4Dcoę>
3
D o ln o ś lą s k a B ib lio t e k a P e d a g o g ic z n a w e W ro c ła w iu
& z O R G A N I Z O W A N I E P R A C Y D Y D A K T Y C Z N E J I W Y C H O W A W C Z E J S Z K O L E P O W S Z E C H N E J A Z A S A D A C H S T A T U T U
F E I, I K S B U R S A
O R G A N I Z O W A N I E P R A C Y
D Y D A K T Y C Z N E J I W Y C H O W A W C Z E J
W S Z K O L E P OWSZECHNEJ
N A Z A S A D A C H S T A T U T U
S K Ł A D O Ł Ó W N Y : K S I Ę G A R N I A U F . H E T H S F K A I W O L F F A K R A K Ó W^ ---1 ^ ^ < i - ■ ■ » i* . A- ----. • ' • ' ^ ^ V *-'
I C e n t r a l n e B i b i l a i e r * d a © o g l c z i ! & * i* .
t i u . r i M i '* G^ręcti *z-o;- u , ructawskid-e w s W r o c ł a w i u
xr
h m
i r . Inw. < ' ! ~ V ... ... D o ln o ś lą s k a B ib lio t e k a P e d a g o g ic z n a w e W ro c ła w iu WR00158739 Z n k ł. ( łr f t f . ..N A S Z A D R U K A l l N I A ” , W u r .- n \ v a . fcle n n n 1 6 .I. U W A G I O G Ó L N E , D O T Y C Z Ą C E P R A C Y S Z K O L N E J . W sp ó łc z e sn a s z k o ła p o ls k a , r e a liz u ją c a n o w e p ro g r a m y n a u c z a n ia o r a z z w ią z a n y z n ie m i n o w y p r o g r a m w y c h o w a w c z y , z n a la z ło s ię w s y t u a c ji tr u d n e j. N a u c z y c ie l W n ie j p r a c u ją c y , p o k o n y w a n ie ty l-
k o tru d n o ści z w ią z a n e z in n e m n iż d a w n ie j, n iż do- n ie d a w n a sp o so b e m n a u c z a n ia i w y c h o w a n ia , a le r ó w n o c z e śn ie s t a j e w o b ec „ p r z e ła d o w a n e j" d z ie ć m i iz b y s z k o ln e j i n ie z a w sz e d a j e so b ie r a d ę z o s ią g a n ie m w y n ik ó w , p ro g ra m e m p r z e p isa n y c h . D a w n e m eto d y z a w o d z ą p o p ie rw sz e , ż c w św ie tle n o w y ch b a d a ń o k a z a ły s i ę p rz e w a ż n ie w c rb a liz m c m , p o d r u g ie , że n ie p o r a ły s i ę z tru d n o śc ia m i k s z t a łc e n ia d z ie c i w t a k lic z n y c h g r u p a c h j a k o b e c n ie . P o zate m p rz y g o to w y w a n ie d o z a w o d u p r z e w a ż n ie n ie u w z g lę d n ia ło w d r a ż a n ia d o sa m od z ie ln e g o p r z e m y ś le n ia o r g a n iz a c ji p r a c y w s z k o le n a d łu ż sz y o k r e s , p o p r z e s t a ją c n a p o je d y n c z y c h le k c ja c h p r a k ty c z n y c h , p o w y ry w a n y c h z c a ło śc i p r a c y ró ż n y c h k la s . O d p o w ie d z ia ln o ść z a ta k ą p r a c ę s t r e s z c z a ła s i ę d o m n ie j lu b w ię c e j |»o tn y sło w y ch tric k ó w m e to d y c
z-- 6
-n y c h — i -n a tei-n k o -n iec. Z a w y -n ik i p r a c y d z ie c i, o ra/, z a z o r g a n iz o w a n ie w ię k s z e j c a ło śc i p r a c y n ie b y ł o s ię o d p o w ie d z ia ln y m . C h o d z iło g łó w n ie o to , a b y l e k c j a b y ł a d o b rz e m e to d y c z n ie p r z e p ro w a d z o n a m a ło z a ś m ó w iło s ię o tera, ile i ja k i e w a rto śc i d a ła o n a d z ie c k u ze w z g lę d u n a to , że tru d n o b y ło o tein o r z e k a ć p o d ro b n y m fr a g m e n c ie p r a c y , ja k i m j e s i je d n a le k c ja . T a k p rz y g o to w a n y k a n d y d a t, z n a la z łs z y s ię w n a t u r a ln y c h — ja k ż e ż c z ę sto c ię ż k ic h w a r u n k a c h p r a c y w o b e c w ie lk ie j ilo śc i d z ie c i, b e z o p ie k u ń c z e g o a n io ła . ja k i e g o m ie w a ł w s z k o le ćw icze ń , s t a w a ł w o b ec s y t u a c ji n ie d o p o z a z d ro sz cz e n ia . Z je d n e j str o n y , w e r b a ln ie c z ę sto p r z y s w o jo n a w ie d z a m eto d y czn a n a k a z y w a ła p r a c o w a ć w e d łu g w y u czo n y ch m etod — z d ru g ie j z a ś rz e c z y w isto ść , w s k a z u ją c a , że m e to d y te, w ła s n ą p r a c ą n ic d o św iad c z o n e , w ła s n y m ro zu m em n ie p r z e m y śla n e , n ic d a j ą p o ż ą d a n y c h re zu ltató w . N a te j r o z b ie ż n e j d r o d z e w p a d a n o a lb o w n a j c z y s ts z y w e rb a liz m , d r o g ą sk ró c o n ą d o c h o d z ą c d o w y ników- (w e rb a ln y ch ) a lb o le ż z a p ra c o w y w a n o s ię d o o sta tn ic h sił, a b y ja k o ś su m ie n ie n n u c z y c ie la -m c to d y k a p o g o d z ić z w y m a g a n e m i w y n ik a m i p r a c y . N a u c z y c ie l m ło d y n ic p o s ia d a ł te ch n ik i o r g a n iz o w a n ia p r a c y , w ię c m im o . że „ w y g a d y w a ł p ł u c a " c z ę sto w y n ik ó w n ie o s ią g a ł ; s t ą d ż a l i ro z c z a ro w a n ie d o zaw o d u , n ie w ia ra w w a r t o ś ć w ł a s n e j p r a c y , k tó r a b y w a ła o c e n ia n a n ic p r o p o r c jo n a ln ie d o w ło żo n y ch w y s iłk ó w a w sto su n k u d o o s ią g n ię ty c h p rz e z d z ie c k o w y n ik ó w .
Ile to r a z y z p r z e r a ż e n ie m p r z e k o n y w a liś m y sic . ż e d z ie c i p o d łu ż sz y m o p ra c o w y w a n iu ja k i e g o ś te m a tu z u p e łn ie n ie o p a n o w a ły m a t e r ja łu lu b o p a n o w a ły
g o w sto p n iu b a r d z o s ła b y m . C o ś w ięc w c a ły m m e c h a n iz m ie n a u c z a n ia b y ł o n ie w p o rz ą d k u , sk o r o w ło ż o n a p r a c a d a w a ła t a k n ik łe r e z u lta ty . O tó ż b łą d tk w ił w tein, że p rz e w a ż n ie m y ś m y o p ra c o w y w a li d a n y te m at, m y śm y s t a r a li s i ę w la ć d o u m y słó w w ie d z ę w p r z e k o n a n iu b łę d n e m , ż e u m y s ł j e s t n acz y n iem , p r z y jm u ją c e m b e z o p o r ó w tr e ść in n e g o n a c z y n ia — n a sz e g o u m y słu . W p r a c y s w e j c o d z ie n n e j z a p o m n ie liśm y o n a j p r y m it y w n ie js z e j z a s a d z ie , że w y r a z u c z e ń m ieści w s o b ie n ic tr e ść p r z e n o ś n ą le c z d o sło w n ą , to z n a c z y , ż e u cz eń j e s t in d y w id u a ln o śc ią u c z ą c ą s i ę n ie z a ś in d y w id u a ln o śc ią n a u c z a n ą . J a k o ś ta k p r z e o c z y liśm y , ż e n ie m y m a m y c ią g le n a u c z a ć, lecz u cz eń m a s ię u sta w ic z n ie u czyć.
N a s z ą ro lą j e s t s tw a r z a n ie w a r u n k ó w d o u cz e n ia się . s t w a r z a n ie p o tr z e b , g ło d u n a u k i o r a z k ie ro w a n ie z a in te re so w a n ie m .
W n a jl e p s z e j z re sz tą in te n c ji i z a p a le n a u c z a n ia — g d z ie to „ d a w a ło s ię c o s ię m o g ło " — tru d n o b yło o a n a liz ę k r y t y c z n ą t e j d y s p r o p o r c ji, j a k a z a c h o d z iła m ię d z y p r a c ą a w y n ik a m i.
T o k r y t y c z n e s p o jr z e n ie o d k r y ło b y p r a w d ę , że ż y je m y w i I u z j i o s ią g a n ia w y n ik ó w . B o s k o r o m ie liś m y p o c z u c ie w ła s n e j, d u ż e j p r a c y , w niein j u ż tk w i ło p o c z u c ie o s ią g a n y c h w y n ik ó w .
T y m c z a se m w św ie tle tego, c o s ię p o w ie d zia ło o ty ch w y n ik a c h , m u sim y stw ie r d z ić , ż e ż y liś m y w ś w ie tle w s p o m n ia n e j ilu z ji.
D z ie c i b o w ie m c z ę sto p o p rzep raco w ’a n iu p e w n e j c zę śc i m a t e r ja ł u d a w a ły ja k ż e ż z a t r w a ż a ją c e o d p o w ie d z i.
W ó w c z a s u św ia d o m ie n ie so b ie fa k t u istn ie n iu te j i l u z ji , z m u sz a ło je d n o s tk i tw ó rc z e d o r e w iz ji m e t o d s w e j p r a c y , a je ś l i w i a r a w d o ty c h c z a so w e m e to d y b y ł a z b y t siln a , a b y j e ro z u m e m o b a lić , d y s p r o p o r c j e s i ę p o g łę b ia ły , p le n ił s ię w e rb a liz m , k t ó r y te p r z e p a ś c ie d y s p r o p o r c ji z a s y p y w a ł sło w n e m i w y n ik a m i p r a c y d z ic ci i tłu m a c z y ł m etodę, k tó ra re a ln y c h p o d s ta w n a u k o w y c h n ie p o siu d a ła . T e sa m e u w a g i d o ty c z ą i s tr o n y w y c h o w a w c z e j, g d z ie c z ę sto ż y liś m y w il u z ji, ż c p o p o g a d a n c e w ie lc e w z r u s z a ją c e j n a t e m a t w s p ó łż y c ia k o le ż e ń sk ie g o , u c z n io w ie n ie p o b iją s i ę p o w y jś c iu ze s z k o ły .
