi pamiĊtaü, Īe objawienie nie jest przekazem jakiejĞ doktryny, ale jest objawieniem siĊ Boga człowiekowi w konkretnych uwarunkowaniach Īyciowych, w konkretnym „tu i teraz”17
. Dopiero owa integralnoĞü, czyli
wiernoĞü Bogu i człowiekowi, pozwoli na prawidłową aktualizacjĊ słowa BoĪego w liturgii eucharystycznej. Misteria Chrystusa nie bĊdą wtedy tylko
13
Zob. A. SCHWARZ. Jak pracowaü nad kazaniem. Warszawa 1993 s. 57.
14
Zob. M. von KRIEGSTEIN. CałoĞciowe kształcenie teologiczne w zakresie „wypowiedzi
pu-blicznej i uroczystoĞci koĞcielnych” – solidarne formy kształcenia. „Przegląd Homiletyczny”
7: 2003 s. 26.
15
W artykule CałoĞciowe kształcenie teologiczne Kriegstein, mówiąc o potrzebie wypraco-wywania nowych form, przedstawia propozycjĊ projektu, który obejmuje jeden cykl pierwszego etapu kształcenia teologów w dziedzinie retoryki, homiletyki i liturgiki. Projekt ten był prowa-dzony w latach 1998-1999 we Frankfurcie nad Menem jako program pilotaĪowy. Zwracając uwagĊ na cele ramowe w opisie cyklu kształcenia w zakresie „wypowiedzi publicznej i uroczy-stoĞci koĞcielnych”, wymienia nastĊpujący cel: „PodkreĞlenie kompleksowoĞci homilii, która jest zbiorem róĪnych czynników (orĊdzie biblijne, oddziaływanie osobowoĞci kaznodziei, elementy liturgiczne, procesy komunikacji i recepcji słuchaczy, kontekst wspólnoty parafialnej itd.)”.
16
Por. H. SIMON. Przepowiadanie biblijne. W: Biblia w nauczaniu chrzeĞcijaĔskim. Red. J. KUDASIEWICZ. Lublin 1991 s. 49.
17
wspomniane, ale jeszcze raz przeĪyte w sposób pełny. Stanie siĊ faktem osobowe spotkanie człowieka z Bogiem przez posługĊ słowa18.
Z błĊdnym głoszeniem treĞci egzystencjalnych lub ich brakiem wiąĪe siĊ błĊdne głoszenie treĞci kerygmatycznych, katechetycznych, moralnych i mi-stagogicznych. Proklamacja BoĪego orĊdzia moĪe okazaü siĊ zbyt ogólna, „ponad głowami” oraz moĪe zabraknąü głĊbszej refleksji nad tymi aspektami kerygmatu, których ogłoszenie i pogłĊbienie jest aktualnie potrzebne w „tu i teraz” wspólnoty. Analogicznie rozumie siĊ błĊdne głoszenie treĞci kate-chetycznych i moralnych. Pomijając w przepowiadaniu refleksjĊ nad obecną sytuacją słuchacza, trudno równieĪ o mistagogiĊ. Mistagogia w homilii ro-zumiana jest jako doprowadzenie słuchaczy do wejĞcia wewnątrz proklamo-wanego i celebroproklamo-wanego misterium Chrystusa19. Egzystencjalna sytuacja uczestnika liturgii ma byü ukazana jako moment historii zbawienia. Prokla-mowane wydarzenie, które wydarzyło siĊ w historii zbawienia, staje siĊ obecne, urzeczywistnia siĊ w liturgii. Zadaniem homilii jest zatem wskaza-nie na właĞciwą relacjĊ miĊdzy teraĨniejszoĞcią a przeszłoĞcią. Stanisław Dyk nazywa sytuacjĊ egzystencjalną słuchacza parabolą sytuacji przeszłej, która opowiada o wspomnianym wydarzeniu zbawczym20. Jednak trudno o tak rozumianą mistagogiĊ bez głoszenia treĞci egzystencjalnych, a naj-pierw bez słuchania potrzeb zgromadzenia.
Konieczne jest zatem, aby w homilii doszło do dialogu miĊdzy słowem BoĪym a problemami i potrzebami ludzi. Słowo biblijne bĊdzie słowem zbawienia, jeĪeli wyroĞnie z napiĊcia pomiĊdzy aktualnymi potrzebami wspólnoty i autentycznym kerygmatem21.
