CTBOna. rny6"1Hbl KpOBn"1 "1 nOAOWBbl 1.4exwTeHHOBblX ocaAKOB "1 "1X MO~HOCTb B 3TOH CKBa>K1o1He BblKa3blBatoT KOppenffT"1BHyto CBff3b C AaHHblM"1 nonr1eHHblM"1 "13 CO-CeAH"1X reonoron0"1CKOBblX CKBa>K"1H. 3aTo pa3Hble MO~ HOCT"1 OTAenbHblX CTpaT1o1rpa<łrn'-łeCK"1X 3BeH. OblnO 06-Hapy>KeHo Han1o1'-ł1o1e conffHoro nnacTa c np1o1BeAeHHOH MOl4HOCTbto "1 3Ha'-ł1o1TenbHOe ysen1o1'-łeH1o1e MO~HOCT"1 noA-cnmato~ero conb noAowseHHoro aHrnApMTa. B npe-Aenax 3Toro aHrnApMTa 6bin TaK>Ke npoHAeH nnacT non1o1-ran1o1ToBoH con1o1.
Ha ocH0BaH1o11o1 pe3ynbTaToB nony'-łeHHblX "13 npo6ypeH-HOH CKBa>KMHbl Heo6XOA"1MblM cTano "13MeHeH1o1e cy~e crsyto~eH AO c1o1x nop KOH1.4en1.41o11o1 reonorn'-łeCKoro CTpo-eHMff 1.4exwTeHHa B paHoHe ny1.4Koro 3an1o1sa. BblffCH1o1nacb no3"11.4"1ff npo6ypeHHoro CKBa>KMHOH non1o1ran1o1Ta no
OTHo-weH"1"1 K coceAH"1M AOKyMeHT"1posaHHblM MeCTOpO>KAeH-"1ffM, a TaK>Ke CAenaHa nonpasKa MO~HOCT"1 3anerato~ero
B 3TOM paHoHe nnacTa KaMeHHOH con1o1.
noAp06HblH aHan1o13 reonorn'-łeCK"1X MaTep1o1anoB no-ny'-łeHHblX "13 CKBa>K"1H "1 na6opaTopHblX 1o1ccneAOBaH"1H 6ypoBblX KepHOB np1o1sen K BblBOAY· '-!TO non1o1ran1o1T npoHAeHHblH s CKBa>K1o1He Xnanoso C-1 ffBnffeTcff npo-AOn>KeH1o1eM K socToKy MeCTopo>KAeHMff Mepow1o1Ho, KoTo-poe Ha n1o1H1o11o1 CKBa>KMH M-3, C-1 1o1 X-1 1o1MeeT coeA1o1HeH1o1e c MeCTOpO>KAeHMeM non1o1ran1o1Ta Xnanoso. Ha ocH0BaH1o11o1 ycTaHosneHHblX cpaKTOB 6bina npoBeAeHa aKTyan1o13a1.41o1ff npeAenos AanbHOCT"1 pacnpocTpaHeHMff non1o1ran1o1Ta B 1.4exwTeHHe paHoHa ny1.4Koro 3an1o1sa, a TaK>Ke MO~HOCT"1 nnacTa KaMeHHOH con"1 B paHoHe n po6ypeHHOH CKBa>K"1H bi.
JÓZEF GÓRSKI
Instytut Kształtowania Środowiska Oddz. w Poznaniu
ROLA
GLACITEKTON~KIW
UKSZTAŁTOWANIU PODŁOŻAUTWORÓW
CZWARTORZĘDOWYCHW REJONIE MOGILNA
UKD 551.333: 551.4.036: 551.782.23(1-197.6):551.79(1- 197.2)(049 -3)(438.212 Mogilno) W rejonie Mogilna występują w podłożu utworów
czwartorzędowych dwa charakterystyczne, od dawna opi-sywane, elementy morfologiczne: wklęsły, zwany depresją
lub rowem mogileńskim oraz wypukły, zwany wałem
wydartowskim. W rejonie obu tych elementów wykonano wiele wierceń, które pozwoliły na dość dobre poznanie budowy geologicznej. Od tego czasu pojawiło się kilka prac, w których zawarto uwagi o genezie ukształtowania podłoża czwartorzędu w rejonie Mogilna. Wyniki tych prac wykazują jednak pewne rozbieżności i nie wyjaśniają
dostatecznie tego problemu.