Ile ż to r a z y b y ły w y rz e c z o n e s ło w a „ t e g o po m o ic h c h ło p c ach n ig d y s ic n ic sp o d z ie w a łe m — p r z e c ie ż ty le r a z y o tein im m ó w iłe m ". T y m c z a se m w t e j s y t u a c ji sp o d z ie w a ć s i ę n a le ż y w ie lu r z e c z y n a w e t ta k ic h , ja k i c h s ię sp o d z ie w a ć n ie p o d o b n a . N ig d y b o w iem n ie m o żem y p r z e w id z ie ć r e z u l tatu n a s z e j p r a c y n a u c z y c ie ls k ie j w w y p a d k u , g d y a k t y w n o ś ć j e s t t y l k o n a s z y m u d z i a ł e m , w ie le z a ś p r z e w id z ie ć m o żem y w ó w c z a s, g d y i s l 11 i c * j e w s p ó ł d z i a ł a 11 i c z u c z n i a m i , n a jw ię c e j z a ś , g d y w tem w s p ó łd z ia ła n iu w n a jw ię k s z y m p r o c e n c ie w y s t ę p u je d z i a ł a n i e s a m o d z i e l n e u c z- n i ó w. W p rz e c iw n y m r a z ie p o p a d a m y *w s u b i e k t y w izm k r a ń c o w y ta k i, w j a k i p o p a d ł c z ło w ie k , k tó r y d o p ie r w s z y r a z s p o t k a n e j o so b y b ez u sta n k u z z a p ałem m ó w ił p r z e z g o d z in ę , p o cz e m z n a jo m y m o p o w ie d z ia ł. ż e s łu c h a c z je g o j e s t c z ło w ie k ie m b a r d z o in te lig e n tn y m i o g ro m n ie ro zm o w n y m . S u b je k ty w iz m o c e n y w ła s n e j p r a c y c h a r a k
te r y sty c z n ą ce c h ę lu d z i d z ia ła ją c y c h — m u sim y w p r a c y s z k o ln e j tr z y m a ć n a m o c n e j u w ię z i. N ie z n a c z y to . a b y ś m y s ię m ie li p o z b a w ia ć d o b re g o p o c z u c ia i w e w n ę trz n e g o s p o k o ju p o d o b rz e sp e łń io n y m o b o w ią z k u . S ą to d w ie r z e c z y z u p e łn ie ró ż n e . / P o w r a c a j ą c d o z a g a d n ie n ia p r a c y d y d a k ty c z n e j, m u sim y stw ie r d z ić , ż c w o b e c tych tru d n o śc i, w ja k ic h z n a la z ł s ię n a u c z y c ie l w e w s p ó łc z e sn e j sz k o le , z a g a d n i e n i e r a c j o n a l n e g o o r g a n i z o w a n i a p r a c y s t a j e s i ę p o s t u l a t e m n a c z e l n y ni w w a lc e o w y s o k i p o zio m k sz ta łc e n ia m ło d z ie ż y , m a ją c e j w p r z y sz ło śc i w a lc z y ć o c o r a z -wyż s z y p o zio m k u l t u r y o b y w a t e ls k ie j d e m o k ra ty c z n e j P o lsk i. R a m y o r g a n iz o w a n ia p r a c y d y d a k t y c z n e j i w y c h o w a w c z e j w s z k o le z a k r e ś l a ją s t a t u t o r a z p r o g r a m y n a u k i, k tó r y c h w s k a z a n ia z o s t a n ą o m ó w io n e p o w stę p n y ch ro z w a ż a n ia c h n a te m at „ s t a r e j " i „ n o w e j" s z k o ły .
P o tych k ilk u u w a g a c h o g ó ln y c h , w ró z d z ia le n i n ie js z y m z a jm ie m y s ię t ą d z ie d z in ą p r a c y s z k o ln e j, k tó r a w y s t ę p u je p o d n a z w ą n a u c z a n ia , stą d d z ie d z in a • p r a c y w y c h o w a w c z e j, o b e jm u ją c a n a u c z a n ie , n ie b ę d z ie p rz e d m io te m r o z w a ż a n ia , ja k k o lw ie k z d a je m y s o b ie s p r a w ę , ż c k a ż d a c z y n n o ść d y d a k t y c z n a n a u c z y c ie l a w sto su n k u d o u c z n ia b ę d z ie z a ra z e m c z y n n o śc ią w y c h o w a w c z ą . D o b r y m term in em , s y n t e t y z u ją c y m c a ło ść s z tu k i n a u c z a ją c o -w y c h o w a w e z e j. b y ł term in „ e d u k a c j a * , k t ó r y j u ż w y sz e d ł /. u ż y c ia , t k w iły b o w iem w te m p o ję c iu je s z c z e in n e e le m e n ty o b c e w sp ó łc z e s n e j p e d a g o g ic e . Z a s tą p ił g o d z iś w p e w n e j m ie r z e te r m in „ k s z ta łc e n ie " . O tó ż o c lc m c n c ic g łó w n ie d y d a k
— 10 — ty c z n y m k sz ta łc e n ia z a m ie rz a m m ó w ić w n in ie jsz y m ro z d z ia le . W y ja ś n ie n ie p o w y ż sz e w y d a je m i s i ę b y ć k o n ie c z n e , p o n ie w a ż , j a k w iad o m o , w te j d z ie d z in ie p a n u je p o m ie sz a n ie p o ję ć . N a u k a n ie r o z g r a n ic z y ła d o tą d w y r a ź n ie p ew n y c h p o ję ć z z a k r e s u b a d a ń p e d a g o g ic z n y c h — w id o c z n ie w o k r e s ie s iln e g o w z ro stu ty c h b a d a ń i c o r a z to n o w y c h d o św ia d c z e ń z b y t w c z e s n e p e tr y fik o w a n ie p o ję ć j e s t n ie m o ż liw e , b o g a c ą s ię o n e bow iem z d n ia n a d z ie ń o n o w e e le m e n ty , r o z s a d z a ją c d o ty c h c z a so w e z a k r e s y i tre ści.
W p r a k ty c z n e m z a sto so w a n iu te r m in o lo g ji p e d a g o g ic z n e j z w y k ło s ię p r z e ż y c ia o c h a r a k te r z e g łó w n ie in te le k tu a ln y m n a z y w a ć u cz en iem się , c z y u cz en iem , p r z e ż y c ia z a ś n a tu r y e m o c jo n a ln e j o r a z z d z ie d z in y w o li w y c h o w y w a n ie m lu b w y c h o w y w an ie m s ię . Z a im e k z w r o tn y ..się - w s k a z u je w iy m w y p a d k u k ie r u n e k a k ty w n o śc i p rze d m io tu , c z y też p o d m io tu w y ch o w a w c z e g o . M a 0 11 n ie z a le ż n ie o d te g o d u ż e z n a c z e n ie w d y d a k t y c e , o p a r t e j o n o w o czesn ą p s y c h o lo g ię u c z e n ia się . K r y t y k a sz k o ły t r a d y c y jn e j, p o g ł ę b ia ją c a s ię w m ia r ę b a d a ń n a d p s y c h o lo g ją u c z e n ia się , s p r a w iła , że w p r a k ty c e s z k o ln e j d w a p o ję c ia „ n a u c z a n ie " i „ w y c h o w y w a n ie '' z ac z ę to r o z g r a n ic z a ć c o r a z w y r a ź n ie j, a ż w r e s z c ie d o sz liśm y d o p o p u la r n y c h tw ie rd z e ń : „ s t a r a s z k o ła ty lk o u c z y ła — noA\a m a p r z e d e w s z y s tk ie r a w y c h o w y w a ć ’. T y m c zase m , j a k w s k a z u ją b a d a n ia i o so b is t e n a sz e d o św ia d c z e n ia , m o żem y stw ie r d z ić , że s t a ra s z k o ła b a r d z o c z ę sto d o b rz e u c z y ła , j a k ró w n ież, że p r z e z to d o b re u cz e n ie m ia ła d u ż y w p ły w w y c h o w a w c z y n a d z ieci i m ło d z ie ż . O g ó ln y o b r a z tego u c z e n ia b y ł je d n a k ta k i, ż e sło w o c z ę sto p r z e s ła n ia ło tr e ś ć a te m sam e m n ie w y w o ły w a ło p r z e ż y ć , k t ó r e są p o d s ta
w o w y m elem en to m c a lo k s z tu h u o d d z ia ły w a ń w y c h o w a w c z y c h .
C h o d z iło b y w ię c o to w s z k o le n o w e j ( ja k s i ę j ą n a z y w a p o p u la rn ie ), a b y p r z e ż y c ia , k tó re w zw iąz k u z p r a c ą s z k o ln ą m ia ła t y lk o częSć u c z ą c y c h się , s t a ły s i ę w ła s n o ś c ią o g ó łu u czn iów , a g e n ja ln c n ie je d n o k r o t n ie in t u ic je je d n o s te k (t. zw . u ro d z o n y c h p e d a g o g ó w ? s ł a ł y s ię w ła sn o śc ią w s z y s tk ic h n a u c z y c ie li, k tó r /.y ch o c ia ż n ie oł>darzeni z b y t w n ik liw ą in t u ic ją , u m ie lib y s ię p o s łu g iw a ć m e to d a m i p r a c y in tu ic jo n istó w , d o sz e d łsz y d o ty ch m e to d d r o g ą g ru n to w n e g o p o z n a n ia p sy c h ik i d z ie c k a (a z w ła sz c z a j e j str o n y p o z n a w c z e j). S t a r z y c i p e d a g o g o w ie , ja k k o lw ie k p r a c o w a li w s z k o le , p r z e p o jo n e j w e rb a liz m e m in te le k tu a ln y m , p r a k ty c z n ie p o s łu g iw a li s ię w s w e j p r a c y n ie z b a d a n y m d a r e m in tu ic ji. D o św ia d c z e n ia p r z e z n ich p o cz y n io n e u z n a n o p ó ź n ie j z a o g ó ln ie o b o w ią z u ją c ą n orn ię n a p o d s t a w ie b a d a ń , j a k i e p rz e p ro w a d z o n o n a d p s y c h ik ą d z ie c k a . B y li to lu d z ie , k tó r z y p o d o b n ie j a k R o u sse a u , w y c z u w a li p r a w d ę , w k tó r ą w ie rz y li, a k t ó r a o w iele p ó ź n ie j n a u k o w o z o sta ła p o tw ie rd z o n a . N ie o p ie r a ją c s i ę n a le k tu r z e d z is ie js z y c h d z ie ł z z a k r e s u p s y c h o lo g ji p e d a g o g ic z n e j, r o z u m ie li o n i d z ie c k o , p o d o b n ie jłik d z iś s ą lu d z ie , k tó r z y d z ie ła te z n a ją , w p r a k t y c e je d n a k d a j ą d o w o d y , że p s y c h ik a d z ie c k a j e s t im o b c a . U w a ż a m , ż e c i o sta tn i s ą r a c z e j k la sy c z n y m p r z y k ła d e m s t a r e j s z k o ły , g d z ie w e r b a liz m u tru d n ia ł w p ły w s f e r y
in te le k tu a ln e j n a d z ia ła n ie w p r a k t y c e .
