Powstanie i rozwój polskiej czêœci zapadliska przedkarpackiego
Nestor Oszczypko*
Development of the Polish sector of the Carpathian Foredeep. Prz. Geol., 54: 396–403.
S u m m a r y . The Early to Middle Miocene Carpathian Foredeep in Poland developed as a peripheral foreland basin related to the moving Carpathian front. The important driving force of tectonic subsidence in the PCF was emplacement of the nappe load related to the subduction roll-back. During that time the loading effect of the thick-ening of the Carpathian wedge on the foreland plate increased and was followed by the progressive acceleration of total subsidence. The Miocene convergence of the Carpathian wedge resulted in the migration of depocenters and onlap of the successively younger deposits onto the foreland plate.The foreland basin was supplied by clastics derived both from the Carpathian orogen as well as from the foreland platform. During the Early Miocene the rates of subsidence and sedimentation were more or less balanced, whereas in the Middle Miocene subsidence was higher, what resulted in marine sedimentary conditions.
Key words: Miocene, Paratethys, Outer Carpathian Foredeep, lithostratigraphy, overthrusting, subsidence
Polskie zapadlisko przedkarpackie o d³ugoœci oko³o 300 km i szerokoœæ do 100 km jest czêœci¹ wielkiego basenu sedy-mentacyjnego, który rozci¹ga siê wzd³u¿ ³uku karpackiego. Na zachodzie zapadlisko przedkarpackie ³¹czy siê z alpejskim basenem molasowym, a na wschodzie z basen przedgórskim Ba³kanidów (ryc. 1). Podobnie jak inne rowy przedgórskie zapadlisko przedkarpackie jest asymetryczne i wype³nione g³ównie klastycznymi osadami mioceñskimi o gruboœci do 3 km w Polsce i do 5 km na Ukrainie. Osady molasowe zapadli-ska s¹ podœcielone utworami platformowymi. Pó³nocna grani-ca zapadliska jest erozyjna, po³udniowa zaœ tektoniczna, wyznaczona przez czo³o Karpat zewnêtrznych, które w ca³oœci s¹ p³asko nasuniête na mioceñskie osady zapadliska przedkar-packiego (Wdowiarz, 1976; Oszczypko & Tomaœ, 1985; Oszczypko, 2004). Wzd³u¿ czo³a Karpat fliszowych wystêpuje w¹ska strefa miocenu sfa³dowanego utworzona z jednostek stebnickiej i zg³obickiej (Kotlarczyk, 1985). Jednostki allochtoniczne tworz¹ rodzaj w¹skiego, zapadaj¹cego na po³udnie klina, a ich powierzchnie odk³ucia s¹ zwi¹zane z dol-no- i œrodkowomioceñskimi osadami chemicznymi.
Pod³o¿e zapadliska oraz brze¿nej czêœci Karpat zosta³o rozpoznane licznymi wierceniami górnictwa naftowego i Pañstwowego Instytutu Geologicznego oraz badaniami geofi-zycznymi (sejsmika, grawimetria, sondowania magnetotellu-ryczne). Pod³o¿e to stanowi platforma epiwaryscyjska i jej pokrywa permsko-mezozoiczna (Oszczypko i in., 1989, 2005). Wspó³czesna struktura pod³o¿a uformowa³a siê w okresie póŸ-noalpejskiej kolizji kontynentalnej miêdzy p³yt¹ pó³nocnoeu-ropejsk¹ i blokiem wewnêtrznokarpackim (mikrop³yty Alcapa i Tisza-Dacia). Skonsolidowane pod³o¿e tworz¹ proterozoicz-ne ska³y krystaliczproterozoicz-ne i proterozoiczno-dolnopaleozoiczproterozoicz-ne metasedymenty. G³êbokoœæ pod³o¿a platformowego w zapa-dlisku waha siê od kilkuset metrów do 3500 m, a w rozpozna-nej wierceniami czêœci Karpat wartoœci te wynosz¹ odpowiednio od 500 do 4500 m w czêœci zachodniej (otwór Zawoja 1) oraz od 2000 m do 7000 m w czêœci wschodniej (otwór KuŸmina 1). Sondowaniami magnetotellurycznymi wykryto wysokooporowy poziom, prawdopodobnie zwi¹zany ze stropem skonsolidowanego pod³o¿a (Ry³ko & Tomaœ, 1995; ¯ytko, 1997). W brze¿nej czêœci Karpat jego strop znajduje siê na g³êb. od 3 do 5 km. W kierunku po³udniowym obni¿a siê on a¿ do 15–20 km, po czym w najbardziej po³udniowej czêœci,
ponownie podnosi siê do g³êb. 8–10 km. Oœ obni¿enia w przy-bli¿eniu pokrywa siê z osi¹ regionalnego minimum grawime-trycznego. Badaniami geomagnetycznymi wykryto równie¿ liniê zerowych wartoœci wektora Wiesego, zwi¹zan¹ z nisko-oporowym oœrodkiem wystêpuj¹cym na g³êb. 10–25 km (Jan-kowski i in., 1982) i byæ mo¿e wyznaczaj¹c¹ po³udniow¹ krawêdŸ platformy pó³nocnoeuropejskiej (¯ytko, 1997). Zachodnia czêœæ zapadliska charakteryzuje siê blokow¹ struk-tur¹ pod³o¿a, podczas gdy w czêœci wschodniej s¹ widoczne g³êbokie struktury erozyjne. Te dowi¹zuj¹ce do kierunku NW–SE paleodoliny, wyerodowane zosta³y w okresie paleoge-nu-wczesnego miocenu. Erozja poprzedzona zosta³a ruchami laramijskimi, w ich nastêpstwie powsta³y uskoki inwersyjne o kierunku NW– SE, znane z pó³nocnej czêœci zapadliska (Oszczypko i in., 1989). W czasie œrodkowomioceñskiej ekstensji czêœæ tych uskoków uleg³a odnowieniu (Krzywiec, 1997). W pod³o¿u polskich Karpat zewnêtrznych powierzchnia nieci¹g³oœci miêdzy skorup¹ i górnym p³aszczem jest usytuowana na g³êb. od 37–40 km w brze¿nej czêœci Karpat do ok. 50 km w ich czêœci po³udniowej. W pobli¿u pieniñskiego pasa ska³kowego powierzchnia ta podnosi siê do g³êb. 36–38 km.
