STUDIA POLONIJNE T. 1. LUBLIN 1976
STANISLAW LITAK
MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE DO DZIEJÓW POLONII FRANCUSKIEJ W ARCHIWUM PARAFII POLSKIEJ W PARYŻU
A rchiw um P arafii Polskiej w P a ry ż u zaw iera m a te ria ły źródłow e z okresu od 2. poł. X IX w. do la t sześćdziesiątych X X w., w ty m rów nież obszerną k arto tek ę Polaków zrzeszonych w Zw iązku R obotników R olnych i k arto tek i C aritasu. N ajliczniejsze są a k ta i m ate ria ły z okresu m iędzy w ojennego, a zwłaszcza z czasów II w o jn y św iatow ej i okresu p ow ojen- ' nego. Stanow ią one w ażne źródło b ad ań nad P olonią francuską. W ich św ietle ry su je się rów nież dość przejrzyście fu n k cja kościoła polskiego w Paryżu, przede w szystkim jako ośrodka w spierającego ludność polską n a teren ie Francji, będącą z różnych w zględów — szczególnie w okresie w ojn y i pierw szych la t pow ojennych — w ciężkiej sy tu acji m aterialnej i m oralnej.
Z X IX -w iecznych m ateriałó w źródłow ych zachow ała się tylko 1 księga protokołów K onferencji Sw. K azim ierza z la t 1883-1889 1 o raz 2 księgi spośród 30 (nie należących do zespołu P a ra fii ani Polskiej M isji K atolic kiej w Paryżu) dotyczących nauczania katechizm u w p a ra fii św. M agda len y w P ary żu 2. Z m ateriałów późniejszych cenna je s t zwłaszcza ko res pondencja osób zam ieszkałych w różnych rejo n a ch F rancji. S ą to setk i listów pochodzących z la t 1940-1958, zabezpieczonych w 54 teczkach. Je st to korespondencja k iero w an a do Polskiej M isji K atolickiej, b iu ra parafialnego i do C aritasu. D uża jej część dotyczy poszukiw ania m etryk . N ajbardziej in teresu jąca jest k orespondencja zw iązana z sy tu a c ją m a terialn ą piszących osób lu b ich rodzin. P on adto w iele listów dotyczy pew nych zapotrzebow ań czy to k u ltu raln y ch , czy też relig ijn y ch em i g ran tó w polskich. T ra fiają się rów nież, choć rzadko, in fo rm acje dotyczące postaw politycznych niek tó ry ch em igrantów 3. Poszukiw anie m e try k w ią zało się głów nie z chęcią założenia rodziny, staran iam i o pozw olenie w ładz francu sk ich n a p oby t czasowy lub stały w e F ran cji czy też z uzyskaniem pracy, paszportu lub wizy. W każdym z ty ch w yp adk ów potrzebne były
1 Sygn. 211.
3 Sygn. 220-249. Z X IX w. pochodzą księgi: nr 249 (nie datowana, lecz z treści wynika, że pochodzi z 1 poł. X IX w.) oraz nr 220 z lat 1849-1909.