J a k j u ż z az n a cz y łe m , z a g a d n ie n ie tk w i w tem . a b y r o z p ro sz o n e tu i ó w d z ie d o b re — c z ę sto b a r d z o d o b r e u ję c ia d y d a k ty c z n e s t a ł y s ię w ła s n o ś c ią w sz y stk ic h i s t a ł y s ię o b lic z e m s z k o ły , k t ó r ą ch cem y m ia n o w a ć „ s z k o łą n o w ą “ .
— 12 O p ie r a ją c e s ię je d y n i e n a p r a k ty c z n e j z n a jo m o ś c i p s y c h ik i d z ie c k a z a s a d y d y d a k ty c z n e in tu ic jo n i- stó w , z n a jd u ją d z iś p o tw ie r d z e n ia n au k o w e, z k tó ry c h m u si k o r z y s t a ć k a ż d y , p r a g n ą c y r e a liz o w a ć p r o g r a m n a u k i s z k o ły p o w sz e c h n e j. R o z u m ie ć p r o g r a m z n a c z y ro z u m ie ć p o d sta w y , n a k t ó r y c h z o sta ł z b u d o w a n y , o r a ź c e le , ja k i e s o b ie z a k r e ś lił . R o z u m ie n ie z a ś rz e c z y , czy' z ja w is k ł o m o z o l n e w g łę b ia n ie s i ę c a łą in t e lig e n c ją w ich isto tę , c o n ie je s t rów n o zn aczn e z w e rb alu e in o p an o w an iem , k r y ją - c e m w so b ie n ie b e z p ie c z e ń stw o p o w ie rz c h o w n o śc i i nie- p r z e m y śle n ia . W stęp n in ie js z y w y d a w a ł m i s ię k o n ie c z n y , j a k o w p r o w a d z a ją c y d o p r a k ty c z n e g o z a g a d n ie n ia o r g a n iz a c j i p r a c y d y d a k t y c z n e j w sz k o le . E le m e n ty te g o s y n t e ty c z n e g o u ję c ia z n a jd ą s ię p o n iż e j n ie ty le w fo rm ie w y p o w ie d z ia n e j b e z p o śre d n io , ile r a c z e j tk w ią c e w k o n s t r u k c ji, w s k a z ó w k a c h i in te rp r e ta c ja c h . Ił. O R G A N IZ O W A N IE P R A C Y D Y D A K T Y C Z N E J N A Z A S A D A C H S T A T U T U I P R O G R A M U . O rg a n iz o w a n ie p r a c y d y d a k t y c z n e j w s z k o le zn a la z ło p o d s ta w ę praA vną w d w u z a s a d n ic z y c h r o z p o r z ą d z e n ia c h M in iste rstw a W . R . i O . P . a to : w sta tu c ie s z k o ły p o w sz e c h n e j z d n ia 21 lis to p a d a 19W r. o r a z
w p r o g r a m ie n a u k i (ty m czaso w y m ) z d n ia 12 lip c a 1934 r.
Z sie d m iu ro z d z ia łó w sta tu tu , sta n o w ią c y c h o z a d a n ia c h s z k o ły , z a sa d a c h o r g a n iz a c y jn y c h , c z a s ie n a u k i. k ie r o w n ic tw ie sz k ó ł i R a d z ie P e d a g o g ic z n e j, p r o
g r a m ie i m e to d z ie n a u c z a n ia i w y c h o w a n iu o r a z sto su n k u u c z n ió w d o s z k o ły , w a ż n y m j e s t d la n a s z c w z g lę d u n a o m a w ia n e z a g a d n ie n ie r o z d z ia ł V . p. t. „p r o g r a m , m e to d y i o r g a n i z a c ja n a u c z a n ia ", z p r o g r a m u n a u k i z a ś z a jm ie m y s i ę ro z d z ia łe m , t r a k t u ją c y m o o g ó ln y ch w y ty c z n y c h p r a c y s z k o ln e j (str. X IX ). R o z d z ia ł Y sta tu tu , o m a w ia ją c w fo r m ie tez p o sz c z e g ó ln e z a g a d n ie n ia , u m ie sz cz o n e w ty tu le , w trzech p a r a g r a f a c h u jm u je ro lę m e to d n a u c z a n ia , t. j . lego z a g a d n ie n ia , k tó r e n a s o b e c n ie in te r e s u je . Z an im p r z e jd z ie m y d o o m ó w ie n ia tych tez, sy n te t y z u ją c y c h w fo rm ie n ie z m ie rn ie z w ię z łe j o g ó ln e n o r m y m e to d y n a u c z a n ia , n a le ż y p rz e d te m z a s ta n o w ić się n a d z ja w is k ie m s p ły c e n ia w y m a g a ń p ro g ra m o w y c h , k t ó r e t a k o g ó ln ie w y r a z iły s ię w p o p u la r n e j fo rm ie „ ż a d n a m e to d a j u ż te ra z n ie o b o w ią z u je " , — „ r a z w re sz c ie o d k rę c o n o ś r u b ę m e to d y c z e n ia " i t. p . P rzed e w s z y s tk ie m n a le ż y tu r o z g r a n ic z y ć d w a p o ję c i a : p r a c ę o p a r t ą o p e w n ą m eto d ę, j a k o ś r o d e k d o o s ią g n ię c ia c e lu o d „ m c to d y c z c n ia ", j a k o ś r o d k a , k t ó r y , w s p e c ja l ny' sp o só b k u lty w o w a n y , p r z e s z e d ł d o p o r z ą d k u n a d c e le m isto tn y m , sam s ie b ie u z n a w sz y z a cel.
T a k tro c h ę s z tu k a d la s z tu k i. — Z ja w is k o s p ły c e n ia , w y ż e j w sp o m n ian e, w y n ik ło stą d , ż e w y p r ó b o w a n e p r z e z k o g o in n e g o i d la n ie g o p r z y d a tn e m e to d y , z a c z ę to sto s o w a ć n ie m a l m e c h a n ic z n ie b ez p r z y g o to w a n ia, p o d ą ż a ją c z a p o p ę d e m n ow in m o d y . W ó w czas m e to d a n iezro zu m iała, n ic p rz e ż y ta , b o n ie w ła sn a , m iast b y ć p o m o c ą w p r a c y , s i a ł a s ię n iezn o śn ą u d r ę k ą . W s y t u a c ji t a k ie j p o tę p io n a z o sta ła m e to d a, m ia s t j e j w y k o n a w c y .
T a k ą p r ó b ę p r z e s z ły m eto d y n a u c z a n ia , g d z ie in d z ie j w y d a ją c e r e z u lta ty b a r d z o d o b re , j a k p la n d a l
14 —
to ń sk i, m e to d a p r o je k tó w , n a u c z a n ie p o d k ie ru n k ie m , sy ste m n a u c /.a n ia łą c z n o g o i inne.
P r z e r z u c iliś m y s i ę z je d n e j k ra ń c o w o śc i w d r u g ą , z u w ie lb ie n ia w p o tę p ie n ie z u p e łn ie n ie słu sz n e , b o w s z y s t k i e w y m i e n i o n e m e t o d y p r a- c y d y d a k t y c z n e j u w z g l ę d n i a j ą o r g a n i z o w a n i e p r a c y n a z a s a d a c h s a m o d z i e l n e j p r a c y u c z n i a , a w i ę c o r g a n i z a c j i s a m o w y c h o w u j ą c o j u m y s ł i w o 1 ę. A b y u strz e c p r z e d d a lsz y m m a ra z m e m m e to d y c z n y m i „ m c to d y c z c n ie in ", o r a z a b y n ic s u g e r o w a ć j e d n e j z b a w c z e j m e to d y , sta tu t s z k o ły p o w sz e c h n e j (o ra z ś r e d n ie j) w y r a ź n ie p o s t a w i! z a s a d ę sw o b o d n e g o w y b o r u m e to d y p r a c y , c z y n ią c z a n ią o d p o w ie d z ia ln y m n a u c z y c ie la , k t ó r y o w y b o r z e d e c y d u je . N ie b e z z a s tr z e ż e ń je d n a k . T c z a s tr z e ż e n ia w ła śn ie w y r a ź n ie w s k a z u ją , ja - k ie m i c e c h am i w in n a s i ę o d z n a c z a ć k a ż d a d o b ro w o l n ie w y b r a n a m etoda. 1'eza § 42 s ta tu tu b r z m i: „ m e to d y n a u c z a n ia w in n y w n a le ż y te j m ierze u w z g lę d n ia ć rolę: a ) n a u c z y c ie la , b ) p o d rę c z n ik a i śr o d k ó w p o m o cn icz y ch , c) u rz ą d z e ń sz k o ln y c h , d) sa m o d z ie ln e j p r a c y u cz n ia ". T e z a p o w y ż sz a n a jw y r a ź n ie j w s k a z u je k ie r u n e k o r g a n iz o w a n ia p r a c y d y d a k t y c z n e j o r a z n o r m u je s t o su n e k d o m e to d , k tó re m i s ię p o s łu g u je m y w n a u c z a n iu . Z a jm ie m y s ię o b e c n ie o m ó w ien iem p o sz c z e g ó l n y c h e le m e n tó w t e j tezy .