Mechanizmy subsydencji
Stwierdzona wierceniami wielkoœæ nasuniêcia Karpat fliszowych na miocen zapadliska przedkarpackiego jest nie mniejsza od 30–40 km (Wdowiarz, 1976; Oszczypko & Tomas, 1985). Bior¹c pod uwage wyniki badañ geofizycz-nych oraz rekonstrukcje palinspastyczne (Kotlarczyk, 1985; Oszczypko & Tomaœ, 1985; Oszczypko & Œl¹czka, 1985, 1989) mo¿na przypuszczaæ, ¿e pod Karpatami miocen wystê-puje co najmniej po pieniñski pas ska³kowy, co powiêksza amplitudê nasuniêcia do 60–100 km. Na podstawie dotych-czasowych badañ mo¿na wnioskowaæ o wieloetapowym roz-woju nasuniêæ karpackich (Kotlarczyk, 1985; Oszczypko & Tomaœ, 1985; Moryc, 1989; Kovaè i in., 1998).
Analiza subsydencji w polskiej czêœci zapadliska przedkarpackiego wykazuje jej zwiazek z obci¹¿eniem p³aszczowinami karpackimi (Oszczypko, 1998, 1999).
W okresie wczesnego-œrodkowego miocenu konwer-gencja karpackiej pryzmy akrecyjnej spowodowa³a stop-niowy wzrost subsydencji w zapadlisku, migracjê osi basenu na pó³noc i przekraczaj¹c¹ depozycjê coraz mlo-dszych osadów na platformie. W okresie od karpatu do koñca sarmatu (trwajacym ok. 8 mln lat) oœ subsydencji, w polskiej czêœci zapadliska, przemieœci³a sie o 85 km na N i
*Instytut Nauk Geologicznych, Uniwersytet Jagielloñski, ul. Oleandry 2a, 30-063 Kraków; nestor@ing.uj.pl
NE, co pozwala oszacowaæ stopê konwergencji na 12 mm/rok, której odpowiada podobna wartoœæ stopy migracji depocentrów. Wartoœci te sa nieco ni¿sze od stopy migracji wyklinowan (13,8 mm/rok), co w póŸnym badenie i sarma-cie spowodowa³o poszerzenie wschodniej czêœci zapadli-ska. W tym czasie subsydencja objêta zosta³a nie tylko platforma, lecz tak¿e brze¿na czêœæ Karpat (Oszczypko & Œl¹czka, 1985, 1989), podczas gdy strefa maksymalnej subsydencji by³a usytuowana zazwyczaj przed czo³em nasuwaj¹cych siê Karpat.
wybrane wiercenia selected boreholes
wiercenia z diagramami subsydencji boreholes with backstripped diagrams
K 1 Ch1 jednostka grybowska Grybów Unit jednostka dukielska Dukla Unit jednostka przedmagurska Fore-Magura Unit jednostka œl¹ska Silesian Unit jednostka podœl¹ska Sub-Silesian Unit trzon krystaliczny Tatr
crystalline core of the Tatra Mts. jednostki reglowe i wierchowe Tatr high Tatra and sub-Tatra units flisz podhalañski Podhale flysch pieniñski pas ska³kowy Pieniny Klippen Belt jednostka magurska Magura Unit
andezyty andesite
dolny miocen jednostki skolskiej i magurskiej Lower Miocene of the Skole Unit and Magura Unit platformowe przedpole Karpat
platform basement
zerowa linia anomalii Wisego zero line of Wise's vectors izobaty pod³o¿a mioceñskiego isobath of Miocene substratum jednostka skolska
Skole Unit jednostka stebnicka Stebnyk (Sambir) Unit miocen transgresywny na Karpatach transgressive Miocene deposits upon the Carpathians jednostka zg³obicka Zg³obice Unit miocen zapadliska
Miocene of the Carpathian Foredeep
0 30km Ku Ku Ru Ru Bu Bu Su Su 19° 20° 21° 22° Tarnobrzeg SIG1 Z1 0 -1000 -2000 K 1 -3000 -3000 WR2 P1 Ch1 K³1 KW1 C4 UK RA IN A UK RA IN E C Z E C H Y C Z E C H R E P . S £ O W A C J A S L O V A K I A Dr 1 BIG1 P136 CIG1 Krynica Bardejov Dolny Kubin Malcov Zakopane Nowy Targ Krosno ¯ywiec Gorlice Jas³o Nowy S¹cz Kraków Bielsko Bia³a Cieszyn Przemyœl Rzeszów P O L S K A P O L A N D
Ryc. 1. Szkic tektoniczny polskiej czêœci Karpat i zapadliska przedkarpackiego (wg Oszczypki, 1998, uzupe³niony). Strefa
(podjed-nostki): Su — Siar, Ru — raczañska, Bu — bystrzycka, Ku — krynicka p³aszczowiny magurskiej
Fig. 1. Sketch map of the Polish Carpathians and their foredeep (based on Oszczypko, 1998). Su — Siary, Ru — Raèa, Bu —
Bystri-ca, Ku — Krynica subunits of the Magura Nappe Kraków Brno Ostrawa Zebrzydowice Domaczka Wiedeñ Nowy S¹cz Gorlice Presov Rzeszów Przemyœl D S Ss Sk PPS BS P BW Modra n/Cirochou Nowy Targ 6 8 9 10 7 1 3 4 5 0 50km An 6 11 BP 2 23° 50° 12 13 Kremna Kochanovce 14 21° 19° 17° przypuszczalny zasiêg zbiornika wczesnomioceñskiego
Early Miocene sea