w yciągi z ak t m etry k aln y ch , k tó re często należało sprow adzać z kraju , b y n a stę p n ie w u w ierzytelnio n ym tłum aczeniu francuskim przedłożyć odpow iednim w ładzom . Najczęściej w y staran ie się o w yciąg i jego tłu m a czenie załatw iano w biu rze kościoła polskiego w Paryżu. Polski ośrodek działający .przy ty m kościele spełniał ponadto w ażną rolę w o dnajdyw aniu członków ro d zin zaginionych w czasie w ojny, co rów nież znajdu je sw oje odbicie w zachow anej korespondencji. N ajcenniejszy jed n a k m ateriał źródłow y, ja k ju ż w spom niano, stan o w i korespondencja dotycząca poło żenia ludności polskiej w e Francji.. Z listów osób, któ re w czasie w ojny lu b zaraz po jej zakończeniu znajdow ały się w e F rancji, dow iadujem y się n ie tylk o o ich n a ogół tru d n y m położeniu m aterialn ym , lecz także w pew n y m sto pn iu o ich stanie psychicznym . Ludzie ci potrzebow ali pomocy, k tó rej społeczeństw o francuskie, samo borykające się z w ielkim i proble m am i odbudow y pow ojennej, nie mogło w w ystarczającym stopniu udzie lić. O dpow iedzialność za losy ty c h ludzi w dużej m ierze m usiały przejąć p rzede w szystkim polskie organizacje em igracyjne; z pew ną pomocą przy szły także polskie w ładze państw ow e. W ty ch w aru n k ach istotnego znaczenia n a b ie ra ją w łaśnie organizacje kościelne skupione w okół polskie go kościoła w P ary żu . D użą rolę odegrała tu zwłaszcza organizacja Caritas, działająca m iędzy in n y m i w oparciu o pomoc Polonii am erykańskiej. W A rchiw um P a ra fii Polskiej w P a ry żu zn ajdu jem y listy osób zw racają cych się z prośbą o zapom ogę pieniężną lu b w form ie żywności, odzieży czy środków do prania. Ż adna pro śb a nie została tu bez odpowiedzi. W m iarę możliwości, dysponując n iezb yt dużym i zasobami, głównie za pośred nictw em C aritasu, staran o się pomóc każdem u potrzebującem u.
W śród k orespondencji znajdującej się w A rchiw um P arafii Polskiej w P a ry ż u zn ajd u jem y rów nież sporo listów św iadczących o przyw iązaniu przeb y w ający ch n a em igracji Polaków do trad y cji, obyczajów i k u ltu ry polskiej. Są tu w ięc p ro śb y o n ad sy łan ie opłatków w igilijnych. Proszą o n ie n ie ty lk o poszczególne osoby, ale także księża działający w dusz p a stersk ich ośrodkach polonijnych. Sprow adzali oni opłatki w większych ilościach z P a ry ża dla Polaków em igrantów , w śród których działali. Ko resp o n d e n c ja w tej sp raw ie je s t ciekaw ym dowodem świadczącym o n ie w ygasłych tra d y c ja c h narodow ych n a w e t w śród starszej, m iędzyw ojennej em igracji polskiej w e F rancji. Podobny c h a ra k te r m a ją rów nież prośby o przesyłki polskich m odlitew ników . N iektóre środow iska em igracyjne zw racają się za pośrednictw em księży polskich, a także i francuskich, o ich n ad sy łan ie n a w e t w w iększych ilościach egzem plarzy. Z korespon dencji, zwłaszcza osób pry w atn y ch , p rzen ika głód w szystkiego co polskie, co zw iązane je s t z obyczajow ością i trad y cjam i narodow ym i. Na uw agę zasługują także prośby żyjących w rozproszeniu w środow iskach francus- - k ich Polaków o spowiedź czy w ogóle o przybycie księdza polskiego do
danej miejscowości. In teresu jące są rów nież, choć rzadko spo tykane w om aw ianym archiw um , oceny sta n u religijności ty ch lu d z i4.
Om aw iana korespondencja, ogólnie biorąc, stanow i cenne źródło m o gące być podstaw ą o kreślenia poziom u um ysłow ego części em igran tó w polskich, ja k rów nież ich pozycji w społeczeństw ie francuskim . Z listów , pisanych najczęściej n ieporadnie przez osoby n ie naw y k łe do pióra, n ie jedno krotn ie przeb ija tragizm ludzi zagubionych w obcym , niep rzy jazn y m świecie. Poczucie to pogłębiała jeszcze nieznajom ość języ k a i zw yczajów m iejscow ych. A naliza socjologiczno-psychologiczna tego m a te ria łu źródło wego m ogłaby znacznie przybliżyć problem atykę, szczególnie niższych w a rstw em igracji polskiej, gdyż — ja k to w y n ik a ju ż ze w stępnego p rz e j rzen ia powyższych m ateriałó w — p rzede w szystkim te szu kały kon ta k tu i oparcia w parafii i Polskiej M isji K atolickiej w P aryżu.