R O L A N A U C Z Y C I JOL A W O R G A N IZ O W A N IL P R A C Y D Y D A K T Y C Z N E J. R o lę n a u c z y c ie la s z c z e g ó ło w ie j o k r e ś la § 43 s t a t u tu s ło w a m i: „ N a u c z y c ie l u c z y , o r g a n i z u je n a u k ę g ło śn ą i c id ii|, d a je w sk a z ó w k i d o p r a c y d o m o w ej, b a d a p o s t ę p y i s p r a w d z a w y n ik i n a u k i z a ró w n o c a ł e j k l a s y (k o m p le tu ) j a k i p o sz c z e g ó ln y c h u cz n ió w . W in ie n on p r z y te m z a s ta n a w ia ć s ię n a d c e lo w o śc ią i sk u te c z n o śc ią sto so w a n y c h p r z e z s ie b ie m e to d p r a c y i o b m y ś la ć s p o s o b y u su n ię c ia b r a k ó w ” . C z y n n o śc i n a u c z y c ie la w po- w y ż sz e m u ję c iu z o sta ły o k r e ślo n e j a k o c z y n n o śc i u c z e n ia , o rg a n iz o w a n ia , in stru o w a n ia o ra z b a d a n ia w y n i ków'. R o lę n a u c z a n ia p o sta w io n o n a je d n y m p o z io m ic z r o l ą o r g a n iz o w a n ia , in stru o w a n ia i b a d a n ia w y n ik ó w O rg a n iz o w a n ie w y n ik a z u cz e n ia , in stru o w a n ie z o r g a n iz o w a n ia , b a d a n ie w y n ik ó w z a ś j e s t sp r a w d z ia n e m , c z y in stru o w a liśm y i o r g a n iz o w a liś m y w sp o só b w ła ś c iw y . T c elem en ty ro li n a u c z y c ie la , j a k ą m u s t a t u t w y z n a c z a , s ą b a r d z o d o n io słe w c a ło k s z ta łc ie o r g a n iz a c ji p r a c y d y d a k ty c z n e j. P r z y g o to w u ją c k o n k r e t n y te m a t p r a c y (n a p ew ien o k r e s c z a s u ), n a u c z y c ie l m u si s o b ie w y z n a c z y ć r o lę , j a k ą sp e łn i w p o sz c z e g ó ln y c h e ta p a c h o p r a c o w a n ia w y b r a n e g o te m a tu . A w ię c o r g a n iz u ją c p r a c ę c ic h ą i g ł o ś n ą , p r z e w id z i in s t r u k c ję o d n o śn ie d o g r u p , j a k i p o s z c z e g ó ln y c h u cz n ió w , w y z n a c z y s o b ie n a stę p n ie c z a s n a sp r a w d z e n ie w y n ik ó w . N a u c z y c ie l, p r z y g o to w u ją c s i ę d o je d n o s t k i d n ia p r a c y , c z y p o sz c z e g ó ln e j g o d z in y l e k c y jn e j, w y r a ź n ie o k r e ś l i s w ą r o lę w z a le ż n o ś c i o d tego , w ja k i m e t a p ie p r z e p r a c o w a n ia te m at s ię z n a j - , 5
-— 1 0
-d u je . P o p r o s iu z -d a je s o b ie s p r a w ę , k i e -d y b ę -d z ie o b j a ś n ia ł sa m , k i e d y b ę d z ie k o r z y s t a ł z w y p o w ie d z i u cz n ió w , w ja k im c z a sie z o rg a n iz u je icli sa m o d z ie ln ą p rac ę , k i e d y z a ś w y s t ą p i w r o li k o n tr o le r a w y n ik ó w .
R o l a w i ę c n a u c z y c i e l a z m i e n i a s i ę w z a l e ż n o ś c i o d e t a p u p r z e p r a c o w y w a n i a z a g a d n i e n i a . N ic j e s t 0 11 c ią g le n a u c z a ją c y m , m ó w ią c y m , b e z p o śre d n io d z ia ła ją c y m c z y n n ik ie m . N a p la n p ie r w s z y w y su w a s ię je g o ro la , j a k o o r g a n iz a to r a n a u c z a n ia , k tó r y c e lo w o p r a c ą u cz n iów k ie r u je , c e lo w o j ą s p r a w d z a . T y m sp o so b e m r o la n a u c z y c ie la m a w k a ż d e j c h w ili o k r e ślo n e m ie js c e i c z a s o r a z fo rm ę w y r a ż a n ia s ię w c a ło k s z ta łc ie m e to d y p ra c y . Z ro z u m ia łą j e s t rze c z q . że r o li s w e j n ie m o ż e n a u c z y c ie l o k r e ś la ć w sp o só b sz a b lo n o w y ; p o sz c z e g ó ln e c z y n n o śc i, w y r a ż o n e w sta tu c ie , p r z c p lu t a ją s ię w j e g o p r a c y , w y s tę p u ją często rów n o legle lu b ja k o u b o cz n y le c z n ie m n ie j w a ż n y p r o d u k t c z y n n o śc i g łó w n e j (n. p . n a u c z y c ie l, in s t r u u ją c g r u p ę u cz n ió w , ró w n o c z e śn ie z d a je s o b ie s p r a w ę z u z d o ln ie ń je d n o s te k , p r z e w i d u je w y n ik i, w y sn u w a w n io sk i d la d o m o w e j p r a c y u c z n ia ). J a k sz a b lo n c ią g ł e j a k ty w n o śc i n a u c z a n ia z c s t r o n y n a u c z y c ie la , t a k le ż i sz a b lo n fa b r y c z n e g o o r g a n i z o w a n ia p r a c y ż y w y ch , p e łn y c h in ic ja t y w y istot b y łb y b łę d e m p o p a d a n ia w k ra ń c o w o ść . "W p rz e w id y w a n iu t e g o n ie b e z p ie c z e ń stw a w c z ę śc i w s tę p n e j d o p r o g r a m u n a u k i o m ó w io n o sz cz e g ó ło w o ro lę n a iic z y c ie la -o r- g a n iz a t o r a (str. X IX — X X II). U w a g i te s ą z n a k o m ite m u z u p e łn ie n ie m i in te r p r e t a c ją w s k a z a ń sta tu to w y c h . T a k p o ję t a r o la n a u c z y c ie la w y su w u g o n a p la n p ie r w s z y w p r a c y s z k o ln e j u cz n ió w , je d n a k n ie w tym s e n sie , a b y n a u c z y c ie l u sta w ic z n ie n a u c z a ł, le c z b y p r a c ę uczn iów o rg a n iz o w a ł.
— 17 -K O L A P O D R Ę C Z N I-K A . K o ln p o d r ę c z n ik a i śro d k ó w p o m o c n icz y c h , j a k o d a ls z y ró w n o w a ż n y c z y n n ik p r a c y d y d a k t y c z n e j w s z k o le , z n a la z ły sw e ro z w in ię c ie w § 44. k tó r y b rz m i: „ P o d r ę c z n ik z a l e ż n i e o d p r z e d m i o t u , w k t ó r y m j e s t s t o s o w a n y, s ł u ż y d o u t r w a l a n i a , p o r z ą d k o w a n i a i z d o b y- w a n i a w i a d o m o ś c i o r a z <1 o w y r a b i a n i a s p r a w n o ś c i. U czn io m trz e c h o sta tn ic h ro c z n ik ó w s łu ż y n a d to d o o r jc n t o w a n ia s ię w c a ło śc i m a- te r ja łu . Ś r o d k i p o m o cn icze, z a le ż n ie o d p rz e d m io tu , w k tó r y m s ą sto so w a n e , s łu ż ą w s to s u n k u d o p o sz c z e g ó ln y c h z a g a d n ie ń k u r s u n a u k i ty m sa m y m celo m , co i p o d r ę c z n ik i" . P o d o b n ie j a k ro la n a u c z y c ie la z m ie n ia ła s ię w z a le ż n o śc i o d e ta p u , w ja k i m z n a jd o w a ł s i ę p r z e p r a c o w y w a n y te m at, ro la p o d r ę c z n ik a z m ie n ia s w ó j c h a r a k ter w z a le ż n o śc i o d p rz e d m io tu , k tó r e m u słu ż y . P o d rę c z n ik w ię c , w m y ś l w s k a z a ń sta tu tu , n ic s łu ż y j e d y n ie d o p o w ta r z a n ia zeń w ia d o m o śc i j u ż n a b y iy c h w sz k o le , n ie m a b y ć śro d k ie m w e rb a ln e g o je d y n ie o p a n o w a n ia m a ie r ja ł u n a u k o w e g o . S t a t u t w y z n a c z y ł p o d rę c z n ik o w i ro lę u trw a la n ia , p o r z ą d k o w a n ia i z d o b y w a n ia w ia d o m o śc i, a w ię c z u p e łn ie w y ra ź n ie p o sta w ił s p r a w ę o p tirc ia s ię o p o d rę c z n ik w o r g a n iz a c ji p r a c y d y d a k t y c z n e j z w y ra ż n e m p o d k re śle n ie m , że w y m ie n ion e je g o fu n k c je u z a le ż n ia s i c o d p rz e d m io tu , k tó rem u s łu ż y , T y m sp o so b e m sta tu t z ró ż n ic o w a ł ro lę p o d rę c z n ik ó w — c o w ię c e j — d a ł w s k a z ó w k ę d o r e a li z o w a n ia p o sz c z e g ó ln y c h p rzed m iotó w ’.