diatomity diatomites olistolity debris-flow deposits ewaporaty evaporites linia brzegowa shore line osuwiska slumps przesmyki sea-ways wiercenia boreholes
lokalizacja osadów wczesnomioceñskich
position of the Early Miocene deposits
¬
Ryc. 2. Paleogeograficzno-palinspastyczny szkic basenów
Kar-pat Pó³nocnych we wczesnym miocenie (NN2–NN3?) (wg Kovaèa i in., 1998; Oszczypko & Oszczypko-Clowes, 2003, uzupe³niony). Wydzielenia litostratygraficzne: 1 — formacja zebrzydowicka, 2 — warstwy worotyszczañskie, 3 — warstwy z Domaczki, 4 — formacja sakvicka, 5 — formacja prešovska, 6 -³upkowe warstwy kroœnieñskie, 7 — warstwy kroœnieñskie— piaskowce glaukonitowe, 8 — warstwy z Gorlic, 9 — formacja z Zawady, 10 — formacja waksmundzka, 11 — formacja andry-chowska, 12 — formacja z Kremnej, 13 — formacja kochano-wicka, 14 — warstwy ostryskie
Fig. 2. Early Miocene (NN2–NN3?) paleogeography of the
Northern Carpathian sedimentary area (after Kovaè et al., 1998, Oszczypko & Oszczypko-Clowes, 2003, supplemented). Litho-stratigraphic subdivisions: 1 — Zebrzydowice Fm., 2 — Voro-tyshcha Fm., 3 — Domaczka Fm., 4 — Sakvice Fm., 5 — Prešov Fm., 6 — shaly facies of Krosno Beds, 7 — sandstone facies of Krosno Beds, 8 — Gorlice Beds, 9 — Zawada Fm., 10 — Waks-mund Fm., 11 — Andrychów Fm., 12 — Kremna Fm., 13 — Kochanovce Fm , 14 — Ostrysz beds
Powstanie i rozwój zapadliska
We wczesnym miocenie (burdygale) istnia³ jeszcze rozleg³y, szcz¹tkowy basen morski Karpat zewnêtrznych o szerokoœci ok. 150 km (Oszczypko & Oszczypko-Clowes, 2002, 2003). Wynurzona by³a tylko brze¿na czêœæ p³asz-czowiny magurskiej oraz byæ mo¿e tak¿e pó³nocna czêœæ jednostki dukielskiej. W kierunku pó³nocnym basen ten ³¹czy³ z siê z zatok¹ morsk¹ w po³udniowej czêœci platfor-my europejskiej, a w kierunku SW z basenem wiedeñskim (ryc. 2).
W œrodkowym burdygale (ottnang i ?karpat) resztko-wy basen fliszoresztko-wy przesun¹³ siê ku NE (basen zdanicki, borys³awsko-pokucki oraz basen fa³dów brze¿nych w Rumunii) i uleg³ ewaporacji deponuj¹c osady solne warstw worotyszczañskich na przedpolu Karpat Ukraiñskich oraz dolnomioceñsk¹ formacjê soln¹ w Rumunii.
Z koñcem burdyga³u w wyniku kolizji miêdzy p³yt¹ europejsk¹ i teranami Alcapy i Tiszy-Dacii Karpaty zewnêtrzne zosta³y sfa³dowane i wypiêtrzone. Równocze-snie zosta³ zapocz¹tkowany proces nasuwania Karpat na pó³noc, po³¹czony z formowaniem siê zapadliska przed-karpackiego (ryc. 3) przed czo³em orogenu (Oszczypko, 1997, 1998, 2004; Kovac i in., 1998).
Na prze³omie ottnangu i karpatu czo³o Karpat zew-nêtrznych znajdowa³o siê ok. 50 km na po³udnie od wspó³czesnego czo³a (Oszczypko & Tomaœ 1985; Oszczypko & Œl¹czka, 1985; Oszczypko, 1997; Oszczypko & Oszczypko-Clowes, 2003). Pod wp³ywem obci¹¿enia nasuwaj¹cymi siê Karpatami utworzy³a siê na platformie depresja fleksuralna (wewnêtrzne zapadlisko), wype³nione osadami gruboklastycznymi (ryc. 4A). Subsy-dencji tej towarzyszy³y sp³ywy grawitacyjne powstaj¹ce w czo³owej czêœci jednostki podœl¹skiej. Na Morawach i Œl¹sku Cieszyñskim cienkonaskórkowe p³aszczowiny
gra-witacyjne przykry³y pod³o¿e platformowe i jego paleoge-ñsko-dolnomioceñsk¹ pokrywê osadow¹. S¹ one znane jako „starostyryjskie nasuniêcia” (Jurkova, 1971) lub jako formacje z Suchej i Zamarskich(olistoplaki fliszowe, por. Bu³a & Jura, 1983; Oszczypko & Tomaœ, 1985; Moryc, 1989; Oszczypko, 1998). W rejonie Cieszyna zasiêg tych nasuniêæ pokrywa³ siê, w przybli¿eniu, ze wspó³czesnym brzegiem Karpat (Oszczypko & Luciñska-Anczkiewicz, 2000; Oszczypko & Oszczypko-Clowes, 2003). Po „staro-styryjskich nasuniêciach” wewnêtrzna czêœæ zapadliska podlega³a intensywnej subsydencji i akumulacji grubokla-stycznych osadów formacji stryszawskiej (Œl¹czka, 1977; Oszczypko, 1997, 1998; Oszczypko i in., 2005). S¹ to osa-dy sto¿ków aluwialnych, pochodz¹ce zarówno z brzegu Karpat, jak i wyniesionych fragmentów platformy (ryc. 5). Potwierdzi³y to wiercenia Bielowicko IG-1, Zawoja 1 i Sucha IG-1 (ryc. 1).