W nińiejszym opracowaniu podjęto próbę wyjaśnienia
tego zagadnienia. Warto jeszcze zaznaczyć, że powyższy
problem wyniknął w związku z analizowaniem warunków hydrogeologicznych w rejonie Mogilna, a zagadnienie ma bardzo istotny aspekt praktyczny, związany z poszukiwa-niem i oceną zasobów wód podziemnych w utworach
czwartorzędowych.
ROZWÓJ POGLĄDÓW
Występowanie w rejonie Mogilna dużego zagłębienia
w
podłożu czwartorzędu, zbudowanego w stropie z utwo-rów miocenu, stwierdzono już po 1930 r. na podstawie licznych wierceń wykonanych w poszukiwaniu węgla bru-natnego (6).W 1952 r. B. Krygowski przedstawił koncepcję genezy
istniejącej tu depresji. Rozpatrując podłoże i budowę
utworów czwartorzędowych na terenie całej Wielkopolski, autor ten wyznaczył również depresję w rejonie Mogilna,
którą nazwał mogileńską, wydzielając jednocześnie maksy-malne zagłębienie, tj. rów mogileński. Krygowski widział
w rowie mogileńskim typowy przykład zagłębienia erozyj-nego powstałego w okresie interglacjału mazowieckiego, a w depresji - jeden z odcinków doliny odprowadzającej
wody do Prawisły.
Pod koniec lat pięćdziesiątych w rejonie na zachód od Mogilna odwiercono wiele otworów, w celu dokładniej
szego zbadania struktury Mogilna, zwanej wałem wydar-towskim. Wyniki wierceń potwierdziły dużą rolę
halo-tektoniki w kształtowaniu budowy geologicznej tego ob-szaru.
L. Cimaszewski (3), na podstawie badań geofizycznych i wierceń wykonanych w strefie struktury Mogilna,
zanali-zował związek zaburzeń tektonicznych utworów
trzecio-rzędu z budową starszego podłoża. Autor ten uważał, że
ruchy tektoniczne odbywały się z różnym nasileniem
również po osadzeniu iłów plioceńskich. Dominującym
jednak czynnikiem zaburzającym osady neogenu było -jego zdaniem - zlodowacenie plejstoceńskie.
T. Bartkowski poddał w 1965 r. krytycznej analizie
pogląd B. Krygowskiego odnośnie do genezy i wieku depresji mogileńskiej. Zwrócił on uwagę na rolę halo-tektoniki jako ważnego czynnika morfotwórczego. Uważał, że wał wydartowski jest głównie dziełem halotektoniki, a towarzysząca mu depresja mogła powstać jako efekt
działalności trzech czynników, a mianowicie: - egzaracji przez lód,
- rozcięcia erozyjnego między poszczególnymi wy-niesieniami strukturalnymi,
- procesów ługowania soli i gipsów.
W 1966 r. J. Sokołowski przedstawił ogólną koncepcję
budowy geologicznej struktury Mogilna. W pracy tej są również wyrażone uwagi autora dotyczące budowy górnej
części kenozoiku. Wynika z nich, że ukształtowanie
pod-łoża czwartorzędu, tj. miocenu jest dziełem przede wszyst-kim glacitektoniki, w przeciwieństwie do paleogenu, który
powstawał i kształtował się pod wpływem tektoniki, w tym również halotektoniki. Autor ten uważał jednocześnie, że istniejące obecnie struktury w neogenie i czwartorzędzie są wynikiem współdziałania czynnika halotektonicznego i glacitektonicznego. Efektu tego współdziałania autor dopatrywał się m.in. w powstaniu depresji mogileńskiej.
KRYTYCZNA ANALIZA
DOTYCHCZASOWYCH POGLĄDÓW
W ŚWIETLE ZGROMABZONYCH MATERIAŁÓW
Przed przystąpieniem do rozważań na temat genezy form podłoża czwartorzędu w rejonie Mogilna należy . sprecyzować ustalenia dotyczące ich terminologii i
roz-)
Ryc. 1. Mapa. powierzchni stropowej utworów mezozoiku (linie uskoków tektonicznych wg J. Sokołowskiego - 8).
- - - przebieg uskoków tektonicznych.
Fig. 1. Map of top surface of Mesozoic rocks ( course of tectonic f aults after J. Sokołowski - 8).
- - - course of tectonic faults.
przestrzeniania. W wymienionej bowiem literaturze sprawy te nie są unormowane. Większość autorów stosuje pojęcie
depresja mogileńska, rozumiejąc pod tym bliżej nie określo
ny rejon w strefie obniżonego stropu utworów pliocenu,
obejmujący również maksymalne zagłębienie podłoża. Jednocześnie już B. Krygowski wyodrębnił ten element depresji, nazywając go rowem mogileńskim.