Szczegó ło w ’sz c w sk a z a n ia , p r z y k tó r y c h p r z e d m io tach i k ie d y p o d rę c z n ik o d g r y w a je d n q z w y zn aczo
— 18 — n y e h m u ró l, d a j ą u w ag i d o p r o g ra m ó w d la p o sz c z e g ó ln y c h p rz e d m io tó w (u w a g i t. zw . s y g n a ło w e , a z w ła s z c z a o g ó ln e ). W ś w ie t le u w a g p r o g r a m o w y c h w y s t ą p i w y ra ź n ie je s z c z e i ten fa k t , że p o m o c p o d r ę c z n ik a p r z y n a u c z a n iu p e w n e g o p rz e d m io tu n ie o g r a n ic z y s ię je d y n ie do j e d n e j z w y m ie n io n y c h r ó l, że n p. p o d rę c z n ik d o n a u k i r a c h u n k ó w n ic m oże s łu ż y ć ty lk o d o u t r w a la n ia w ia d o m o śc i. p o d rę c z n ik ję z y k a p o lsk ie g o ł y l k o d o p o rz ą d k o w a n ia w ia d o m o śc i i t. p ., ale, że ro le t e z m ie n ia ją się w c ią g u p r z e p ra c o w y w a n ia d a n e g o le m a tu p rz e d m io to w e g o . I t a k p o d rę c z n ik d o n a u k i n p. g e o g r a f ji m oże w p e w n y m e ta p ie s łu ż y ć p o rz ą d k o w a n iu w ia d o m o śc i, w p e w n y m z a ś u trw a la n iu ty c h ż e , w in n y m je s z c z e n a b y w a n iu ich. W y r a ż e n ie „ z a le ż n ie o d p rz e d m io tu " w s k a z u je je d y n i e n a fa k t. ż c p o d rę c z n ik d a n e g o p r z e d m io tu s p e ł n i ro lę g ł ó w n i e u t r w a la ją c ą lu b g ł ó w n i e p o r z ą d k u ją c ą , c o n ie w y k lu c z a z m ia n y ty c h ró l — je ś l i o r g a n iz a c y jn ie o k a ż e s i ę to p o trze b n e. T a k p o ję t a r o la p o d rę c z n ik a m a te z a le ty , że n ic z s z a b lo n iz u je je g o sto so w a n ia , a p rz e z to u c z y n i go z a w sz e ż y w e m , in te r e s u ją c e m ź r ó d łe m d l a u c z n ia , p o n a d to d a n a u c z y c ie lo w i m o żn o ść sp e łn ie n ia t e j ro li. j a k ą m u s t a t u t w y z n a c z a . P o d rę c z n ik w sto su n k u d o u cz n ió w trz e ch n a js t a r sz y c h ro czn ik ó w sp e łn ia r o lę p ew n e g o z a m k n ię te g o c a ło k s z ta łtu z w y b r a n e j d z ie d z in y w ie d z y i w tern z n a c z e n iu w in n i u cz n io w ie z n ie g o k o r z y s ta ć . Z n a c z y to. ż e r o z d z ia ły p o d rę c z n ik a , w ią ż ą c e s i ę ze s o b ą w ca ło ść , s u g e r u ją c ią g ł y p o w r ó t d o w ia d o m o śc i d a w n y c h , c ią g łe „ w e r to w a n ie " , u trw a la n ie i u z u p e łn ia n ie n a b y t e j w i e d z y . T y m sp o so b e m p o d rę c z n ik w r ę k a c h u c z n ia j e s i
c /e m ś ż y w c m , je g o p ie rw sz e s tr o n ic e s ą ró w n ie w a ż n e z p o c z ą tk ie m j a k i k o ń cem ro k u sz k o ln e g o , p o tr a f ią za- w u ie czem ś n o w e m p rze m ó w ić.
POM OCE NAUKO W E.
T e s a m e u w a g i o d n o sz ą s i ę i d o p o m o c y n a u k o w y ch . W ch odzą one. ja k o ró w n o rz ęd n y elem en t, d o c a ło k sz ta łtu p r a c y d y d a k ty c z n e j.
Ja k k o lw ie k te o r e ty c z n ie fa k t ten j e s t n a o g ó ł ro z u m ia n y i u z n a w a n y — W p r a k t y c e s z k o ln e j n ie je s t d o sta te c z n ie re a liz o w a n y . P o m o ce n a u k o w e s ą w p r a k ty c e c z ę sto c z e rn i ja k b y p rz y c z e p io n o m d o n a u k i, czem ś. c o j e s t o k r a s ą a w ię c r a c z e j lu k su se m n iż p o w szed n im c h le b e m . D o w o d e m te g o j e * ! fa k t . że p o d c z a s g d y p o d r ę c z n ik j e s t o g ó ln ie s to s o w a n y (n ie je d n o k r o tn ie z b y t je d n o s tr o n n ie i sz a b lo n o w o ), p o m o c e n a u k o w e , z n a jd u ją c e s ię w p o sia d a n iu s z k o ły , są często n ie w y k o r z y s ty w a n e lu b w y k o r z y s ty w a n e n ie n a le ż y c ie . W s z k o le w i e lk ie j, k tó r a d y s p o n u je d u ż ą ilo śc ią p o m o c y , b r a k j e s t c z ę sto ła d u i sk ła d u w ś r ó d nich. T r u d n y d o stę p , n ie p r a w id ło w e sk a ta lo g o w a n ie p r z y c z y n ia ją s ię d o tego , że n a u c z y c ie l r e z y g n u je c z ę sto
z ta k isto tn e g o e le m e n tu p r a c y d y d a k t y c z n e j. W s z k o le z a ś , g d z ie ty c h p o m o c y j e s t m ało . s łu ż ą o n e j a k o b a rd z o
w ą tp liw e j w arto ści d e k o ra c ja w n ę trz a k la s.
D e k o r a c ja tego ro d z a ju b a r d z o sz y b k o o p a trz y s ię , s t a j e s ię in w e n tarze m k la s ie p rz y d z ie lo n y m i n ie s p e łn ia s w e g o z a d a n ia ż y w e j, c ią g le i n t e r e s u ją c e j p o m o c y n a u k o w e j.
B ł ą k a ją c y s i ę je s z c z e d o tą d p o s a la c h sz k o ln y c h „ p o c z e t k ró ló w p o ls k ic h " , j a k ż e w y m o w n ie św ia d c z y
— 2 0 — 0 t e m , c o w y ż e j p o w ie d z ia n o . A l e n ic w c h o d z ę w s z c z e g ó ł y t e j d z ie d z in y , k t ó r e w y m a g a j ą z u p e łn ie o d r ę b n e g o o m ó w ie n ia . U R Z Ą D Z E N IA S Z K O L N E . T r z e c im p o d s t a w o w y m s k ł a d n ik ie m , k t ó r y w m y ś l w s k a z a ń s t a t u t u w in ie n b y ć u w z g lę d n io n y w o r g a n i z a c j i p r a c y d y d a k t y c z n e j, to u r z ą d z e n i a s z k o l n e , k i ó r e „ w in n y u m o ż liw ia ć s t o s o w a n ie m e t o d p r a c y w ł a ś c i w y c h d l a d a n e g o p r z e d m io tu i k l a s y " . S ą o n e w ię c e le m e n te m , w a r u n k u ją c y m o r g a n i z a c ję p r a c y d y d a k t y c z n e j . e le m e n te m , k t ó r e g o w y k o r z y s t a n i e z k o n ie c z n o ś c i s ię n a r z u c a . R O L A S A M O D Z IE L N E J P R A C Y U C Z N IA . N a tle ty c h w s k a z a ń , o d n o s z ą c y c h s ię d o r o li n a u c z y c ie la w n a u c / a n i u , r o li p o d r ę c z n ik a , p o m o c y n a u k o w y c h o r a z u r z ą d z e ń s z k o ln y c h w y r a z iś c ie w y s t ę p u j e r o la n a s t ę p n e g o c z y n n ik a m e t o d y p r a c y , t. j . s a m o d z i e l n e j p r a c y u c z n ia . W s z y s t k ie p o p r z e d n ie c z y n n ik i, ra z e m w z ią w s z y , s ą w ła ś c iw ie w a r u n k a m i d l a s p e ł n ie n i a t e g o o s t a t n ie g o p o s t u la t u . E le m e n t te n j e s t s p r a w d z ia n e m w a r t o ś c i d o b o r u 1 o r g a n i z a c ji c z y n n ik ó w in n y c h , j e s i o n n i e j a k o c e le m , p o d p o r z ą d k o w u ją c y m s o b i e c z y n n ik i in n e . b e z k t ó r y c h je d n a k o w o ż n ic z o s t a ł b y o s ią g n ię t y . 7. d o ś w ia d c z e ń , p o c z y ń io n y c lu .M U s i£ r e n ic s z k o ły o r a z ż y c i a p o z a s z k o l n e g o , d o s k o n a le * % d ą } u n y s o b ie / « V K W v v ; * ov.-wj* » \ , S » ] l Wreetewdfc&et w i
A k
" - * ^ 7— 21 —
sp r a w ę , że w ia d o m o śc i s t a ją s i ę w ie d z ą i u m ie ję tn o śc ią jo d y n ie wówcza-s, g d y /.o stan ą sa m o d z ie ln ą p r a c ą zd o b y te. S a m o d z ie ln y w y s iłe k , m ie sz c z ą c y w s o b ie w a r tościowy-, p o b u d z a ją c y e le m e n t z a in te r e so w a n ia , p o z w a la m a t e r ja i n a u k o w y p r z e r o b ić n a m ia r ę w ła sn e g o u m y słu , p o z w a la g o w c h ło n ąć , sło w e m u m o ż liw ia p r z e ż y cie tre śc i in te le k tu a ln e j. W ż y c iu c e n im y o wiele, w y ż e j w ied zę, sa m o d z ie ln ie z d o b y tą i p r z e ż y tą o s o b i śc ie . a n iż e li w ia d o m o śc i, c u d z y m ję z y k ie m p r z y s w o jo n e . Siłn u m y słu p o le g a n ie n a ilo śc i p o s ia d a n y c h w ia do m ość le c / n a ja k o śc i p o sia d a n e j w ie d z y , u m iejętn o śc i F o rm u ło w an ia sa m o d z ie ln y c h sądów o r a z in lc lig e n t- n em r o z w ią z y w a n iu z a g a d n ie ń ż y cio w y c h . S tw o r z e n ie w ięc w a ru n k ó w d la s a m o d z ie ln e j p r a c y u czn ia o r a z z o r g a n iz o w a n ie u c z e n ia s i ę s a m o d z ie l n eg o je > i c e le m , d o k tó re g o d o c h o d z im y p r z e z n a le ż y - le u w z g lę d n ie n ie w y m ie n io n y c h e le m e n tó w p r a c y d y d a k t y c z n e j sz k o ły .