Bardziej k o n k retn y m ate ria ł źródłow y stan o w ią a k ta C aritasu. Nie licząc rozproszonych a k t tej organizacji po teczkach zaw ierający ch inne m ateriały, zajm ują one 38 teczek. Pochodzą one z o k resu od 1.931 do 1962 r. Spośród nich n ajcen niejsze są z czasu II w o jn y św iatow ej i p ierw szych lat pow ojennych. Są to głów nie m ate ria ły dotyczące udzielonych zapomóg, pokw itow ania odbioru zapomogi, ksiągi kasow e, specjaln e księ gi pomocy dla osób, k tó re opuściły obozy k o ncen tracy jn e czy też dla inw alidów w o je n n y c h 5. W n iek tó ry ch teczkach zaw ierających a k ta C ari tasu znajdujem y n a w e t w ykazy osób przeb y w ających w obozie k oncen tra c y jn y m w D a c h a u 6, któ re po w yzw oleniu obozu oczekiw ały n a wy-* jazd do Francji. Są też a k ta pom ocy Polakom przebyw ającym w w ięzie niach fra n c u s k ic h 7. O rozm iarach zaś działalności C aritasu in fo rm u ją nas zachow ane, ja k się w ydaje, w stan ie n iep ełn y m k a rto tek i tej o rg a nizacji zaw ierające ponad 6100 n azw isk osób, k tó ry m udzielono różnego rodzaju pom ocy m aterialn ej w lata ch 1946-1950 oraz w y kazy osób za rejestro w any ch w C a rita s ie 8. W spom nieć należy rów nież o m ateriałach dotyczących opieki n a d chorym i p rzebyw ającym i w dom ach p ry w a tn y c h i w szpitalach. D la bad ań n ad polską m łodzieżą stu d iu jącą w e F ran cji w pierw szych latach pow ojennych (1945-1946) bardzo in te resu jąc y m a teriał źródłow y zaw ierający a k ta dotyczące u dzielanych tej m łodzieży stypendiów przez K asę Opieki n ad M łodzieżą p rzy Polskiej M isji K a tolickiej w Paryżu. R ów nież w tym w y p ad k u w y d aje się, że w om a w ianym archiw um zn ajd u je się tylk o część ty ch akt. Są to głów nie pokw i tow ania stypendiów z la t 1945-1946. W arto by zadać sobie tru d odszuka
4 Por. np. sygn. 277.
5 Na przykład sygn. 175 — paczki dla inwalidów, r. 1946. 6 Patrz np. sygn. 149.
7 Sygn. 164. s Sygn. 158.
n ia pozostałych ak t dotyczących tego, ta k ważnego dla em igracji polskiej problem u. J u ż jed n a k n a podstaw ie tych, ja k się w y d aje niepełnych ak t stypen d ialny ch, m ożna się częściowo zorientow ać nie tylko w rozm iarach tej akcji, ale także w problem ach bytow ych młodzieży.