Najm³odsza redeponowana mikrofauna formacji stry-szawskiej nale¿y do eggenburgu-ottnangu (Strzêpka, 1981; Oszczypko, 1997). Zbli¿ony wiek sugeruje równie¿ nano-plankton wapienny (zona NN4, por. Garecka i in., 1996) pochodz¹cy z tej formacji. Podobna mikrofauna i nano-plankton wapienny s¹ znane z najm³odszych osadów Kar-pat zewnêtrznych oraz formacji zebrzydowickiej w pod³o¿u Karpat Cieszyñskich (por. Oszczypko & Oszczyp-ko-Clowes, 2003). Po sedymentacji formacji stryszawskiej grzbiet cieszyñsko-s³awkowski zosta³ wypiêtrzony i podle-ga³ erozji (por. Oszczypko & Tomaœ, 1985; Oszczypko, 1997; Oszczypko & Luciñska-Anczkiewicz, 2000). W po³udniowych Morawach ten okres erozji mo¿na korelo-waæ z niezgodnoœci¹, stwierdzon¹ w sp¹gu osadów górne-go karpatu (Jiøièek, 1995).
Równoczeœnie na pó³noc od grzbietu cieszy-ñsko-s³awkowskiego zacz¹³ rozwijaæ siê system rowów, ogra-niczonych uskokami normalnymi, o kierunku W–E i NW–SE
H H H H H zlepieñce conglomerates Pa S LB EB Ot NN2 NN3 NN4 NN5 NN6 NN7 NN8 NN9 10 S N (mln lat) (Ma) NANOZONYNANNOZONES 15 20 K H H H H H Z A P A D L I S K O P R Z E D K A R P A C K I E C A R P A T H I A N F O R E D E E P K A R P A T Y Z E W N Ê T R Z N E O U T E R C A R P A T H I A N S P £ Y T A P Ó £ N O C N O E U R O P E J S K A N O R T H E U R O P E A N P L A T E Chmielnik Fm GRZBIET CIESZYNA-S£AWKOWA CIESZYN--SLAVKOV RIDGE PODZIA£ M EDYTERAÑSKI MEDITERRANEAN SUBDIVISION CENTRALNA P ARA TETYDA CENTRAL P ARA TETHYS BURDYGA£ BURDIGALIAN SERRA W A L SERRA V ALIAN LANG LANGIAN TOR TON TOR TONIAN EGGENBURG EGGENBURGIAN H H H NN1 NP25 EGER EGERIAN Krzy¿anowice Fm Zawoja Fm Machów Fm warstwy grabowieckie Grabowiec Beds Wieliczka Fm Pinczów Fm Trrzydnik Fm Skawina Fm Zebr zydo wice Fm GRZBIET RZESZOWA RZESZÓW RIDGE
zlepieniec Sypkiej Góry Sypka Góra Congl.
Stryszawa Fm Sucha Fm flisz Flysch zlepieniec Nockowej Nockowa Congl. piaskowce sandstones mu³owce,i³owce mudstones, clays wapienie limestones gipsy i anhydryty gypsum, anhydrites sole kamienne salt deposits tufity tuffites Zamarski Mb olistostromy fliszowe flysch olistostromes luka stratygraficzna hiatus AKWIT AN AQUIT ANIAN SZA T CHA
TIAN pod³o¿e platformowe
platform basement H H 25 sfa³dowany miocen FoldedMiocene zlepieniec Dêbowca Dêbowiec Congl.
Ryc 3. Schemat litostratygraficzny osadów mioceñskich zapadliska przedkarpackiego (wg Oszczypki, 1999, zmieniony). Ot —
ottnang, K — karpat, EB — wczesny baden, LB — póŸny baden, S — sarmat, Pa — panon
Fig. 3. Lithostratigraphic model of the Miocene deposits of the Polish Carpathian Foredeep (after Oszczypko, 1999, suplemented).
znany jako paleodolina bludowicko-skoczowska (Oszczypko & Luciñska-Anczkiewicz, 2000). W póŸnym karpacie-wcze-snym badenie obni¿aj¹ca siê paleodolina by³a zasypywana utworami zboczowymi (bloki ska³ karboñskich), a nastêpnie przybrze¿nymi zlepieñcami dêbowieckimi i wreszcie g³êboko-wodnymi marglistymi mu³owcami formacji skawiñskiej.
Wczesnomioceñskie i wczesnobadeñskie depocetra by³y usytuowane w zachodniej czêœci zapadliska wew-nêtrznego i przed³u¿a³y siê do basenu samborskiego (steb-nickiego) (Vass & Cech, 1983; Oszczypko, 1997, 1998). W ottnangu-karpacie? stopa subsydencji ca³kowitej (1000–1400 m/mln lat) by³a w pe³ni kompensowana przez stopê sedymentacji, co znalaz³o wyraz w l¹dowej i p³ytko-morskiej sedymentacji (Oszczypko, 1997, 1999). W kie-runku wschodnim (basen samborski) stopa subsydencji dochodzi³a do 2000 m/mln lat (Oszczypko, 1998).
W wyniku wczesnobadeñskiej transgresji brzeg basenu przesun¹³ sie od 30 do 100 km na pó³noc (ryc. 4B). W jego w osiowej czêœci stopa sedymentacji wynosi³a od 250–500
m/mln lat w czêœci morawskiej (Meulenkamp i in., 1996) do 200 m/mln lat w polskiej czêœci basenu. Równoczeœnie w pó³nocnej (szelfowej) czêœci basenu stopa sedymentacji nie przekracza³a 50 m/mln lat.
Wczesnobadeñska transgresja morska wkroczy³a zarówno na utwory platformowe przedpola, jak i na Karpa-ty fliszowe. W badenie osie ekstensyjnych rowów przesu-nê³y siê ku NE (rów Zawady i krzeszowicki).