W y ra ź n ie bow iem w s k a z u je sta tu t (§ 46), że s a m o d zieln a p r a c a u cz n ia p o le g a „ n a b ra n i u ż y w e g o i czy n n ego u d z iu lu w c a ł e j p r a c y w s z k o le i w dom u , z w ła sz c z a n a o p r a c o w y w a n iu b ą d ź o m a w ia n y c h j u ż le m ató w . b ą d ź le ż d o stę p n y c h n o w y ch p r z e z w ła śc iw e k o r z y s ta n ie z p o d rę c z n ik ó w , śro d k ó w p o m o cn icz y ch i u rząd z eń sz k o ln y c h **. l a k p o ję t a z o sa d a s a m o d z ie ln e j p r a c y u cz n ia b a r d z o w y r a ź n ie u z u p e łn ia s ię i k o r e lu je z ro lą n a u c z y c ie la w j e j różn y ch p r z e ja w a c h , o k tó ry c h w y ż e j m ó w iliśm y . K a m y le j sa m o d z ie ln o śc i są u w a r u n k o w a n e e ta p e m . w ja k i m z n a jd u je s ię o p ra c o w y w a n y te m at pew - n eg o p rz e d m io tu . C h o d z i o to, a b y d o sa m o d z ie ln o ść ' z a p r a w ia ć i n ic p o z o s ta w ia ć u c z n ia b e z k ie r u n k u i
po-— 22
m o c y . B ę d ą w ię c w p r a c y d y d a k t y c z n e j m o m e n ty h a r d z ie j b e z p o śre d n io c z y n n e j p o s ta w y n a u c z y c ie la , k tó r e j o d p o w ie m n ie j b e z p o śre d n io c z y n n a p o sta w a ucz n ia , le c z m o m e n ty te m u sz ą d o p ro w a d z ić d o c a łk o w ic ie c z y n n e j p o sta w y u c z ą c e g o s i ę (o p ra c o w y w a n ie d o stę p n y c h te m ató w ), j a k o n a jw a r to ś c io w s z e j fo r m y k s z t a ł c ą c e j u m y sł i p o b u d z a ją c e j z a in te re so w a n ia . "W stęp d o p r o g r a m u n a u k i w ie le m ie js c a p o św ię c a a n a liz ie w a rto śc i sa m o d z ie ln e j p r a c y o r a z d a j e w sk a z ó w k i, j a k j ą n a le ż y p o jm o w a ć i o r g a n iz o w a ć (stw a rz a ć w a ru n k i). W sk a z a n iu la m z a w a r t e ro z św ie t l a ją z a g a d n ie n ie isto ty w a rto śc i n o w y ch p r o g ra m ó w z p u n k tu w id z e n ia ich p r z y d a tn o śc i d o o r g a n iz o w a n ia p r a c y d y d a k ty c z n e j n a z a sa d a c h s a m o d z ie ln e j p r a c y u c z n ia . W ś w ie tle ty c h u w a g z u p e łn ie ja s n y sta n ie s ię § 47 sta tu tu , k tó r y s tw ie r d z a , ż e ż a d n a m e to d a n ie m o ż e b y ć w y łą c z n ic o b o w ią z u ją c ą p r z y n a u c z a n iu d a n e g o p rz e d m io tu .
J a k w ie lk ą w a g ę p r z y k ł a d a sta tu t d o w a rto śc i s a m o d z ie ln e j p r a c y u c z n ia stw ie r d z a fa k t. ż e p o stu la t ten z o sta ł r a z je s z c z e p o d k re ślo n y w d z ia le V I sta tu tu a m ia n o w ic ie w § 64.
W p a r a g r a f ie ty m z o sta ły p o d k re ślo n e w y c h o w a w c z e w a rto śc i sa m o d z ie ln e j p r a c y , p o d c z a s g d y w d z ia le V p o d k r e ślo n o w a r to śc i p o z n a w c z e , m o ż liw e je d y n i e w s y t u a c ji sa m o d z ie ln e g o z d o b y w a n ia w ie d z y . W sk a z a n ia tego p a r a g r a f u są d o b itn y m w y ra z e m , j a k w ie lk ie w a r to śc i w y c h o w a w c z e p r z y p is u je s t a t u t w ł a ś c i w e j m e t o d z i e n a u c z a n i a w c a ło k s z t a łc ie o r g a n iz o w a n ia p r a c y w y c h o w a w c z e j. S ą on e p o z a te m w y ra z e m sto su n k u sta tu tu d o c a - • ło k s z t a łtu p r a c y s z k o ln e j, j a k o z o r g a n iz o w a n e j c a ło
śc i, n ie d a ją c e j ' i ę sz tu c z n ie r o z e r w a ć n a w y ch o w an ie i n a u c /a n ie .
W sk a z u je w tein m ie js c u sta tu t, że d w ie t e c z y n n o ści są s p r z ą g n ię ie ze so b ą , w y r a s t a ją / e w sp ó ln eg o z a g a d n ie n ia k sz ta łc e n ia c z ło w ie k a .
N a jle p ie j, n a jlo g ic z n ie j p r z e m y ś la n a p r a c a w y ch o w a w cz a m oże w r e a liz a c ji n ic p r z y n ie ś ć re z u lta tu , je ś l i je d e n z c z y n n ik ó w w y m ie n io n y ch w § 64 n ie z o sta n ie w p r a c y d y d a k t y c z n e j z re a liz o w a n y . U p a d n ie c a ły n a w e t d r o b ia z g o w o jx > m y śla n y p la n p r a c y w y c h o w a w c z e j, je ś l i n ie u w z g lę d n im y w r e a li z a c ji p r a c y d y d a k t y c z n e j d o sto so w a n ie d o d a n e g o p o zio m u o r g a n iz a c ji n a u c z a n ia (p u n k t b) je ś l i n ic b ę d z ie n a u c z y c ie l p o s ia d a ł w ła śc iw e g o sto su n k u d o n a u c z a n ia (u m iło w a n ie p r a c y (p u n k t c) lu b je ś l i o r g a n i z a c ja n a u c z a n ia str e ś c i s ic w* w c r b a ln e m n a u c z a n iu , b r a k u e g z e k u t y w y i r z e te ln o śc i w y s iłk u u c z n ia (p u n k t d).
W y ch o w a n iu u m y słu , w p ły w a n iu z a p o m o c ą tego w y c h o w a n ia n a w o lę . p r z y p is u je sta tu t, j a k w y n ik a ze w sk a z a ń S 64, p ie rw sz o r z ę d n ą r o lę w p r a c y s z k o ln e j. O m a w ia ją c o r g a n iz o w a n ie p r a c y w y c h o w a w c z e j w roz d z ia le n a stę p n y m , d o w sk a z a ń ty ch je s z c z e p o w ró c im y . N a w ią z u ją c d o tego , c o s i ę n a p o c z ą tk u p o w ie d z ia ło , z a ró w n o ze w s k a z a ń sta tu tu , j a k te ż i u w a g p ro g r a m o w y c h ja s n o w y n ik a , że g o ło sło w n e tw ie rd z e n ie o n ieo bo w i ą z u ją c e j m e to d z ie p r a c y n ie m a ż a d n y ch p o d sta w . M eto d a o b o w ią z u je w k a ż d e j p r a c y c e lo w e j i z o r g a n iz o w a n e j. a w ię c i w p r a c y d y d a k ty c z n e j, je ś l i m a o n a b y ć w y c h o w u ją c ą . M ia rą j e j w a rto śc i s ą o s ią g a n e w y n ik i, d o k tó ry c h s ię d o c h o d z i je d y n ie d r o g ą sy ste m a ty c z n y c h , z o r g a n i zo w an y c h c z y n n o śc i d y d a k ty c z n y c h o r a z ćw iczeń .
- 2 4 — III. O R G A N IZ O W A N IE P R A C Y W Y C H O W A W C Z E J. SŁ O W O A C Z Y N ; W IE D Z A A D Z IA Ł A N IE . N a w ią z u ją c d o p o p rz e d n ie g o ro z d z ia łu , o m a w ia ją c e g o z a g a d n ie n ie g łó w n y c h z a s a d o r g a n iz o w a n ia p r a c y d y d a k t y c z n e j w sz k o le , w r o z d z ia le n in ie jsz y m z a j m ę s ię n a św ie tle n ie m z a g a d n ie n ia w y c h o w a n ia . W u w a g a c h o g ó ln y ch ro z d z ia łu I z a z n a c z y łe m , j a k ro z u m ie m r o z g r a n ic z e n ie tych d w u p o ję ć „ w y c h o w a n ie*’. „ n a u c z a n ie " w ś w ie tle n o w o c z e sn e j p e d a g o g ik i. T e r m in „w y c h o w an ie** k r y je w s o b ie p o ję c ie s z e r sz e , o g ó ln ie js z e w sto su n k u d o p o ję c ia ..n a u c z a n ie ". N a u c z a n ie je s t je d n ą z d z ie d z in p r a c y w y c h o w a w c z e j. k sz ta łc e n ie u m y słu b o w iem , w p ły w a p o ś r e d n io n a c a ło k s z ta łt p s y c h ik i czło\\ iek a.
W p ły w ten w ię c . j a k o p o śre d n i, d a j e je d y n ie o g r a n ic z o n ą ilo ść b o d źcó w , m a ją c y c h d z ia ła ć n a sfe r ę w o li i u c z u c ia . S ło w e m , n a u c z a n ie n ic j e s t d e c y d u ją c y m c z y n n i k ie m . p o b u d z a ją c y m d z ia ła n ie . S t a r a i z n a n a p r a w d a : w ie d z ie ć o czem ś, że je s t d o b re , n ie z n a c z y je s z c z e d o b r o c zy n ić . C a ł e z a g a d n ie n ie w y c h o w a n ia o d w ie k ó w j e s t d ą żen iem d o sh a rm o n iz o w a n ia sło w a i c zy n u , w ie d z y i d z ia ła n ia , te ch n ik i i e ty k i.
C h a r a k t e r y s t y c z n ą c e c h ą s z k o ły , k t ó r ą n a z y w a m y s t a r ą , c e c h ą k u lt u r y , k t ó r e j ta s z k o ła s t a ł a s ię w y ra z e m , b y ł a z n a c z n ie g łę b s z a n iż o b e c n ie w ia r a w j a k ą ś ir r o c jo n a ln ą m oc sło w a , w ia r a w fa k t, że ilo ść w ie d z y j e s t w p ro st p r o p o r c jo n a ln ą d o ja k o ś c i czy n ó w .
— 2 5 —
W y o b ra ż a n o s o b ie (d o d z iś je s z c z e c z ę sto ), ż c w ie d z a, że sło w o m a ją m oc p r z e r a b ia n ia d u sz y , k tó r e j w ro dzo n e d y s p o z y c je z o sta ły n a s k u te k w p ły w ó w w y ch o w aw czy ch środ ow is k a u k s z ta łto w a n e w sp o só b d la tego śr o d o w isk a n a jb a r d z ie j p o ż ą d a n y m im o . ż c m o g ły o n e b y ć n aw e t b . n ie p o ż ą d a n e d la ś r o d o w is k a s z e r sz e g o .