Zdobycie materiału do głoszenia treĞci egzystencjalnych w homilii moĪe okazaü siĊ dla kaznodziejów niekiedy duĪą trudnoĞcią, co wynika z faktu, Īe liturgia Słowa poszczególnych niedziel zmusza do zauwaĪenia róĪnych aspektów egzystencjalnych problemów człowieka. Duszpasterze mający wie-le obowiązków nie są w stanie przed kaĪdą niedzielą podejmowaü dłuĪszej refleksji nad Īyciem słuchaczy, a informacje o parafianach, zdobyte poprzez praktyki duszpasterskie takie, jak spowiedĨ, rozmowa duszpasterska, nie wystarczają. Istnieją jednak coraz bardziej popularne praktyki duszpasterskie umoĪliwiające kapłanowi poznanie problemów danej wspólnoty. Chodzi o dialog z parafianami podczas spotkaĔ duszpasterskich w małej grupie.
18 TamĪe.
19
Por. S. DYK. Mistagogiczna natura i funkcja homilii s. 103-111.
20
TamĪe s. 106.
21
W Polsce duĪą popularnoĞcią cieszą siĊ krĊgi biblijne, które mogą okazaü siĊ nieocenioną pomocą w przygotowaniu niedzielnej homilii.
3. KRĉGI BIBLIJNE
PRZYKŁADEM PODMIOTOWEJ OBECNOĝCI SŁUCHACZA W PROCESIE TWORZENIA HOMILII
Po Soborze WatykaĔskim II rozwinĊły siĊ róĪne formy duszpasterstwa biblijnego. Sobór naucza, Īe Pismo ĝwiĊte jest dla KoĞcioła podporą i siłą Īywotną, a dla synów KoĞcioła utwierdzeniem wiary, pokarmem duszy oraz Ĩródłem czystym i stałym Īycia duchowego (KO 21). Jednak nie samo przez siĊ jest Ĩródłem Īycia, lecz włączone w Īycie sakramentalne KoĞcioła. Takie rozumienie Biblii musi wpływaü na styl tak uprawiania teologii, jak i na duszpasterstwo KoĞcioła22. Z poĞród wielu propozycji duszpasterskich na uwagĊ zasługuje tutaj forma nazywana powszechnie „krĊgi biblijne” czy teĪ „rozmowy biblijne” lub „krĊgi Īywej Ewangelii”. Praca nad tekstem biblij-nym podczas takiego duszpasterskiego spotkania przyjmuje charakter roz-mowy, dyskusji i wyprowadzania konkretnych wniosków dla chrze ĞcijaĔ-skiego Īycia. Ta metoda duszpasterska została wypracowana we wspólno-tach: francuskiej „Jeunesse Ouvrière Chrètienne” i niemieckiej „Christliche Arbeiter-Jugend Deutschlands” 23.
Niewielka grupa wiernych wspólnoty parafialnej spotyka siĊ raz w tygo-dniu, Īeby rozmawiaü o jednym fragmencie Pisma ĝwiĊtego. RóĪne są spo-soby wybierania tekstów biblijnych. Niekiedy wspólnoty przerabiają nastĊ-pujące po sobie perykopy poszczególnych ksiąg. Niekiedy dobiera siĊ frag-menty według innego klucza. W tym artykule proponuje siĊ krĊgi biblijne związane z perykopą ewangelijną zbliĪającej siĊ niedzieli. Po odczytaniu Ewangelii oraz po chwili milczenia w celu osobistej refleksji nad słowem BoĪym nastĊpuje dyskusja, którą powinna kierowaü osoba kompetentna. By-łoby dobrze, gdyby dyskusjĊ prowadził duszpasterz głoszący w najbliĪszą niedzielĊ homiliĊ lub przynajmniej brał udział w krĊgu biblijnym. Praca z tekstem powinna mieü kilka etapów. Jednym z nich jest egzegetyczne wy-jaĞnianie tekstu, czemu moĪe posłuĪyü wiedza duchownego i innych
22 Por. J. KUDASIEWICZ. Pismo Ğw. w teologii i duszpasterstwie. Rys historyczno-metodolo-giczny. W: Biblia w nauczaniu chrzeĞcijaĔskim s. 36.