W niniejszym opracowaniu przyjęto podział Krygow-skiego, gdyż - jak się okazuje - odzwierciedla on bardzo dobrze zróżnicowanie morfologii podłoża, a w konsekwencji
również odrębność genetyczną jego poszczególnych
ele-mentów. Zgodnie z tym podziałem rów mogileński stanowi maksymalne zagłębienia w południowej jego części, tj. rowu ciągnącego się od miejscowości Suchorzewo - Chałup
ska na północy od Żabna i Wylatowa na południu (ryc. 3, 4). Depresja mogileńska stanowi natomiast element mor-fologiczny w szerszym znaczeniu w stosunku do rowu. Przedstawione materiały graficzne nie dokumentują w
pełni granic tej jednostki. Na ryc. 3 widać jedynie, że jest to wielkopromienny element morfologiczny obniżony ok. 20-30 m w stosunku do otaczających go obszarów,
kontynuujący się w kierunku północno-wschodnim od rowu Mogilna.
Rozważając przedstawione uprzednio poglądy różnych
autorów na temat genezy ukształtowania podłoża w rejonie Mogilna, można zauważyć, że zawierają one cały możliwy
zestaw czynników, wpływających na zróżnicowanie po-wierzchni utworów kenozoiku. Są to więc w wypadku depresji mogileńskiej lub rowu: erozje, tektonika lub halotektonika oraz glacitektonika, a w wypadku wału
wydartowskiego : tektonika, halotektonika i glacitektonika. Autorem poglądu o decydującym znaczeniu czynnika erozyjnego był B. Krygowski (4). Pogląd Krygowskiego
dotyczył całej depresji mogileńskiej, łącznie z rowem.
Bliższa analiza sytuacji morfologicznej wraz z litologiczną
utworów podłoża pozwala na podważenie tego poglądu w odniesieniu do samego rowu. Erozyjnemu pochodzeniu rowu przeczy przede wszystkim jego zamknięty charakter.
•li!JS o 1 o·~-,•101--~ -10 •7!7 •718 10 •7ff •10 5km .___...._~
__
____. 714 6'76 •699Ryc. 2. Mapa powierzchni stropowej utworów miocenu. Fig. 2. Map of top surface of Miocene rocks.
Rów ma wyraźne cechy zagłębienia. Granice jego od strony północnej oraz wschodniej i zachodniej są zupełnie wyraźne (ryc. 3). Nie stwierdza się również jego przedłuże
nia w kierunku południowym. Zamknięty charakter
za-głębienia potwierdzają jednak wypełniające go osady. Jak widać na przekrojach (ryc. 4, 5, 6), przeważają utwory zastoiskowe i zwałowe, typowe dla sedymentacji w tego typu zbiorniku.
Wydaje się, że pogląd o erozyjnym charakterze rowu wynika stąd, że została tu przeniesiona sytuacja, jaka
występuje w strefach, gdzie rów łączy się z depresją
mogi-leńską i gdzie zaznacza się wyraźna erozja wód płynących
(ryc. 4, 7).
Wpływ czynnika tektonicznego na ukształtowanie
pod-łoża utworów czwartorzędowych był rozpatrywany głów
nie w odniesieniu do wału wydartowskiego. Decydujący wpływ tektoniki na powstanie rowu mogileńskiego można łatwo odrzucić, gdyż brak utworów pliocenu w jego dnie.
Obecność dużego wypiętrzenia utworów pliocenu w strefie struktury solnej dała T. Bartkowskiemu podstawę
do stwierdzenia, że powstał on w wyniku działania halo-tektoniki. Założenie to nie znajduje potwierdzenia w przedstawionej dokumentacji. Na ryc. 1-3 przedstawiono mapki strukturalne podłoża kenozoiku, miocenu i plio-cenu.
Dokładna analiza tych mapek wskazuje na działalność
tektoniki w okresie sedymentacji utworów kenozoiku.
Wpływ tego czynnika zaznacza się jednak wyraźnie tylko w obrębie po-.vierzchni mezozoiku oraz miocenu i to tym
wyraźniej im starsze są utwory. Obraz powierzchni plio-cenu odbiega natomiast wyraźnie od powierzchni starszych osadów, tj. miocenu i kredy. Wskazuje to niezbicie, że
powierzchnia ta była kształtowana głównie pod wpływem
innego czynnika, niewątpliwie zewnętrznego, którym mogła być tylko glacitektonika, która zaznaczyła się w obrazie powierzchni pliocenu. Z obrazu przedstawionego na ryc. 2
widać również, że czynnik ten wywarł pewien wpływ na
powierzchnię miocenu i to nie tylko w strefie, gdzie brak utworów pliocenu (środek rowu), ale także działając przez
plastyczną powłokę iłów w strefie wału wydartowskiego.