B łę d e m w ię c j e s t m n iem an ie, że s t a r a s z k o ła o w y c h o w a n iu n ic m y ś la ła , ż c w y c h o w a n ia n ic re a liz o w a ła . F a k te m n a to m ia st je s t . ż e z a s a d a n a j a k i e j sz k o ła s t a r a s ię o p ie r a ła w p r a k ty c z n e m r e a liz o w a n iu z a g a d n ie n ia w y c h o w y w a n ia b y ł a z p u n k tu w id z e n ia n o w o c z e sn e j p e d a g o g ik i b łę d n a . B łą d z a ś. tk w ią c y w z a s a d z ie , m ia ł ź r ó d e ł b . w ie le , je d n e m z a ś z g łó w n y c h to s ł a b y je s z c z e n a o n e z a s r o z w ó j p s y c h o lo g ji d z ie c k a , a g łó w n ie p sy c h o - s o c jo lo g ji. k tó r e o b e c n ie rozśw ie tla j ą n am w iele ta jn ik ó w z a c h o w a n ia s ię d z ie c k a , p o d d a n eg o w p ły w o w i ś r o d o w isk a . C a ł y len z e sp ó l w p ły w ó w m ia n o w a n o w ó w c z a s n a z w ą p r z y k ł a d u i p o le c o n o s t a r s z y m d a w a ć d o b r y p r z y k ła d d z ie c io m . A łc s t a r s i tego p r z y k ł a d u n ic d a w a li r a z d la te g o , że ż y c ic ich b y ło ze sp o łe m n a jr ó ż n o r o d n ie js z y c h k o m p ro m isó w , p o d c z a s g d y d z ie c i k o m p r o m isu i k ła m s tw d o p ie r o s ię u cz ą. p o d r u g ie , że p r z y k ł a d y d z ia ła n ia lu d z i d o r o sły c h s ą w o- g ó le b . w ą tli w y ra b o d źc e m d la d z ie c k a , ż y ją c e g o i li nem . ..sw o je m " ż y c ie m .
M im o n a jo c z y w istsz y c h d o w o d ó w , że sło w o i w ie d / a n ic m a ją ta k zbaw ie n n e g o w p ły w u w y c h o w a w c z e g o o ja k im m y śla n o , d o d z iś d n ia p a n o sz y s ię w e rb a - lizm w y c h o w a w c z y , z p rz e k o n a n ie m je s z c z e d z iś w ie rży m y , że w y g ło szo n y m orał a u to m a ty c z n ie z am ien ia s ię u s łu c h a ją c e g o w c z y n . w p rz e k o n a n ie , w n aw y k i o b y c z a j. — T y m c z a se m ..ta k ie są m o je o b y c z a je '*
P r z e łę c k ie g o w y n ik ły n ie t y lk o ze z n a jo m o śc i e ty k i o r a z g łę b o k ie j w ie d z y , a le g łó w n ie z p r z e ż y ć o s o b i s t y c h c z ło w ie k a - sp o łe c z n ik a , k t ó r y w ie le p r z e s z e d ł, w ie le p r z e c ie r p ia ł, w ie le r a z y z b łą d z ił w p r a k ty c e sw e g o ż y c ia . Z d o św ia d c z e n ia w iem y , że w ie lu j e s t lu d z i, o p o d o b n y m p o z io m ie w ie d z y , a in ne s ą ich o b y c z a je . W ie d z a o e ty c e p o g ł ę b ia je d y n i e p r z e ż y c ia , p o r z ą d k u je s ą d y o fa k ta c h i sto su n k a c h o ile in te lig e n c ja o so b n ik a j e s t d o ść tw ó rc z ą , a b y p r z e ż y c ia o c h a r a k te r z e w o lic jo - n a ln e n i i u cz u cio w e m p o w ią z a ć z p r z e ż y c ia m i n a tu r y in te le k tu a ln e j.
N in ie js z y , sy n te ty c z n ie u ję t y w stę p , w y d a w a ł mi s i ę k o n ie c z n y , p r a k ty c z n e b o w ie m w s k a z a n ia b e z d o ta r c iu d o is to ty z a g a d n ie n ia o k a z a ły b y s ię d la in te li g e n tn e g o p r a k t y k a je d y n ie z b io re m sz a b lo n o w y c h p rz e p isó w . D o t y c z y t o z w ła sz c z a sz iu k i w y c h o w a n ia , w ie r z ę b o w ie m , że z w ła sz c z a w t e j d z ie d z in ie z ro z u m ie n ie is to ty z a g a d n ie n ia j e s t rz e c z ą p ie rw sz o r z ę d n e j w a g i. Z b u d o w a n a n a tem z ro zu m ien iu p r a k ty c z n a te c h n ik a d z ia ła n ia s a m a p r z e z s i ę w y p ły n ie w r e f le k s y j n e j p r a c y p e d a g o g ic z n e j. S ło w e m — w y c h o w a n ia n ie m o ż n a n ik o g o n a u c z y ć . U c z y s ię g o je d y n i e ten. k to r e f l e k s y jn ie p r z e ż y w a p r a k ty c z n e z a g a d n ie n ia , w y n i k a ją c e z p r a c y w y c h o w a w c z e j i d a l e j, k to z ty ch r e f l e k s y j p r a k ty c z n e u m ie w y c ią g n ą ć w n io sk i. N ie z n a c z y to je d n a k , a b y o te c h n ic e w y c h o w y w a n ia m ó w ić n ie n a le ż a ło . T o , c o s ię p o w ie d z ia ło w y ż e j, u p r a w n ia n a s d o w y r a ż a n ia p o g lą d ó w b e z o b a w y w p ro w a d z e n ia s z a b lo nów i d o k tr y n , k tó re p r z e k r e ś la r e a ln e ż y c ic d z ie c i i m ło d z ie ży .
S p r o w a d z a ją c w ię c z a g a d n ie n ie d o r o z w a ż a ń p r a k t y c z n y c h , p o d o b n ie j a k w r o z d z ia le o o r g a n iz o w a n iu p r a c y d y d a k t y c z n e j, o p r ę r o z w a ż a n ia o s t a t u t s z k o ł y p o w s z e c h n e j o r a z p r o g r a m y , j a k o o b o w ią z u ją c ą p o d s t a w ę p r a w n ą w p r a c y w y c h o w a w c z e j s z k o ły i n a u c z y c ie la . W S K A Z A N IA S T A T U T U O R A Z PR O G R A M . W s k a z a n ia s t a t u t u o r a z p r o g r a m u , o d n o s z ą c e s ię d o o r g a n iz o w a n ia w y c h o w a n ia w s z k o l e , s ą z n a c z n ie t r u d n ie js z e d o i n t e r p r e t a c ji o r a z r e a l iz o w a n ia , a n iż e l i p o d o b n e w s k a z a n ia , o d n o s z ą c e s ię d o d z i a ł u V t. j . p r o g r a m u m e to d i o r g a n iz a c ji n a u c z a n ia . N ie m n ie j j e d n a k s ą o n e n o r m ą p r a w n ą , n a k t ó r e j w in n a s ię o p r z e ć p r a c a w y c h o w a w c z a s z k o ł y i n a u c z y c ie la . T r u d n o ś ć w s p o m n ia n a p o l e g a n a te m , ż e p o d c z a s g d y w d z ia le Y s t a t u t , o m a w i a ją c z a s a d y o r g a n iz o w a n ia p r a c y d y d a k t y c z n e j w s z k o le , w y r a ź n i e w s k a z y w a ł p r o g r a m n a u c z a n ia , k t ó r y m a m y r e a l iz o w a ć , to w d z i a l e VI, p r o g r a m u t a k i e g o n ic p o s ia d a m y . W § 59 s t a t u t u z a z n a c z o n o je d y n ie , ja k i m te n p r o g r a m b y ć p o w in ie n , a b y „ z g o d n i e z f u n k c j ą s p o łe c z n o - p a ń s tw o w ą s z k o ł y p o w s z e c h n e j, z a p e w n ić d z ie c io m — p r z e z w y r o b ie n ie r e l i g i j n e , m o r a ln e , u m y s ł o w e , f iz y c z n e — p o d s t a w y w y c h o w a n ia , n ie z b ę d n e d l a k a ż d e g o o b y w a t e la , o r a z w ła ś c iw e p r z y g o t o w a n i e d o ż y c i a z n a le ż y te m u w z g lę d n ie n ie m k u l t u r y ż y c ia c o d z ie n n e g o . P r o g r a m te n w in ie n b y ć d o s t o s o w a n y d o p o t r z e b ś r o d o w is k a o r a z w i e k u i r o z w o ju d z ie c i” . S t ą d w n io s e k , ż e p r o g r a m w y c h o w a n ia w y p r a c o w u j e s a m a s z k o ł a d l a w ł a s n y c h d z ie c i, b i o r ą c z a p o d s t a w ę i d e a ! w y c h o w a w c z y w s p ó łc z e s n e g o o b y w a t e la .
— 2 8 — „ P r o g r a m ten —- w y r a ź n ie w s k a z u je s t a t u i — w i n ie n b y ć d o s to s o w a n y d o p o trz e b ś r o d o w is k a o ra /, w ie k u i r o z w o ju d z ie c i”. N a su w a s ię p y ta n ie , d la c z e g o o b o k p r o g r a m u n au k i n ie o tr z y m a liś m y k s ią ż k i p r o g r a m u w y c h o w aw cz e g o . s k o r o p r o g r a m t a k i m a b y ć w « z k o le re a liz o w a n y . O d p o w ie d ź u ła tw ia nam o g ó ln ie w ia d o m y fa k t , że p r o g r a m n a u k i sk o n stru o w a n y z o sta ł z p u n k tu w id z e n ia w y ch o w aw cz e g o . D o b ó r t r e ś c i p r o g r a m o w e j b y ł c z y n i o n y z p u n k t u w i d z e n i a p r z y- d a t n o ś c i m a t e r j a ł u n a u k o w e g o <1 1 a 0 e 1 ó w w y c li o w a w c z y c h. T r e ś ć m a le r ja łu n a u k o w e g o u w z g lę d n ia n ie ty lk o k sz ta łc e n ie u m y słu , le c z ró w n ie ż i to b . siln ie k sz ta łc e n ie wro li i u c z u c ia . R e a l iz a c ja p r o g r a m u n a u k i z m u sz a n ie ty lk o do u c z e n ia , a le p r z e d e w s z y s tk ic m d o d z ia ła n ia . E le m e n ty w y c h o w aw cz e p ro g ra m u n a jb a r d z ie j w id o c z n ie w y s t ę p u ją w m eto d ach p r a c y , o r a z w p r z e d m io tac h ta k ich , j a k z a ję c ia p r a k ty c z n e , o r a z r y su n e k 1 ć w ic z e n ia c ie le sn e . W sz y stk o u cz y n io n o , a b y sz tu c z n ie d z i ś i p ły t k o ro z g ra n ic z o n e p o ję c ia ..n a u c z a n ie ", „w y c h o w a n ie " sh a rm o n iz o w a ć w je d n a n ie ro z e rw a ln ą c a ło ść .