23
J. KUDASIEWICZ. Proforystyka pastoralna. Pismo Ğw. jako ksiĊga ludu BoĪego. W: WstĊp
ników, którzy zapoznają siĊ z komentarzami biblijnymi i innymi opracowa-niami. W kolejnym etapie musi dojĞü do konfrontacji Īycia z wezwaniem BoĪym zawartym w PiĞmie ĝwiĊtym, co jest właĞnie istotą krĊgów biblij-nych24. Spotkanie nie miałoby bowiem sensu, gdyby poprzestano na samej egzegezie, co mogą uczestnicy zrobiü sami w domu, czytając ksiąĪki i ko-rzystając z Internetu.
Warto zauwaĪyü równieĪ, Īe wspólnota „Jeunesse Ouvrière Chrètienne” proponuje metodĊ odwrotną. Chodzi o rewizjĊ Īycia w Ğwietle Ewangelii. Za punkt wyjĞcia nie bierze siĊ perykopy biblijnej, ale doĞwiadczenie ludzkie, konkretną sytuacjĊ Īyciową i dopiero z tymi przemyĞleniami nad sobą do-chodzi siĊ do słowa BoĪego, perykopy zbliĪającej siĊ niedzieli, która rzuca Ğwiatło na egzystencjalną sytuacjĊ człowieka i na to, co wokół niego siĊ dzieje25. Sobór WatykaĔski II uczy, Īe
KoĞciół zawsze ma obowiązek badaü znaki czasów i wyjaĞniaü je w Ğwietle Ewange-lii, tak aby mógł w sposób dostosowany do mentalnoĞci kaĪdego pokolenia odpo-wiadaü ludziom na ich odwieczne pytania dotyczące sensu Īycia obecnego i przy-szłego oraz wzajemnego ich stosunku do siebie. NaleĪy zatem poznaü i rozumieü Ğwiat, w którym Īyjemy, a takĪe jego nieraz dramatyczne oczekiwania, dąĪenia i właĞciwoĞci (KDK 4).
W tej metodzie istotnym jest zawsze słowo BoĪe, które wyjaĞnia konkret-ną sytuacjĊ Īyciową, a wydarzenia współczesne pomagają w lepszym zro-zumieniu słowa BoĪego.
NaleĪy jednak zauwaĪyü, Īe z tą formą rozwaĪania niedzielnej Ewangelii związane jest pewne niebezpieczeĔstwo, na które zwrócił uwagĊ Pius XII w encyklice Divino afflante Spiritu. Chodzi o fałszywe akomodacje, o któ-rych unikanie apelował, pisząc: „Starannie i sumiennie wystrzegaü siĊ tych akomodacji, które pochodzą z własnej fantazji, a od rzeczy odbiegają zbyt daleko, stanowiąc nie korzystanie, lecz naduĪywanie słów BoĪych”26. Przez akomodacjĊ biblijną rozumie siĊ zastosowanie słów Biblii do osób, rzeczy lub sytuacji róĪnych od tych, które chciał zauwaĪyü autor natchniony, czyli to, co czytamy w PiĞmie ĝwiĊtym, rozszerza siĊ na inne podmioty niĪ te, które są wyliczone w tekĞcie. Podstawą wszelkiej akomodacji biblijnej jest podobieĔstwo, jakie istnieje miĊdzy podmiotem biblijnym a nowym
24 TamĪe s. 165. 25
TamĪe s. 266.
26
Cyt. za: PIUS XII. Divino afflante Spiritu nr 566. W: E. DĄBROWSKI. Nowy Testament na tle
tem, do którego tekst został przystosowany. JeĞli podobieĔstwo to jest rze-czywiste i prawdziwe, wtedy akomodacja jest rzeczywista i jest dozwolona w kaznodziejstwie, katechezie i innych formach duszpasterstwa27.