Od wczesnobadeñskiej trangresji po schy³ek wczesne-go sarmatu w zapadlisku przedkarpackim stopa subsyden-cji by³a wy¿sza od stopy sedymentasubsyden-cji, co uwarunkowa³o morsk¹ sedymentacjê (ryc. 3, 4B, 6). We wczesnym bade-nie osiowa czêœæ basenu osi¹ga³a g³êbokoœæ górnego batia³u, podczas gdy w pó³nocnej i po³udniowej szelfowej czêœci basenu g³êbokoœci mieœci³y siê w obrêbie nerytyku — litoralu.
Od serrawalu (15 mln lat temu) zaznaczy³o siê stopnio-we ogólne sp³ycenie zbiornika morskiego, które zapocz¹tkowa³o poŸnobadeñski kryzys salinarny w zapa-dlisku (por. Andreyeva-Grigorovich i in., 2003). Na diagramach subsydencji wydarzenie to zaznacza siê tendencj¹ wznosz¹ca (Oszczyp-ko, 1997, 1998). PóŸnobadeñskie obni¿enie poziomu morza oraz oziêbienie klimatu zaini-cjowa³o kryzys salinarny na przedpolu Karpat (ryc. 6, por. Oszczypko, 1998; Andreyeva-Gri-gorovich i in., 2003; B¹bel, 2004). P³ytka czêœæ basenu ewaporacyjnego rozwiniêta na szelfie by³a zdominowana przez facjê siarczanow¹ oraz podrzêdnie przez osady wêglanowo-lito-ralne (Kasprzyk, 1993, 1999; Peryt i in., 1998a, b; B¹bel, 1999, 2004). G³êbsza czêœæ basenu, zajêta przez facjê chlorkow¹, usytuowana by³a na po³udniu, wzd³u¿ ówczesnego brzegu Kar-pat (por. Garlicki, 1979; B¹bel, 2004, 2005; Kasprzyk, 2005). Po³udniowy brzeg basenu ewaporatowego znajdowa³ siê na Karpatach, gdzie lokalnie deponowane by³y sole kamienne Wieliczki oraz gipsy i wapienie litotamniowe „zatoki rzeszowskiej” (ryc. 6, por. Oszczypko, 1997; Andreyeva-Grigorovich i in., 2003). Wed³ug B¹bla (2004) g³êbokoœæ subbasenu gipsowego nie przekracza³a kilka metrów, natomiast w subbasenie halitowym wynosi³a nie wiêcej ni¿ 30–40 m. W tym czasie stopa sedymentacji, w polu facji siarczanowej, waha sie od kilkunastu metrów do 50 m/mln lat w polu facji chlorkowej. Gdybyœmy jednak przy-jeli za Garlickim (1968) okres akumulacji che-micznej na 25–35 Ka, to stopa sedymentacji by³aby o rz¹d wy¿sza (Oszczypko, 1998). Po sedymentacji chemicznej brzeg Karpat prze-sun¹³ siê o kilka kilometrów na pó³noc; równo-czeœnie dosz³o do teleskopowego skrócenia Karpat zewnêtrznych, znanego jako „œrodbade-ñska kompresja” (por. Oszczypko, 1997, 1998; Kovaè i in., 1998). Skracanie to zosta³o udoku-mentowane przez co najmniej 12 km nasuniê-cie p³aszczowiny magurskiej i jednostek grupy przedmagurskiej na jednostkê œl¹sk¹ oraz zdwojenie tektoniczne jednostki podœl¹skiej (Oszczypko, 1997, 1998; Oszczypko & Oszczypko-Clowes, 2003).
Po sedymentacji chemicznej lokalnie zaznaczy³a siê erozja (Peryt & Peryt, 1994;
Nowy Targ Kraków Przemyœl Lviv 18° 20° 22° 24° Wis³a Dunajec San Zah. Boh Dnister prekambr Precambrian paleozoik Paleozoic mezozoik Mesozoic paleogen Paleogene olistoplaki fliszowe flysch olistoplaque równiny aluwialne alluvial plain Karpaty zewnêtrzne Outer Carpathians
czo³o starostyryjskich nasuniêæ front of the “Old-Styrian” nappes wspó³czesne czo³o Karpat present-day front of the Carpathians czo³o sfa³dowanego miocenu front of the folded Miocene Zone pó³nocny zasiêg morskich osadów mioceñskich northern extent of the Miocene marine deposits
sto¿ek aluwialny alluvial fan 50km Nowy Targ Kraków Przemyœl Lviv R U M U N I A R O M A N I A jednostka magurska Magura Unit pieniñski pas ska³kowy
Pieniny Klippen Belt jednostka œl¹ska/podœl¹ska Silesian/Sub-Silesian Units jednostka skolska/skiby Skole/Skiba Unit jednostka bor ys³awsko-pokucka Bor yslav-Pokutya Unit 50km speneplenizowany l¹d peneplained land wy¿yny i góry highlands & mountains b³ota i laguny swamps & lagoons strefa litoralna littoral zone strefa batialna bathial zone strefa neretyczna neritic zone delta sto¿kowa fan-delta A B 18° 20° 22° 24° 50° 50°
Wis³a San Zah.