Z ro b io n o w sz y stk o , a b y u n ie m o ż liw ić sto so w a n ie w e r b a ln y c h m etod n a u c z a n ia , a b y u c h ro n ić od n ie p r a k ty c z n y c h c z y n n o śc i w z a k r e s ie z a ję ć p r a k ty c z n y c h , z ro b io n o w r e s z c ie w s z y s tk o , a b y r a z n a z a w s z e p r z e p ę d z ić ze sz k o ły n u d ę. p o z ó r p r a c y u cz n ia, m e c h a n ic z n o ść i b e zc e lo w o ść.
Ile ż n a to m ia st c z y n i s ię w y siłk ó w w r e a liz a c ji p r o g r a m u , ile tru d u s i ę p o n o si, a b y n u d ę p r z y w o ła ć , a b y
— 2 9 —
p ł y n ą c e z z a in t e r e s o w a n ia n a t u r a l n e g o m a j s t e r k o w a n ie u c z y n ić z a ję c i a m i n ie p r a k t y c z n e m u
R ó w n o le g łe z te m i „ w y s iłk a m i**, k t ó r y c h n a jc z ę ś c i e j ź r ó d łe m j e s t n ie d o ś ć w n ik l iw e z r o z u m ie n ie in ten - c y j p r o g r a m u „ r o b i s i ę " w y c h o w a n ie . A w ię c f i k c y j n e „ p l a n y " , „ c / .y ś c i o s z k i" , „ z u c h y ” , s z t a n d a r y s z k o ln e , p r a c ą d z ie c i n ie z d o b y t e , p a p ie r o w e o r g a n i z a c je , g d z ie to d z ie c i „ w s z y s t k o s a m e " , c z y l i to w s z y s t k o , c o n ie je s t /g o d n e z i n t e n c ją w y c h o w a w c z e g o p r o g r a m u n a u k i, p o t r z e b a m i i c h a r a k t e r e m ś r o d o w is k a a c z a se m z d r o w y m s e n s e m . P K O G R Y M W Y C H O W A W C Z Y S Z K O Ł Y I D Y S P R O P O R C JE . P r o g r a m u p r a c y w y c h o w a w c z e j w s z k o l e , p o z a r e a l i z a c j ą p r o p r a m u n a u k o w e g o , b ę d z ie m y s z u k a li p r z y o p a r c i u s i ę o o g ó ln e p o d s t a w y d e m o k r a t y c z n e j k u l t u r y P o l s k i w p o t r z e b a c h ś r o d o w i s k a w y c h o w a w c z e g o , w s t o s u n k u d o k t ó r e g o s z k o ł a m a s p e ł n ić f u n k c ję s p o łc c z n o - p a ń s iw o w ą . P r o g r a m w i ę c s t w a r z a j ą p o t r z e - b y , a p o t r z e b ty c h w n a s /c m ż y c i u s p o le e z n e m i p n ń stw o w c m n ic b r a k . w k a ż d e j b o w ie m d z ie d z in ie s ą b r a k i i lu k i p r z e z p o k o l e n ia n ie w y p e łn io n e . B r a k j e s t u n a s w ł a ś c iw e g o s t o s u n k u d o p r a c y , w ł a ś c iw e g o s t o s u n k u d o c z ł o w ie k a p r a c u j ą c e g o , d o j e g o w y t w o ró w , b r a k p o c z u c ia o d p o w ie d z ia ln o ś c i, b r a k g łę b o k o z a k o r z e n io n y c h u c z u ć s p o łe c z n y c h . Z d z ie d z in y k u lt u r y i n a t e r j a l n e j b r a k ó w j e s t c a ł e m n ó s tw o ; d z ie d z in a h i g j e n y n a s k u t e k t e g o p r z e d s t a w i a w c a le n ie n ę c ą c y o b r a z . ( I d y w p e w n y c h o ś r o d
- 3 0 —
k a c h o d c z u w a s ię b r a k g ło d u k s ią ż k i, p ism o , t o w in * n y c h g ło d u le g o n ie m a czem z a sp o k o ić .
W o g ó ln ie jsz e m u ję c iu b r a k j e s t zro z u m ie n ia w a r t o ś c i k u l t u r y w si, m im o c a ł e j p r o p a g a n d y , u zn an ie j e j z a co ś p ó ł w a rto śc io w e g o , g o rsz e g o , a n ie rz e te ln e g o w y r a z u d u s z y lu d u , b ę d ą c e g o w p r z e t ł a c z a ją c e j w ię k sz o śc i o b y w a te la m i P a ń stw a . P o t r z e b y t e i m n ó s t w o n i e w y m i c - n i o n y c b . k t ó r e z r ó ż n e m n a s i l e n i e m w r ó ż n y c h w y s t ę p u j ą ś r o d o w i s k a c li, s ą p r o g r a m e m p o l s k i e j s z k o ł y . W n o w o b u d u ją c e m s ię P a ń stw ie je s t e ś m y — n ie ste ty w tem p o ło ż e n iu , że b a r d z o ła tw o j c z n a jd u je m y d o k o ła sie b ie , d o k o ła s w o je j s z k o ły , d o k o ła k a ż d e g o d / ie c k a . o p o p ę k a n y c h o d sło ń c a , b r u d u i śc ie r n isk n o g a ch i rę k ach . O d n o śn ie d o k la s y s z k o ln e j, p ro g ra m e m w y c h o w a w c z y m s t a n ą s i ę w ię c p o tr z e b y te g o d z ie c k a — a j a k o n e d u ż e , k a ż d y , k to m ia ł z n iem d o c z y n ie n ia , z d a je s o b ie d o sk o n a le sp ra w ę . C z y s t o ją c w o b lic z u s w e j k la s y , w o b e c ty ch d z ie c i, o w ie lu p o trz e b a c h n a tu r y d u c h o w e j, k u lt u r a ln e j i n a jp r o s t s z y c h fiz y c z n y c h , c z y w o b e c te p o p ro g r a m u w y c h o w a w c z e g o n ic b le d n ą , n ic sc h o d z ą d o w a rto śc i z e r a p r e p a r o w a n e n a c x p o r t p la n y w y c h o w a w c z e d la o g ó ln e g o u ż y tk u , a p r z e z t o w ła ś n ie d l a żm ln eg o w r e a ln e j m o je j sz k o le , cz y m o je j k la s i e ? C z y n ie o d c z u w a m y w n ich d y s p r o p o r c ji, j a k a z a ch o d zi m ię d z y p a p ic ro w e m i h a sła m i w y ch o w aw ezcm i a r z e c z y w is to śc ią ?
C z y z ro z u m ia łe m m oże b y ć „ c z y ś c i o s ze k ‘‘ i „ b r u - d a s e k " w śr o d o w isk u , g d z ie p o ję c ia te sp r z ą g n ię te są z e z g o ła in n e m i. j a k ż e d o sa d n e m i w y r a z a m i? — M u si
31 —
m y /.d ać s o b ie s p r a w ę , że sa m a z m ia n a w y r a z u nie zm ie n ia is to ty rz e c z y , is to ty k u lt u r y ś r o d o w isk a , c z y o so b n ik a . W ó w c zas w ła śn ie w y r a z n ic z e g o n ic w y r a ż a , je s t fa łsz o w a n ie m to w a r u p r z e z u ż y c ie w p r o w a d z a ją c y c h w b łą d n a le p e k . J a k ż e ż tru d n o b y ł o n a u c z y c ie lc e u p o ra ć s i ę z fa k te m , że d la u c z n ia „ z u c h " — „ to la k i m o ru s". T a k , - m o r u s — b o z u c h y m oże g d z ie in d z ie j w m ie śc ie chodz<| w c z y sty c h u b ra n k a ch . P o w o li i tu d o jd z ie m y d o z u c h a , a le b . p o w o li — n a g łe p r z e jś c ie p o p r z e z s ł o w o m oże p o z b a w ić m o ru sa m o ro w o śe i. a z u ch a — z u ch o w ato śc i.
J a k ro d z ic e ze s f e r u b o g ich , g d z ie n ę d z a w oczy z a g lą d a , a d z iec i n ie s ą a n ie ls k ą ro z k o sz ą , p o tr a fią n a z y w a ć s w o je p o cie ch y , w ic te n , k t o s ię z tem z e tk n ą ł .Nagle je d n e g o p ię k n e g o d n ia w r z e śn io w e g o n a z w ie się j e ..d z ie c in k o ". T rz e b a m ie ć s iln e n e rw y , a b y p rz e sk o k ta k i w y trz y m a ć — a l e c z e g o d z ie c k o n ic w y tr z y m u je . I j e s t d y s p r o p o r c ja — j e s t z a k ła m a n ie . N ic z n a c z y to , a b y d z ie c k o n a z y w a ć t a k , j a k j e w d o m u w y m y ś la ją . a le m o ż e w y s ta r c z y sa m o im ię lu b n a z w i s k o — ta k n a p o c z ą tc k . Z a d u ż o d o b re g o n a r a z — nic- za w sz c d o b rz e robi. T c d y s p r o p o r c j e d r o b n e , s ą j e d y n i e w y r a z e iii w i ę k s z y c h , m a j ą c y c h s w e ź r ó d ł o w n i e z r o z u m i e n i u k u l t u r y ś r o d o w i s k a i j e g o p o t r z e b . S ą o n e w y r a z e m te g o , ż e n ie u c h w y c i ł o s i ę w ł a ś c i w e g o p o z i o m u k u l t u r y w y c h o w a w c z e j śro d o w isk a , że n ie z a m ie rz a s ię b u d o w a ć od te g o p o zio m u, a le o p ię tr o w y ż e j.
N ig d y to n a d o b re b u d o w n ic z e m u i m ieszk ań co m n ie w y sz ło . P r o g ra m w y c h o w a w c z y je ś l i m a b y ć r e a l n y , m u si b y ć o d le g o p o z io m u b u d o w a n y .