Świadczy o tym pewna modyfikacja utworów, której
można się dopatrzeć w obrazie powierzchni miocenu.
Jednak w obrazie glacitektonicznie zróżnicowanej po-wierzchni pliocenu można zauważyć pewne główne rysy tektoniki starszego podłoża, choć w stopniu
nieporówny-5km
walnie słabszym. Jest to szczególnie widoczne w odniesieniu do rozległych form ukształtowania powierzchni
podczwarto-rzędowej (ryc. 8).
Podsumowując przedstawione rozważania należy
stwier-dzić, że najważniejszym czynnikiem, doprowadzającym
do powstania deniwelacji podłoża czwartorzędu w rejonie Mogilna mogła być działalność glacitektoniczna. Wpływ
tektoniki i działalności erozyjnej wód płynących należy uznać za nieporównywalnie słabszy, aczkolwiek również
istotny. Czynnik tektoniczny spełnił tu rolę inicjującą
przebieg procesu glacitektonicznego. Działalność erozyjna wód płynących zaś doprowadziła do pewnej modyfikacji form glacitektonicznych.
Analizując przebieg procesu, można dojść do wniosku o jednoczesności powstania depresji, tzn. rowu mogileń
skiego oraz wypiętrzenia, tzn. wału wydartowskiego. Oka-zuje się, że to założenie, stanowiące inny punkt widzenia w stosunku do dotychczasowych rozważań, pozwala na logiczne wytłumaczenie procesu powstania obu głównych
elementów.
PRZEBIEG PROCESÓW GEOLOGICZNYCH W OKRESIE TWORZENIA SIĘ GŁÓWNYCH RYSÓW
PODŁOŻA UTWORÓW CZWARTORZĘDU
Charakter sedymentacji utworów pliocenu na terenie Wielkopolski wskazuje, że ich powierzchnia po zakoń
czeniu sedymentacji utworów ilastych była prawie wy-równana. Założenie takie można przyjąć, mimo wysuwa-nej obecnie koncepcji (7), ·według której utwory pliocenu
osadzały się nie w zbiorniku śródlądowym, lecz na
wy-sychających okresowo bagniskach. Różnicowanie po-wierzchni akumulacyjnej pliocenu następowało więc głów
nie w toku działania późniejszych procesów geologicznych. W okresie poprzedzającym najstarsze w tym rejonie zlodowacenie nastąpiła pewna modyfikacja powierzchni osadów neogenu w wyniku działania erozji i tektoniki. W rejonie Mogilna erozja nie zaznaczyła się wyraźnie, nato-miast tektonika działająca nieprzerwanie przez cały keno-zoik mogła wpłynąć na pewne zróżnicowanie tego obszaru. Z załączonych mapek strukturalnych oraz przekrojów (ryc. 3-8) wynika, że obszar odpowiadający w podziale
podłoża mezozoicznego tzw. niecce wszedzieńskiej (8)
stanowił konsekwentny środek obniżenia.
~gg\ \ \ \
'
'
'
...Ryc. 3. Mapa powierzchni stropowej utworów pliocenu.
I - I - linie przekrojów geologicznych. Fig. 3. Map of top surface of Pliocene rocks.
I - I - lines of geological cross-sections.
Obniżenie to jest widoczne w całym profilu osadów
trzeciorzędowych, a nawet czwartorzędowych~ czego prze-jawem jest Jezioro Wiecanowskie. Można więc przyjąć, że rejon ten w okresie nasuwania się lodowca najstarszego zlodowacenia był obniżony w stosunku do wypiętrzonego środka struktury halokinetycznej. Istniejące obniżenie
stwo-rzyło w sytuacji nasuwania się lodowca możliwość wy-tworzenia lobu lodowcowego. Lob ten posuwając się
od strony północno-wschodniej powodował pogłębienie
tego obniżenia. Dalej w kierunku południowym zagłębienie
niecki wszedzieńskiej kończyło się jednak wyniesioną
struk-turą halokinetyczną, stanowiącą przeszkodę dla posuwają
cego się lodowca. Przeszkoda ta sprawiła, że przesuwający się lob lodowcowy wzmógł bardzo silnie swoją działalność egzaracyjną. Przejawiło się to w silnym wyciśnięciu osadów pliocenu u czoła lobu, a także silnym· zdyslokowaniu utworów występujących między wyniesioną strukturą
halo-kinetyczną a nasuwającym się lodowcem.