Boh Dnister Dunajec UKRAINAUKRAINE C Z E CH Y C Z E CH R EP . S £ O W A C J A S L O V A K I A P O L S KA P O L A ND UKRAINA UKRAINE C Z E CH Y C Z E CH R EP . S £ O W A C J A S L O V A K I A P O L S KA P O L A ND
pieniñski pas ska³kowy Pieniny Klippen Belt
jednostka magurska Magura Unit jednostka œl¹ska/podœl¹ska
Silesian/Sub-Silesian Units jednostka
skolska/skiby Skole/Skiba Unit jednostka bor ys³awsko-pokucka Bor yslav-Pokutya Unit
Ryc. 4. Palinspastyczny szkic paleogeograficzny polskiej czêœci zapadliska
przedkarpackiego w karpacie (A) i wczesnym badenie (B) wg Oszczypko i in. (2005) uproszczony
Fig. 4. Karpatian (A) and Early Badenian (B) palinspastic paleogeography maps
Panow & Plotnikow, 1996; Andreyeva-Grigorovich i in., 1997). W rejonie Rzeszowa pod³o¿e zewnêtrznej czêœci zapadliska zosta³o wypiêtrzone i lokalnie by³o erodowane („bezanhydrytowa wyspa rzeszowska”). W obszarze tym erozja usunê³a co najmniej 50–100 m osadów chemicznych i podchemicznych (Komorowska-B³aszczyñska, 1965). Obni¿enie poziomu morza spowodowa³o równie¿ progra-dacjê osadów klastycznych w kierunku basenu (Krzywiec, 1997), a w rejonie Krakowa — depozycjê piasków bogu-cickich (Porebski & Oszczypko, 1999). U schy³ku badenu basen uleg³ pog³êbieniu do g³êbokoœci nerytycznych (Oszczypko, 1998), a transgresja morska osi¹gnê³a Kotlinê Sadeck¹ (por. Oszczypko i in., 1992). W tym czasie najwy-¿sza stopa subsydencji dochodz¹ca do 2000 m/mln lat zaznaczy³a siê w wierceniach Przemyœl-136 i
Drohobycz-ka–1 (ryc. 1). W okolicach Rzeszowa subsydencja nie prze-kraczala 1200–1300 m/mln lat (Oszczypko, 1998, 1999), podczas gdy stopa sedymentacji oscylowa³a wokó³ wartoœci 1000 m/mln lat. W obszarze tym („wyspa rzeszowska”) osa-dy „górnobadenskie” transgresywnie przykrywaja platformo-we pod³o¿e. W okolicach Bochni i Tarnowa oraz na NE obrze¿eniu zapadliska stopa sedymentacji wynosila 100–200 m/mln lat. Póznobadeñska subsydencja w sposób ciag³y przesz³a w sarmack¹.
W sarmacie w stosunku do badenu istotnie zmieni³o siê po³o¿enie osi subsydencji, która przemieœci³a siê o 40–50 km na NE. W rowie Wielkich Oczu (wiercenia Ch 1, JK 1, ryc. 1) subsydencja wynosi³a od 1500 m w czêœci NE do 2500–3000 m w czêœci SE (Oszczypko, 1998, 1999). Towarzyszy³a jej wysoka stopa sedymentacji dochodz¹ca do 1700 do 2400 m/mln lat. W kierunku SE, ju¿ na terytorium Ukrainy, mi¹¿szoœæ sarmackich osadów dochodzi do 5000 m (por. Meulenkamp i in., 1996; Andrey-eva-Grigorovich i in., 1997; Bubniak i in., 2001; Kurovets i in., 2004), a odpowiadaj¹ca im stopa sedymentacji osi¹ga 4440 m/mln lat (Meulen-kamp i in., 1996). W pó³nocnej, brze¿nej czêœci zapadliska ca³kowita subsydencja nie przekra-cza³a kilkuset metrów. Koñcowy okres sedymenta-cji w zapadlisku przebiega³ w p³ytkim, wys³adzaj¹cym siê zbiorniku morskim. Sedymenta-cja morska w zapadlisku przedkarpackim prawdo-podobnie przetrwa³a do póŸnego miocenu (Wójcik & Jugowiec, 1998), po czym mia³y miejsce ostatnie ruchy nasuwcze w po³udniowej czêœci zapadliska.
Ostatecznie p³aszczowiny karpackie osi¹gnê³y swoj¹ dzisiejsz¹ pozycjê w okresie posarmackim (Wójcik & Jugowiec, 1998; Oszczypko, 1998).
Sfa³dowany miocen
Strefa sfa³dowanego miocenu jest najlepiej wykszta³cona na obszarze tzw. sigmoidy prze-myskiej, gdzie wzd³u¿ granicy polsko-ukraiñ-skiej osi¹ga szerokoœæ do 20 km (ryc. 1). W Karpatach Wschodnich, na terytorium Ukrainy i Rumunii, miocen sfa³dowany jest dzielony na dwie jednostki tektoniczne. Bardziej po³udniowa znana jest jako jednostka borys³awsko-pokucka („fa³dy wg³êbne”) na Ukrainie lub jako jednostka fa³dów brze¿nych w Rumunii. Miêdzy Dobromi-lem a Samborem jednostka ta chowa siê pod nasuniêciem skolskim. Jej przed³u¿enie w kierun-ku zachodnim jest wci¹¿ dyskierun-kusyjne, a liczne pró-by poszukiwania fa³dów wg³êbnych w polskich Karpatach nie przynios³y dotychczas jednoznacz-nych wyników.