JeĪeli głoszący w najbliĪszą niedzielĊ homiliĊ duszpasterz zaangaĪuje siĊ w pełni w przebieg krĊgu biblijnego, to tym samym tworzy juĪ homiliĊ, po-niewaĪ wypowiedzi uczestników spotkania z pewnoĞcią są „składnikami” rodzących siĊ w momencie rozmowy pomysłów homilisty. Co wiĊcej, moĪna powiedzieü, Īe uczestnicy krĊgu biblijnego zaczynają współtworzyü nie-dzielną homiliĊ. Wierni, ze swoimi doĞwiadczeniami, stają siĊ nie tylko Ĩró-dłem homilii, lecz przez zaproszenie duszpasterza mogą zacząü pracowaü nad homilią. Władysław Chaim, wskazując na rozmowĊ z wiernymi na temat przyszłej homilii, uĪywa okreĞlenia „rozmowa przedhomilijna” oraz „preka-zanie”28. Krąg biblijny, według Chaima, jest dobrą okazją do prekazania, czyli do tworzenia homilii wspólnie z uczestnikami spotkania. Podmiotowa obecnoĞü słuchacza jest włączeniem go w proces tworzenia kazania. Z kolei Jan Twardy pisząc o roli wiernych w pracy nad kazaniem, nazywa słuchaczy „partnerami” dla kaznodziejów w pracy nad kazaniem lub „partnerami” w odczytaniu tekstu biblijnego29. Na rozmowĊ przedhomilijną równie przy-chylnym okiem patrzy Gerard Siwek, który stwierdza, Īe „trzygodzinna pra-ca we wspólnocie daje nieraz o wiele wiĊcej, niĪ trwająca dniami praca ho-milisty w samotnoĞci”30.
Ludzie Ğwieccy, mówiąc o swoim Īyciu w kontekĞcie perykopy ewange-lijnej, otwierają przed kaznodzieją nowe perspektywy aktualizacji i konkre-tyzacji orĊdzia zbawienia31. Jednak w tego rodzaju pracy naleĪy zwróciü uwagĊ na pewne ogólne zasady, na które wskazuje Jan Twardy32. Przede wszystkim prowadzący rozmowĊ powinien staraü siĊ, Īeby uczestniczyli w niej przedstawiciele róĪnych warstw wspólnoty parafialnej. Mogą oni przedstawiü róĪne punkty widzenia omawianego problemu. Prowadzący rozmowĊ powinien uwzglĊdniü równieĪ liczebnoĞü członków grupy. Jedni homileci wskazują, Īe grupa powinna liczyü maksymalnie osiem osób, inni
27
Por. J. KUDASIEWICZ. Proforystyka pastoralna. Pismo Ğw. jako ksiĊga ludu BoĪego s. 243.
28
Zob. W. CHAIM. Przepowiadanie dialogowe w małej grupie. „Biblioteka Kaznodziejska” 2 (151) 2007 s. 23-24.
29
Zob. J. TWARDy. Koncepcja pracy twórczej nad kazaniem. Rzeszów 1998 s. 128.
30 G. SIWEK. Proces tworzenia kazania. W: Fenomen Kazania. Red. W. PRZYCZYNA. Kraków
1994 s. 196-197.
31
Por. J. TWARDY. Koncepcja pracy twórczej s. 254.
32
wskazują, Īe nie powinna przekraczaü 12 osób. Dla naleĪytego porozumienia siĊ waĪny jest teĪ klimat zaufania i otwartoĞci, wzajemnej ĪyczliwoĞci i rze-czowej argumentacji. W duĪej mierze od prowadzącego bĊdzie zaleĪało, czy uczestnicy bĊdą czuli siĊ swobodnie. Prowadzący spotkanie jest równieĪ od-powiedzialny za to, Īeby ograniczaü działanie emocji i usuwaü uprzedzenia, co hamuje efektywnoĞü pracy w grupie. RównieĪ do prowadzącego naleĪy troska o to, by wszyscy uczestnicy zabierali głos, aby nikt nie czuł siĊ wy-kluczany np. ze wzglĊdu na poruszaną treĞü, trudny jĊzyk, lĊk przed kom-promitacją, wstyd. NaleĪy równieĪ unikaü wartoĞciowania wypowiedzi uczestników przez prowadzącego lub innych uczestników. Nikt teĪ nie po-winien okazywaü wyĪszoĞci wobec drugich.
Współtwórczą rolą parafian w przygotowaniu homilii zajął siĊ w swojej pracy naukowej niemiecki homileta Rolf Zerfass. Proponuje on wypracowa-ną przez siebie metodĊ rozmowy w grupie na temat tekstu biblijnego33. Po przeczytaniu tekstu z lekcjonarza przez uczestnika grupy wszyscy notują w ciszy swoje spostrzeĪenia. Drugie czytanie tego tekstu naleĪy tym razem do uczestniczki grupy. Pojawił siĊ zatem głos mĊski i ĪeĔski, co ma równieĪ znaczenie w dotarciu orĊdzia do percepcji uczestników spotkania. Po chwili osobistej refleksji nastĊpuje dzielenie siĊ swoimi odczuciami. Ten moment Zerfass nazywa asocjacją. Wszyscy nawzajem powinni staraü siĊ zrozumieü wypowiadane skojarzenia. Duszpasterz homilista juĪ w tym momencie powinien notowaü to, co w związku z wypowiedziami rodzi siĊ w jego umy-Ğle. PóĨniej nastĊpuje podsumowanie rozmowy. Zerfass zaznacza, Īe wiele pytaĔ i wątpliwoĞci moĪe pozostaü bez odpowiedzi. Homilia niedzielna sta-nie siĊ przestrzenią odpowiedzi na kwestie nierozwiązane podczas spotkania w grupie.