W konsekwencji tego procesu doszło do utworzenia z jednej strony wysoko wypiętrzonej formy pozytywnej w postaci wału wydartowskiego zbudowanego ze zgniata-nych utworów pliocenu, z drugiej zaś strony w podłożu posuwającego się lobu zostało utworzone silne zagłębienie odpowiadające obszarowi rowu mogileńskiego. Zagłębie
nie to powstało w wyniku wyciśnięcia plastycznych utwo-rów pliocenu, działalności egzaracyjnej lodowca oraz w mniejszym stopniu wskutek obniżenia podłoża w wyniku nacisku pionowego lodowca. Należy sądzić, że
transgre-dujący lob lodowcowy był stosunkowo krótki i dlatego
miał dużą siłę niszczącą.
Na ryc. 4 widać stopniowy wzrost głębokości rowu
mogileńskiego w miarę posuwania się na południe. Świadczy
to o postępującym wzroście siły egzaracyjnej lodowca
odpowiadającej wzrostowi siły odporu mas skalnych. W przebiegu rowu mogileńskiego widać charakterys-tyczne deniwelacje (ryc. 3). Są one związane z „dopasowa-niem" się lobu lądolodu do istniejących warunków geo-logicznych. Północny odcinek rowu jest związany z pier-wotnym kierunkiem posuwania się lobu. Nieco dalej na
południe oś rowu odchyla się w kierunku zachodnim od struktury. Należy sądzić, że jest to związane z odbiciem
się lodowca od sztywnej struktury. W strefie południowej
w rejonie otworu nr 663 (ryc. 3) wysoko wyniesione utwory miocenu stworzyły bardzo silny opór dla transgredującego
N
80 60 4{) 20 o -20 -40 ...__.__~--0,5 ~1 ~Ryc. 4. Przekrój geologiczny nr I.
- torfy, 2 - piaski drobno- i średnioziarniste, 3 - piaski grubo-ziarniste, pospółki i żwiry, 4 - gliny zwałowe, 5 - mułki, 6
-iły, 7 - iły z węglem brunatnym; czwartorzęd: 8 - zlodowacenie
północnopolskie (bałtyckie), 9 - interglacjał eemski, 10 - zlo-dowacenie środkowopolskie, 11 - interglacjał mazowiecki, 12 -zlodowacenie południowopolskie; trzeciąrzęd: 13 pliocen, 14
-w
[rril Padniewo ~ 120 v.:::; 100 80 60 40 20 -20 miocen. 100 Bozdawa Wyrobki Mo g i I n o MogileńskieQH@
@)
t~
@)@f
80 60 40 20 -20 -40o
0,5 2km -60Ryc. 5. Przekrój geologiczny nr Il.
Objaśnienia przy ryG. 4.
E
Padniewko Szerzawy Wiecanowo
@ @)
t
-40 ~I..., I,-. -60 -80 1~1-~.,_
o 0,5 :kmRyc. 6. Przekrój geologiczny nr III. Objaśnienia przy ryc. 4. Fig. 6. Geological cross-section III.
Explanations as given in Fig. 4.
Mogilno Wyrobki-Padniewo Mogileńskie
@
(@@
<§
r==.=15
l=_::::J ~ ~7
Fig. 4. Geo/ogical cross-section I.
1 - peats, 2 - fine- and medium-grained sands, 3 - coarse--grained sands, sand-gravel mix and gravels, 4 - tills, 5 - muds, 6 - clays, 7 - clays with brown coal; Quaternary: 8 - North--Polish (Baltic) Glaciation, 9 - Eemian Interglacial, 10 - Mid--Polish Glaciation, 11 - Masovian lnterglacial, 12 - South
--Polish Glaciation; Tertiary: 13 - Pliocene, 14 - Miocene.
E
Wiecanowo Twierdzinw
Chałupska 12@ łOOFig. 5. Geological cross-section Il.
Explanations as given in Fig. 4.
Wszedzień @>
Ryc. 7. Przekrój geo/ogicznY. nr IV.
Objaśnienia przy ryc. 4. Fig. 7. Geological cross-section IV.