Bardziej zewnêtrzna czêœæ strefy miocenu sfa³dowanego nale¿y do jednostki samborskiej (podkarpackiej w Rumunii), znanej w Polsce jako jednostka stebnicka. Tworz¹ j¹ utwory molasowe dolnego i œrodkowego miocenu (karpat, baden i sarmat), nasuniête na utwory sarmatu zapadliska przedkarpackiego (strefa Bilche-Volytsa na Ukrainie). W Karpatach Ukraiñskich amplituda nasuniêcia jednostki stebnickiej wynosi co najmniej 20 km (por. Andreyeva-Grigorovich i in., 2003; Oszczyp-ko i in., 2005). 2108 2538 3951 4825 3320 3834 2213 2321 2290 3740 4406 4665 4225 3556 581 4680 1485,5 3246,5 3792,5 DC STF SK ZmF ZmF WM KF DC STF ZbF ZF? AF DC STF STF/ SM DC STF STF/ SM STF ZF SF ~ 455 m BIELOWICKO IG1 GR (imp/min) 7500 2500 NN (imp/min) 3000 1200 ANDRYCHÓW 6 GR (API) 0 100 0 R (omh/m) 200 P £ A S Z C Z O W I N Y K A R PAT Z E W N Ê T R Z N Y C H O U T E R C A R PAT H I A N S N A P P E S LACHOWICE 1 GR (imp/min) 4200 1500 0 90 R (ohm/m) GR (imp/min) 500 1500 0 120 R (ohm/m) ZAWOJA 1 g³êbokoœæ (m) depth (m) 1000 1200 1400 2200 2400 3750 3250 3300 3500 3700 3900 3800 4000 4200 4400 4600 4800 górny paleozoik Upper Palaeozoic górny paleozoik Upper Palaeozoic górny paleozoik Upper Palaeozoic dolny paleozoik Lower Palaeozoic mu³owce szelfowe egeru Egerian shelf mudstones
dolnobadeñskie mu³owce szelfowe/ sk³on kontynentalny
karpacki sto¿ek aluwialny (mu³owce, piaskowce, zlepieñce)
Karpatian alluvial fan (mudstones, sandstones, conglomerates)
karpacki sto¿ekaluw ialny(zlepieñce) Karpatian alluvial fan(conglom erates)
delta sto¿kowa egeru -- zlepieñce
Egerian fan delta conglomerates
górnokarpackie – dolnobadeñskie zlepieñce transgresywne
Upper Karpatian – Lower Badenian transgressive conglomerates
fliszowa olistoplaka (p³aszczowiny „starostyryjskie”)
Flysch olistoplaque (”Old Styrian nappes”)
Low er B adeni ans hel f/ slopem uds tones fliszowa olistoplaka (p³aszczowiny „starostyr yjskie”) Flysch olistoplaque (”OldStyrian nappes”)
Ryc. 5. Korelacja wczesnomioceñskich i wczesnobadeñskich utworów pod
nasu-niêciem karpackim w rejonie Zawoji, Andrychowa i Cieszyna (wg Oszczypko & Oszczypko-Clowes, 2003; Oszczypko, 2006). ZF — formacja z Zawoji (oligo-cen–?dolny miocen), AF — formacja z Andrychowa (eger), ZBF — formacja zebrzydowicka (eger–egenburg): olistopaki fliszowe („starorostyryjskie nasuniê-cia”): SF — formacja z Suchej, ZmF — formacja z Zamarskich, STF — formacja stryszawska (?ottnang–karpat), STF/SM — ogniwo zlepieñców ze Stachorówki formacji stryszawskiej, KF i WM — zlepieñce z przewag¹ materia³u karpackie-go, DC — zlepieñce dêbowieckie (?górny karpat–dolny baden), SK — formacja skawiñska (dolny baden)
Fig. 5. Well log cross-section of the sub-thrust Early Miocene to Early Badenian
deposits of the Zawoja–Andrychów– Cieszyn area (Polish Western Carpathians) after Oszczypko & Oszczypko-Clowes, 2003 and Oszczypko, 2006). ZF — Zawoja Formation (Oligocene–?Lower Miocene), AF — Andrychów Formation (Egerian), ZBF — Zebrzydowice Formation (Egerian–Eggenburgian): flysch olistoplaue (”Old Styrian nappe”): SF — Sucha Formationa, ZmF — Zamarski Formation, STF — Stryszawa Formation (?Ottnagnian–Karpatian), STF/SM — Stachorówka Conglomerate Member of the Stryszawa Formation, KF and WM — mainly flysch derived conglomerates, DC — Dêbowiec conglomerates (?Upper Karpatian-Lower Badenian), SK — Skawina Formation (Lower Badenian)
W Polsce, na wschód od Przemyœla, jednostka stebnic-ka ods³ania siê na powierzchni (Ney, 1968; Ksi¹¿kiewicz, 1972). Tworzy j¹ kilka szerokich, zimbrykowanych fa³dów z utworami karpatu i dolnego badenu (warstwy stebnickie i balickie, por. Garecka & Olszewska, 1997) w j¹drach anty-klinalnych oraz utworów górnobadeñsko-sarmackich wystêpuj¹cych w synklinach. W rejonie Przemyœla wiel-koœæ nasuniêcia jednostki stebnickiej na utwory sarmackie zapadliska przedkarpackiego jest nie mniejsza od 15 km (Ney, 1968; Oszczypko i in., 2005). W kilku odwiertach, na z³o¿u gazu ziemnego Przemyœl-Jaksmanice, w sp¹gu jed-nostki stebnickiej nawiercone zosta³y eoceñsko-oligoce-ñskie utwory fliszowe (Zieliñski, 1963; Ksi¹¿kiewicz, 1972). W podobnej sytuacji tektonicznej nawiercone zosta³y oligoceñskie utwory fliszowe w odwiercie Cisowa
IG-1, usytuowanym 15 km na po³udnie od czo³a Karpat (Wdowiarz, 1967). Na zachód od Przemyœla jednostka stebnicka chowa siê pod nasuniêciem jednostki skolskiej. Fragmenty jednostki stebnickiej nawiercono w kilku odwiertach miêdzy Przemyœlem i Ropczycami (Ksi¹¿kie-wicz, 1972; Po³to(Ksi¹¿kie-wicz, 2004).
W wielu wierceniach, miêdzy Przemyœlem i Dêbic¹, pod jednostk¹ stebnicka lub wprost pod jednostk¹ skolsk¹ by³a nawiercana ³uska utworów badeñskich o niewielkiej mi¹¿szoœci (por.Ney, 1968; Po³towicz, 2004).