Mając osobiste doĞwiadczenie moderowania krĊgu biblijnego we wspól-nocie parafialnej moĪna stwierdziü, Īe krąg biblijny przyjmuje swoisty cha-rakter34. Uczestnicy spotkania, nabierając wobec siebie zaufania, z coraz
33 Zob. R. ZERFASS. Od perykopy do homilii. Kraków 1995 s. 77-83. R. Zerfass podaje
rów-nieĪ inne metody pracy nad homilią przy współudziale słuchaczy. Jednak refleksje podejmowane w niniejszym artykule dotyczą „krĊgów biblijnych” rozumianych równieĪ jako rozmowa w gru-pie na temat tekstu biblijnego w celu pozyskania przez homilistĊ materiału dla treĞci egzysten-cjalnych w kontekĞcie niedzielnej liturgii słowa.
34
Autor niniejszego artykułu jako duszpasterz w parafii p.w. Ğw. Antoniego we Wrocławiu w latach 2010-2012 był moderatorem kilku krĊgów biblijnych składających siĊ z kilkunastu do-rosłych parafian. Spotkania wspólnot odbywały siĊ na początku tygodnia i stanowiły przygoto-wanie do najbliĪej niedzieli. SpostrzeĪenia własne autor wykorzystuje w pracy naukowej i niektó-re zamieĞcił w niniejszym artykule.
wiĊkszą ĞmiałoĞcią zaczynają uzewnĊtrzniaü swoje odczucia i spostrzeĪenia związane z perykopą zbliĪającej siĊ niedzieli. Mówiąc o swoim Īyciu (oczywiĞcie w granicach normy oraz z zachowaniem właĞciwej dyskrecji), wierni ci zauwaĪają, jak daną sytuacjĊ egzystencjalną oĞwieca owa peryko-pa. Czasami padają takie zwroty, jak: Nigdy do tej pory nie rozumiałem tego
wydarzenia biblijnego jak właĞnie dzisiaj…; Dzisiaj ten fragment bardzo mnie uderzył…; Tyle razy czytałem ten fragment i nigdy nie przyjmowałem tego jak dzisiaj… itp. Takie wypowiedzi wynikają stąd, Īe właĞnie „dzisiaj”
była taka a nie inna sytuacja nie tylko w Īyciu prywatnym, ale we wspólno-cie, w mieĞcie, w konkretnym Ğrodowisku, w regionie, w kraju czy w Ğwie-cie. Widoczne zatem staje siĊ, jak „moje tu i teraz” czy „tu i teraz wspólno-ty” oĞwieca perykopĊ. Nie moĪna równieĪ pominąü faktu, Īe perykopa oĞwieca konkretną sytuacjĊ Īyciową. W czasie trwania krĊgu biblijnego moĪna usłyszeü równieĪ takie wypowiedzi: Dzisiaj zrozumiałem, co Bóg
chce mi przez to powiedzieü…; Ten fragment Ewangelii stał siĊ odpowiedzią na nurtujące mnie od kilku dni pytania…; Dzisiaj zrozumiałem, dlaczego tak musiało w moim Īyciu byü…; Zastanawiam siĊ, co Bóg mówi nam dzisiaj w kontekĞcie obecnej sytuacji na Ğwiecie… itp.