Explanations as given in Fig. 4.
w
~ .g ~!In
n.p.njj 100 80 40 o -40 - 80 -120 ·~~ ~~ ~& Trp---
... ...______ _
x;--... ,_
_______---m
o K2 .~ ·~ ·~~ ~ ~ ~ ~ <:) ~ o ~ {l CU °tj·~ ~ ·~ ·~..s:
t:: § ·gi t:I 1::3~~~~ t.:i't::i ~ c55c§:!~~~~c§: ~ ~ ~ o 1 2 5[krr!]-
-
---
---160 Triaslodowca. Spowodowało to ponowne odchylenie się lobu
w kierunku struktury. Należy zaznaczyć, że każda taka
zmiana osi lobu w kierunku struktury uwidacznia się w
planie większym wypiętrzeniem utworów pliocenu.
Brak materiałów pozwalających śledzić dalej na
po-łudnie szlak lobu lądolodu. Najprawdopodobniej zdołał
on już tam przekroczyć zanikającą strukturę
halokine-tyczną.
Powstała w wyniku opisanego procesu depresja została
zakonserwowana wypełniającym ją lodem, który po
stopie-niu w okresie ustępowania lodowca zostawił warstwę
glin zwałowych z dużą zawartością materiału lokalnego
w postaci piasków mioceńskich i węgli brunatnych. Takie
charakterystyczne, przemieszane utwory zwałowe i
trzecio-rzędowe są dobrze widoczne w dolnych częściach profilów otworów nr 702, 696, 697 (na przekrojach przedstawiono
to schematycznie w postaci jednolitego pokładu glin
zwałowych). Najgrubsza warstwa glin zwałowych z
ma-teriałem lokalnym występuje w południowej części rowu,
gdzie u czoła lobu występowało spiętrzenie utworów
zwałowych. W okresie interglacjału mazowieckiego rów
mogileński, po wytopieniu leżącego tu martwego lodu,
stanowił niewątpliwie odosobniony zbiornik, w obrębie
którego tworzyły się ilasto-piaszczyste osady pochodzące
z rozmywania otaczających wzniesień. Na przekrojach
widać charakterystyczną dla zbiornika wodnego
strefo-wość sedymentacji - od piaszczystej na obszarze brzeżnym
do piaszczysto-ilastej i ilastej w środku zbiornika. W
pro-filu otworu nr 702 rozpoznano również osady
organo-geniczne w postaci skupienia skorup małży. Od strony
północnej w osi istniejącego lobu lodowcowego powstał
przepływ wody, który zapewne początkowo uchodził
do opisanego jeziora, a następnie uformował sobie odpływ
w kierunku zachodnim. Działalność erozyjna tego
stru-mienia doprowadziła do rozmycia glin zwałowych w
strefie północnej rowu oraz w całym obszarze niecki
wszedzieńskiej, powstałej w wyniku egzaracji lodowcowej.
Świadczą o tym głazy i żwiry leżące na dnie depresji
mogi-leńskiej oraz w północnej części rowu (ryc. 4, 7). Trwająca
przez cały czas interglacjału mazowieckiego akumulacja
spowodowała wypełnienie osadami istniejącej depresji rowu
mogileńskiego i względnego wyrównania obszaru.
Na-suwający się lądolód następnego zlodowacenia zastał już podłoże bardziej wyrównane pokrywając je grubym pła
'\Z-ezem osadów zwałowych.
W strefie działalności opisanego strumienia na terenie
depresji mogileńskiej osady zwałowe były rozmywane.
Trwająca przez cały ten okres sedymentacja w wyniku
.;' / I I I
----·~ ~ ~ t:l ~.
s E
1i ~Ryc. 8. Przekrój geologiczny nr V . Objaśnienia przy ryc. 4.
Fig. 8. Geological cross-section V. Explanations as given in Fig. 4.
działalności tego strumienia doprowadziła do powstani<1
profilu zawierającego głównie osady piaszczysto-żwirowe.
W uzupełnieniu powyższej koncepcji należy dodać, że
w przyjętym tutaj i przedstawionym na przekrojach sche-macie stratygraficznym, proces powstawania rowu
mogi-leńskiego należy odnieść do zlodowacenia południowo
polskiego. Sedymentację interglacjalną w zbiorniku rowu
mogileńskiego należałoby wiązać z interglacjałem
mazo-wieckim. Występujące zaś wyżej gliny zwałowe pochodziły
by z okresu zlodowacenia środkowopolskiego. Wydaje
się, że przyjęty schemat stratygraficzny dobrze koreluje ze znanymi profilami litostratygraficznymi w
Wielko-polsce (Kalisz, Konin). Przyjęcie południowopolskiego
wieku działalności tektonicznej jest również zgodne z
poglądami wielu autorów, którzy to właśnie zlodowacenie
wiążą z powstaniem wielu form glacitektonicznych.