O sobną gru pę m ateriałó w źródłow ych stanow ią a k ta dotyczące u ła t w ia n ia Polakom o trzy m an ia pracy. Kościół polski w P ary żu spełniał rolę b iu ra pośred nictw a pracy. Z jed n ej stro n y prow adzono ew idencję w olnych m iejsc p racy głów nie w P a ry żu i najbliższej okolicy, z drugiej zaś prow adzono ew idencję osób poszukujących pracy. W archiw um znaj d u je się 9 teczek zaw ierających a k ta p ośrednictw a p racy z la t 1946-1963. Oczywiście, nie chodzi tu o jakieś bardzo a tra k cy jn e stanow iska pracy. N ajczęściej oferow ano p racę w ch arak terze pom ocy domowej, niań k i czy sprzątaczki, ale w w aru nkach, w jak ich — zwłaszcza po w ojnie — zna lazło się w ielu Polaków , rów nież te oferty były ch ętnie przyjm ow ane. O fu nk cjon ow an iu i działalności parafii, a częściowo rów nież Pol skiej M isji K atolickiej w P a ry żu in fo rm u ją nas rachunki tejże parafii i M isji (od 1924 r.). O sam ym zaś życiu religijnym sporo wiadomości do sta rc za ją ogłoszenia parafialn e, w ykazy in ten cji m szalnych, ak ta bractw i stow arzyszeń religijnych, m ateriały dotyczące pielgrzym ek do Lourdes czy in n y ch m iejsc kultu. N a uw agę zasługują także a k ta szkolne, ak ta od noszące się do organizow anych p rzy w spółudziale p arafii kolonii letnich, dla dzieci, a k ta K atolickiego S tow arzyszenia M łodzieży Polskiej oraz m a te ria ły dotyczące Z w iązku H arcerstw a Polskiego w e Francji.
Ze źródeł nie zw iązanych ściśle z życiem p arafialny m czy kościelnym n a uw agę zasługuje w spom niana ju ż n a w stępie duża k arto tek a Sekre- te ria tu Z w iązku R obotników Rolnych, m ającego sw oją siedzibę przy kościele polskim w P aryżu . K a rto te k a ta, ja k się w ydaje, jest jedynym znanym obecnie arch iw alny m śladem działalności tego, skupiającego pol skich robotników rolny ch w e F ran cji w okresie m iędzyw ojennym , Zw ią zku 9. Zachow ała się ona p raw ie w całości. Po jej uporządkow aniu i uło żeniu alfabetycznym okazało się, że obejm uje nazw iska w obrębie ca łego alfab etu. W sum ie liczy 2863 pozycji odpow iadających w zasadzie nazw iskom członków tego Związku. W odniesieniu do każdej osoby znaj d u jem y w niej bliższe dane personalne, w yłącznie w form ie w yciągów z ak t m etry k aln y c h w języ k u polskim . K a rto te k a ta jest zabezpieczona w 12 skrzynkach, k tó re zostały uporządkow ane i złożone w om aw ianym archiw u m pod sy g n atu ram i od 119 do 130. D la badaczy polskich orga nizacji robotniczych w e F ran cji m oże o n a m ieć duże znaczenie. Zaw arte zaś w niej dane dotyczące pochodzenia terytorialnego tychże rob otn i
9 Sygn. 119-130. O Związku tym nie wspom ina H. Janowska (Polska em igracja zarobkowa w e Francji (1919-1939). W arszawa 1964).
ków w k ra ju m ogą rów nież ułatw ić b ad an ia n a d ich re k ru ta c ją reg io n alną, a także w pew nym sensie i społeczną w Polsce.
Łącznie ze w spom nianym i w yżej księgam i dotyczącym i n auczania katechizm u w p arafii św. M agdaleny om aw iane archiw u m liczy 360 ksiąg, teczek i kartotek. J e s t to dość pow ażny zespół archiw alny w y n o szący przeszło 6,5 m bieżących akt, n ie w liczając w to karto tek .