*
Rozmowa duszpasterza z wiernymi na temat niedzielnych tekstów biblij-nych w czasie krĊgu biblijnego jest znaczącą pomocą w przygotowaniu ho-milii. Homilista, interpretując tekst biblijny, bierze pod uwagĊ rolĊ wspólno-ty wiary, na którą wskazuje Dokument Papieskiej Komisji Biblijnej
Inter-pretacja Biblii w KoĞciele35. Wspólnota wiary, czyli Lud BoĪy, stanowi prawdziwie adekwatny kontekst do interpretacji Pisma ĝwiĊtego (IBK: I.C.1.g ). Wspólnota ma uprzywilejowaną rolĊ w interpretacji Pisma ĝwiĊte-go, poniewaĪ istnieje Ğcisły związek pomiĊdzy Biblią a KoĞciołem. Tekst poszczególnych ksiąg biblijnych powstawał w przestrzeni wspólnoty wiary Izraela i KoĞcioła, dlatego teĪ pełna interpretacja Pisma ĝwiĊtego moĪe
35
Analizując Dokument Papieskiej Komisji Biblijnej Interpretacja Biblii w KoĞciele moĪemy wyodrĊbniü szeĞü zasad teologicznych interpretacji Biblii bĊdącej Słowem Boga: 1. Zasada za-stosowania hermeneutyki wiary; 2. Zasada podkreĞlenia roli wspólnoty wiary (zasada ta jest przedmiotem refleksji niniejszego artykułu); 3. Zasada interpretacji w Ğwietle biblijnej tradycji jednoĞci Pisma ĝwiĊtego; 4. Zasada interpretacji Starego Testamentu w Ğwietle tajemnicy pas-chalnej; 5. Zasada interpretacji w Ğwietle Īywej tradycji KoĞcioła; 6. Zasada uwzglĊdnienia celu interpretacji. Zob. Instrukcja Papieskiej Komisji Biblijnej „Interpretacja Biblii w KoĞciele”.
konywaü siĊ w sercu KoĞcioła. Zmysł wiary wiernych pozwala wiernym przy pomocy Ducha ĝwiĊtego na słuchanie i przyjmowanie Słowa BoĪego. Taka lektura nie przyjmuje charakteru prywatnego, gdyĪ wierzący pozostaje w Ğcisłej wiĊzi z wiarą całego KoĞcioła i jego Magisterium (IBK III.A.3.f; III.B.3.b; III.B.3.i).
Dobrze przygotowany i przeprowadzony krąg biblijny staje siĊ przestrze-nią spotkania eksperta od słowa BoĪego z ekspertami od Īycia36. Dokonuje siĊ konfrontacja orĊdzia i Īycia, konfrontacja orĊdzia danej niedzieli z sytu-acją Īyciową słuchaczy, czyli – jak pisze papieĪ Franciszek – „kontemplacja słowa BoĪego” i „kontemplacja ludu”37. Stąd zachĊta do tego typu duszpa-sterskich praktyk, aby oĪywiü niedzielne przepowiadanie przez poprawne głoszenie homilii. Prawidłowo głoszone treĞci egzystencjalne pomogą pra-widłowo głosiü treĞci kerygmatyczne, katechetyczne, moralne oraz mistago-giczne. Warto równieĪ pamiĊtaü wskazówkĊ Gerarda Siwka, Īe pomimo waĪnej roli wspólnoty w tworzeniu kazania, „kaznodzieja sam musi przesą-dziü o tym, co i jak powinien powiedzieü i wziąü za to pełną duszpasterską odpowiedzialnoĞü”38.
BIBLIOGRAFIA
BRZOZOWSKI M.: Przepowiadanie homilijne. „Współczesna Ambona” 12: 1984 nr 3 s. 166.
CHAIM W.: ObecnoĞü słuchacza w procesie tworzenia kazania. W: Słuchacz Słowa. Red. W. PRZYCZYNA. Kraków 1998 s. 267-277.
CHAIM W.: Kaznodzieja jako terapeuta. W: Sługa Słowa. Red. W. PRZYCZYNA. Kraków 1997 s. 168-169.
CHAIM W.: Przepowiadanie dialogowe w małej grupie. „Biblioteka Kaznodziejska” 2 (151) 2007 s. 23-36.
DYK S.: Mistagogiczna natura i funkcja homilii. „Przegląd Homiletyczny” 11: 2007 s. 103-111. FRANCISZEK. Adhortacja apostolska o głoszeniu Ewangelii w dzisiejszym Ğwiecie „Evangelii
gaudium”. Kraków 2013.
KRIEGSTEIN M.: CałoĞciowe kształcenie teologiczne w zakresie „wypowiedzi publicznej i uroczys-toĞci koĞcielnych” – solidarne formy kształcenia. „Przegląd Homiletyczny” 7: 2003 s. 25-33. KUDASIEWICZ J.: Homilie na ĞwiĊta PaĔskie a problem synoptyczny. „Przegląd Homiletyczny”
8: 2004 s. 34.