UWAGI KOŃCOWE
Przedstawiony obraz działalności glacitektonicznej w
rejonie Mogilna pozwala na wyciągnięcie kilku szerszych
wniosków odnośnie do roli tego procesu w ukształtowaniu
podłoża utworów czwartorzędu, a także etapów jego
powstawania. Należy więc stwierdzić, że jest to czynnik,
który w sprzyjających warunkach może się przyczynić do
dużych deniwelacji podłoża plioceńskiego, sięgających w
danym wypadku 150 m (dno rowu mogileńskiego -
kulmi-nacja wału wydartowskiego). Z obserwacji w innych
rejo-nach wiadomo jednocześnie, że takie deniwelacje podłoża
plioceńskiego spotyka się bardzo często. Można sądzić,
że wiele z nich zawdzięcza swoje powstanie glacitektonice.
Dotyczy to zwłaszcza tych depresji, które występują obok
wyniesień strukturalnych.
Już wcześniej opisano powstanie takich form w ramach
teorii glacitektoniki dolnej (5). Wydaje się, że przedstawiony
wyżej obraz działa~ności glacitektonicznej doskonale
po-twierdza założenia tej teorii. W przebiegu działalności
glacitektonicznej w rejonie Mogilna najbardziej
charakte-rystyczny jest bowiem fakt dość dużego obniżenia
istnie-jącej już powierzchni podłoża czwartorzędu. Stawia to
jednak w nieco innym świetle zagadnienie warunków
rozwoju procesu glacitektonicznego i jego związków z
morfologią. Według klasycznych poglądów przyjmuje się
bowiem, że warunkiem rozwoju glacitektoniki jest
istnie-nie wzistnie-niesienia stanowiącego pozytywną przeszkodę
morfo-logiczną. Rozpatrywany wypadek jest pozornie
odzwier-ciedleniem takiego właśnie układu, gdzie wysad solny
inicju-je rozwój procesu glacitektonicznego. Należy jednak są dzić, że powstanie rowu mogileńskiego mogło nastąpić
tylko w wyniku działania lobu lodowcowego, a nie
frontal-nie nasuwającego się lądolodu. Możliwość zaś powstania
takiego lobu następuje wtedy, gdy pojawia się
predyspo-zycja morfologiczna podłoża, po którym posuwa się
lodowiec, tzn. lob lodowcowy może utworzyć się w miejscu
obniżonym.
Jeśli następnie posuwający się wzdłuż obniżenia
lo-dowiec napotyka jakąś przeszkodę w postaci krawędzi
doliny, lub też - jak w rejonie Mogilna - wysad solny,
to działalność jego zaznaczy się bardzo silnie, ponieważ
nie będzie miał możliwości obejścia bocznego przeszkody, co byłoby najłatwiejsze w wypadku frontalnie
transgre-dującego lodowca.
W konsekwencji takiej sytuacji dochodzi więc do silnego
wygniatania podłoża, co prowadzi do pogłębienia doliny,
którą posuwał się lodowiec i jednoczesnego utworzenia
się w jej sąsiedztwie wyniesienia powstałego z utworów
wyciśniętych z podłoża doliny. Rozwojowi procesów w
tych warunkach sprzyjał dodatkowo fakt, że w zagłębie
niach dolin występowały zwykle młode słabo
zdiagenezo-wane i nie przemarznięte osady, łatwo podlegające
pro-cesowi glacitektonicznemu.
W świetle powyższych rozważań, celowy wydaje się
postulat szerszego zainteresowania specjalistów -
geo-morfologów i geologów zajmujących się czwartorzędem
-zagadnieniami glacitektoniki dolinnej. Wydaje się, że
nawiązanie do dynamiki glacitektonicznej może wyjaśnić
wiele nie znanych lub niezupełnie zrozumiałych zagadnień
z zakresu geologii czwartorzędu.
LITERATURA
1. B a r t k o w s k i T. - O roli halotektoniki w ukształ
towani u powierzchni Niziny Wielkopolskiej na
przy-kładzie Wału Wydartowskiego pod Mogilnem
(Wy-soczyzna Gnieźnieńska). Spraw. Pozn. Tow. Przyj. Nauk
1965 nr 1.
2. Błaszczyk T. - Wody podziemne czwartorzędu
a rzeźba powierzchni dzisięjszej na Nizinie Wielko-polskiej. Zesz. Nauk. IGK 1968 z. 25.
3. Ci mas ze wski L. - Uwagi o utworach
trzecio-rzędu Polski Zachodniej. Geofiz. i Geol. Naft. 1964 nr 6-7.