A rchiw um P arafii Polskiej w P a ry ż u zostało zabezpieczone i częścio wo uporządkow ane przez a u to ra tego a rty k u łu przy pom ocy p rzebyw a jących czasowo w P ary żu stu d e n te k polskich w e w rześniu 1972 i sierp n iu 1973 r. Zostało ono zabezpieczone n a prośbę i przy pop arciu a k tu a l nego proboszcza tejże p arafi ks. Z enona Klepackiego, k tó ry w pełni doce niając jego w artość ju ż wcześniej zdczął zbierać rozrzucone akta, ch ro niąc je w ten sposób przed ostateczną zagładą. T rzeba jed n a k podkreślić, że w obecnym stan ie archiw um to je st jed y n ie zabezpieczone. Jego cał kow ite uporządkow anie w ym aga jeszcze dłuższej pracy. Um ieszczone w teczkach ak ta oraz księgi często zabrudzone i zawilgocone zostały oczysz czone i, o ile czas pozwolił, n a tyle uporządkow ane, by m ożna było już z nich korzystać. K artotekom zaś przyw rócono częściowo zakłócony po rządek alfabetyczny oraz policzono znajdujące się w n ich k a rty . Posz czególne księgi, teczki i skrzynki z k arto tek am i ponum erow ano i um iesz czono w osobnym pom ieszczeniu. Całość ta k uporządkow anego zbioru ujęto, w specjalnym in w e n ta rzu sporządzonym w form ie m aszynopisu, k tó ry zn ajduje się w biurze p arafii polskiej w Paryżu.
Na zakończenie trzeba podkreślić duże znaczenie archiw ów polonij nych dla badań n a d n iełatw ą przecież przeszłością Polonii. T ru d P o la ków w łożony w budow ę w łasnej egzystencji n a obczyźnie, a także, o czym rów nież należy pam iętać, w rozwój gospodarczy i k u ltu rę in n y ch n a ro dów nie pow inien być zapom niany. D latego też ta k w ażną jest rzeczą zabezpieczanie w szelkich archiw aliów polskich za granicą. N a specjalne zaś w yróżnienie zasługują tu stosunkow o bogate i w yróżniające się sw oją specyfiką arch iw a kościelne. M ożna by w ty m m iejscu w yrazić • życze nie, aby n a terenie F ran cji znalazło się wiecej duchow nych, k tó rz y b y idąc za p rzykładem p arafii polskiej w P aryżu , zabezpieczali i porządko w ali w szelkie św iadectw a działalności swoich poprzedników oraz w łas nych poczynań, k tóre po lata ch m ogą być cennym źródłem historycznym . Należałoby rów nież apelować, by księża, należący zwłaszcza do starszego pokolenia, spisali w łasne dzieje i przeżycia o raz dzieje w łasnej pracy w śród ludności polskiej. Bardzo w ażne i cenne dla h isto ry k a b yły by ró w - nićż kroniki em igracyjnych ośrodków duszpasterskich. Te w szystkie m a teriały w połączeniu z aktam i urzędow ym i stanow iłyby podstaw ę do bardziej pogłębionych b a d ań h istorycznych n a d Polonią.
SOURCE MATERIALS RELATING TO THE HISTORY OF THE FRENCH POLONIA, FOUND IN THE ARCHIVES OF THE POLISH PARISH IN PARIS
S u m m a r y . i
The Archives of the Polish Parish in Paris contain source materials covering the period beginning w ith the second half of the X lX th cent., and ending with the 1960’s. This also includes the extensive, until now unknown, inter-war files of the Polish „Association of Agricultural Workers in France”, as w ell as, the files of „Caritas”. These documents and other numerous materials are from the inter- -w ar period, the period of W. W. II, as w ell as, the post-w ar period. Besides the above-m entioned files of the „Association of Agricultural Workers”, the collection w ithin the archives is m ainly concerned w ith the religious life and the moral and material situation of the Polish immigrants. Most interesting are documents rela ting to the period of W. W. II, as w ell as, to im mediate post-war years. Particu- lary valuable is correspondence, especially that which relates to search for relati ves, jobs, or m aterial help. Equally important are also files of „Caritas” (documents and a personal file of people w ho received aid). A lso should be m entioned the files of the Provident Youth Fund, affiliated w ith the Polish Catholic Mission in Paris, a fund w hich granted scholarships to Polish students studying at French universities. In general, the Archives are relatively valuable. The materials found there relate not only to the religious life of the Paris Polonia, but to its w hole life. The archives cotain inform ation relating to m ass intentions, school records, as w ell as, baptism al and wedding records. These materials can be extrem ely valuable to research relating to the French Polonia, especially that segment residing