36 Por. J. TWARDY. Koncepcja pracy twórczej nad kazaniem. Rzeszów 1998 s. 255. 37
FRANCISZEK. Adhortacja apostolska o głoszeniu Ewangelii w dzisiejszym Ğwiecie
„Evange-lii gaudium” nr 154. 38
KUDASIEWICZ J.: Pismo Ğw. w teologii i duszpasterstwie. Rys historyczno-metodologiczny. W: Biblia w nauczaniu chrzeĞcijaĔskim. Red. J. KUDASIEWICZ. Lublin 1991 s. 17-47.
KUDASIEWICZ J.: Proforystyka pastoralna. Pismo Ğw. jako ksiĊga ludu BoĪego. W: WstĊp Ogólny do Pisma ĝwiĊtego. Red. J. SZLAGA. PoznaĔ 2008 s. 221-275.
PRZYCZYNA W.: Homilia piĊüdziesiąt lat po Soborze WatykaĔskim II. Kraków 2013. SCHWARZ A.: Jak pracowaü nad kazaniem. Warszawa 1993.
SIMON H.: Przepowiadanie biblijne. W: Biblia w nauczaniu chrzeĞcijaĔskim. Red. J. KUDASIE
-WICZ. Lublin 1991 s. 49-86.
SIWEK G.: Proces tworzenia kazania. W: Fenomen Kazania. Red. W. PRZYCZYNA. Kraków 1994 s. 177-213.
TWARDY J.: Aktualizacja słowa BoĪego w kaznodziejstwie. PrzemyĞl 2009. TWARDY J.: Koncepcja pracy twórczej nad kazaniem. Rzeszów 1998. ZERFASS R.: Od perykopy do homilii. Kraków 1995.
KRĉGI BIBLIJNE JAKO PROPOZYCJA WSPÓŁTWÓRCZEJ ROLI PARAFIAN
W PRZYGOTOWANIU HOMILII S t r e s z c z e n i e
Homilia powinna staü siĊ przestrzenią komunikacji pomiĊdzy słowem BoĪym, sakramentem i Īyciem wiernych uczestniczących w liturgii ze swoimi konkretnymi problemami. Homilista po-winien znaü sytuacjĊ egzystencjalną wiernych, przed którymi ma głosiü homiliĊ, dlatego istnieje potrzeba kontemplacji nie tylko słowa BoĪego, lecz takĪe kontemplacji ludu. Homilia, która ua-ktualnia przesłanie Pisma ĝwiĊtego, ma pomagaü wiernym odkryü słowo BoĪe jako obecne i sku-teczne w ich Īyciu. Homilista zatem nie moĪe skupiü siĊ tylko na tekstach biblijnych, egzegezie, pogłĊbieniu teologicznym, ale musi równieĪ poznaü człowieka uczestniczącego w liturgii. Współ-czesna homiletyka dba o to, aby obok egzegezy słowa BoĪego kaznodzieje zadali sobie równieĪ trud poznania równieĪ słuchacza, jego problemów i pytaĔ. W przeciwnym razie homiliom grozi abstrakcyjnoĞü. WĞród wielu pastoralnych form poznawania potrzeb słuchacza na uwagĊ za-sługują spotkania duszpasterza z wiernymi w ramach cotygodniowych krĊgów biblijnych. Wyjąt-kowoĞü tej metody wynika z poznawania przez homilistĊ sytuacji wiernych oraz ich problemów w kontekĞcie ewangelicznej perykopy zbliĪającej siĊ niedzieli. Natomiast dany wyjątek Ewange-lii zyskuje swą nową interpretacjĊ w Ğwietle sytuacji egzystencjalnej wiernych. Ludzie Ğwieccy, mówiąc o swoim Īyciu w kontekĞcie perykopy ewangelijnej, otwierają przed homilistą nowe perspektywy aktualizacji i konkretyzacji orĊdzia zbawienia. „Tu i teraz” konkretnej osoby, czy „tu i teraz” wspólnoty oĞwieca perykopĊ i odwrotnie. Metoda krĊgów biblijnych na temat zbliĪającej siĊ niedzieli zakłada współtwórczą rolĊ parafian w pracy nad niedzielnym przepowia-daniem, staje siĊ budulcem treĞci egzystencjalnych homilii i wpływa na poprawne głoszenie treĞci kerygmatycznych, didaskalijnych, moralnych i mistagogicznych.