4. Krygowski B. ~ Zagadnienie czwartorzędu i
podłoża środkowej części Niziny Wielkopolskiej. Z
badań czwartorzędu w Polsce, t. 2. Biul. Państw. Inst.
Geol. 1952 nr 66.
5. Krygowski B. - Teoria o glacitektonicznym
przegłębianiu dolin i basenów oraz roli tego procesu
w rozwoju rzeźby plejstoceńskiej Niżu. Spraw. Pozn.
Tow. Przyj. Nauk 1964 nr I.
6. Makowski A. - Węgiel brunatny w Polsce.
1: 100 OOO. Obszar Północno-Zachodni ark. IVa-c,
Va-c. Pol. Komitet Energ. 1935.
7. R ó ż y c k i S. Z. - Pleistocen Polski środkowej.
Państw. Wyd. Nauk. 1972.
8. S o k o ł o w s k i J. - Rola halokinezy w rozwoju
osadów mezozoicznych i kenozoicznych struktury
Mo-gilna i synklinorium mogileńsko-łódzkiego. Pr. Inst.
Geol. 1966 t. 50.
SUMMARY
The paper presents the results of critical analysis of current views on origin of deep depression in the basement of Quaternary deposits in the Mogilno area. A hypothcsis of glacitectonic origin of that depression is put forward and the course of geological processes is reconstructed with reference to assumptions of the theory of va.Hey glacitectonics.
PE31-0ME
B cTaTbe n poseAeH Kp1.nw-1ecKi.-1iti aHani.-13
c_yLI..\eCTsy-IOLI..\i."IX AO Ci.1X nop MHeHi."liti Ha TeMy reHe3i.1Ca rny6oKoro
nOHi.1>KeHi.1J'I OCHOBaHi.1J'I 4eTsepTi.14HblX ocaAKOB B
pa-itioHe MornJlbHa. npeACTasneHa KOHUent.~i.1J'I
rJ1J'!Ui.1TeKTO-Hi.14eCKOro npoi.-1cxo>KAeHi.-1f! 3Toro noHi.-1>t<eHi.-1f! i.-1 npi.-1se-AeHo oni.-1caHi.-1e xoAa reo11orn4ecKi.-1x npoueccos Ha ocHo-saHi.-1i.-1 Teopi.ii.1 AOJli.1HHOiti rflf!Ui.1TeKTOHi.1Ki.1.
STEF AN KOZŁOWSKI
Instytut Geologiczny
PROBLEMATYKA BADAWCZA W
BEŁCHATOWSKIM OKRĘGU PRZEMYSŁOWYMUKD 622.332'271.3/.4 +621.311(438-191.2BOP): 550.8 +624.131+622 + 502.7].001.12"311/313"
Budowa Bełchatowskiego Okręgu Przemysłowego (BOP)
jest wielkim zamierzeniem. Projektowana docelowo eks-ploatacja ( 40 mln t) i produkcja energii elektrycznej ponad
40 mld Kwh pozwalają zakwalifikować ten okręg do
naj-większych w skali Europy i świata.
Jest więc oczywiste, że tak wielka ingerencja człowieka
w środowisko przyrodnicze powoduje bardzo liczne
proble-my, z którymi nie mieliśmy dotychczas w Polsce do
czynie-nia w tej skali. Dlatego też są podejmowane prace
zmierza-jące do oceny dotychczasowych dokonań i wskazania
kierunków dalszych badań, które powinny wyprzedzać
działalność górniczą. Okręg bełchatowski mógłby więc
być wielkim poligonem badawczym zarówno dla potrzeb
tego okręgu, jak i obecnie projektowanych dalszych okrę
gów eksploatacji węgla brunatnego.
W ostatnim czasie możemy odnotować dwie próby
analizy problematyki badawczej w BOP. W 1980 r. odbył
się Zjazd Polskiego Towarzystwa Geologicznego w
Piotrko-wie Trybunalskim - Bełchatowie. N a sesji
podsumowu-jącej 52 Zjazd PTG sprecyzowano wnioski i postulaty
dotyczące problematyki geologiczno-surowcowej. W tym
samym roku opublikowano ekspertyzę Polskiej Akademii
Nauk dotyczącą „Problematyki ochrony i rekultywacji
rolniczej i leśnej przestrzeni produkcyjnej w Bełchatowskim
Okręgu Przemysłowym".
W dokumentach tych zwrócono uwagę na konieczność
znacznego intensyfikowania badań podstawowych jako
niezbędnych dla podejmowania decyzji gospodarczej w
tak wielkiej skali. Nasza metodyka badawcza