Od Dêbicy w kierunku Brzeska szerokoœæ sfa³dowa-nych utworów badeñsko-sarmackich wyraŸnie siê posze-rza, maksymalnie do 10 km (ryc. 1). Strefa ta jest znana jako „fa³dy badeñskie” (Ksi¹¿kiewicz, 1972) lub jako jed-nostka zg³obicka (Kotlarczyk, 1985; por. Krzywiec i in., 2004; Oszczypko i in., 2005). Do strefy miocenu sfa³dowanego nale¿¹ równie¿ fa³dy bocheñskie (Poborski & Skoczylas-Ciszew-ska, 1963). S¹ to stromo ustawio-ne fa³dy Bochni i Zborni, zaklinowane pomiêdzy czo³em Karpat oraz miocenem autochto-nicznym zewnêtrznego zapadli-ska przedkarpackiego (Ney, 1968; Ksi¹¿kiewicz, 1972; Poborski & Skoczylas-Ciszew-ska, 1963). J¹dra fa³dów s¹ utwo-rzone z utworów fliszowych, natomiast skrzyd³a s¹ zbudowane z dolnobadeñskiej formacji ska-wiñskiej oraz górnobadeñskich utworów solnych formacji wielic-kiej i warstw chodenickich. Kilka kilometrów na zachód od Bochni (z³o¿a Moszczenica i £ê¿kowice) utwory solne i warstwy chodenic-kie tworz¹ kilka fa³dów, nasuniê-tych na autochtoniczne utwory górnego badenu (Garlicki, 1971). Na zachód od Raby czo³o nasu-niêcia karpackiego cofa siê pra-wie o 10 km na po³udnie, tworz¹c tzw. „zatokê gdowsk¹”. S¹ to s³abo zdeformowane utwory for-macji skawiñskiej, gipsy i war-stwy chodenickie (Ksi¹¿kiewicz, 1972; Po³towicz, 1962, 2004). W póŸnym badenie (przed depozy-cj¹ piasków bogucickich) utwory badeñskie zatoki gdowskiej wraz z pod³o¿em mezozoicznym uczestniczy³y w synsedymenta-cyjnych ruchach nasuwczych (Porêbski & Oszczypko, 1999). Struktura „zatoki gdowskiej” by³a interpretowana przez Jonesa (1996, 1997) jako tzw. „strefa trójk¹tna”. Przed czo³em Karpat fliszowych, przy zachodnim zakoñczeniu zatoki gdowskiej jest usytuowana kopalnia soli w Wieliczce. Z³o¿e jest utworzone ze sfa³dowanych utworów forma-cji skawiñskiej (dolny baden),
facje wêglanowo-litoralne carbonate-littoral facies facje siarczanowe sulphate facies œrodowisko morskie marine environment œrodowiska brakiczno-jeziorne brackish-lacustrine environment
wypiêtrzona czêœæ Karpat wewnêtrznych uplifted area of the Intra Carpathian region wypiêtrzona czêœæ Karpat zewnêtrznych uplifted area of the Outer Carpathians wypiêtrzona czêœæ platformy europejskiej uplifted area of the European Platform
facje chlorkowe chloride facies
facje chlorkowe (sole potasowe) chloride facies (potasium salts) bezanhydrytowa „wyspa rzeszowska” Rzeszów Island (areas without evaporites)
aktywny uskok normalny active normal fault aktywny uskok przesuwczy active strike - slip fault
pieniñski pas ska³kowy Pieniny Klippen Belt Pó³nocne Alpy Wapienne Northern Calcareous Alps
aktywne nasuniêcia active thrust uskok passive fault nasuniêcia passive thrust
wspó³czesny brzeg Karpat present front of the Carpathians wspó³czesny brzeg zapadliska przedkarpackiego present margin of the Carpathian Foredeep wspó³czesne kontury gór
present counturs of mountains
0 100km 45° Wien Bratislava Szolnok Budapest Miškolc Debrecen Košice Banská Bystrica Sibiu Cluj Pécs Zagreb Szeged linia raby Lviv Brno Góry APUSENI Mts. WES T E UR OP EA N P LAT F O RM MA B MK S+SS CWC IGAL SC OD SK C+A T+MF D FOREDEEP NCA VILLÁNY MECSEK PAPUK SK + BP Suceava Kalush Przemyœl Kolomya Kraków Wieliczka Rybnik Bochnia ST SR Vesprem TCR ZAP ADLISKO ZAPAD LIS KO FORED EEP F O R E D E E P Z A P A D L IS K O PLAT FORM A ZAC H OD NI OE U R O P E J S K A 46° 16° 47° 48° 49° 50° 51° 18° 20° 22° 24° 26° 28° 46° 47° 48° 49° 50° 16° 18° 20° 22° 24° 26° 28°51° rába line
zasiêg morza póŸnobadeñskiego extent of Late Badenian sea PLATFO RMA WSCH OD NIO EUR O PE JSK A EASTEU RO PEAN PL AT FOR M
Ryc. 6. Palinspastyczna mapa paleogeograficzna póŸnobadeñskiego kryzysu salinarnego w
zapadlisku przedkarpackim i w basenach systemu transylwañsko-panoñskiego (wg Andrey-eva-Grigorovich i in., 2003, uproszczona). Jednostki Karpat zewnêtrznych i wewnêtrznych: AC — Audia, Macla, p³aszczowiny fliszu konwolutnego, BP — jednostka borys³awsko-po-kucka, CWC — Centralne Zachodnie Karpaty, D — jednostka dukielska, MA — jednostka magurska, MF — jednostka fa³dów brze¿nych, MK — Ma³e Karpaty, OD — zewnêtrzne Dacydy, SC — jednostka podkarpacka, SK — jednostka skolska, SR — jednostka samborska, S — jednostka œl¹ska, SS — jednostka podœl¹ska, ST — jednostka stebnicka, T — jednostka-Tarcau, TCR — Zadunajski Grzbiet (Œrodkowy), ZD — jednostka zdanicka
Fig. 6. Late Badenian palinspastic paleogeography of the Carpathian Foredeep
andTransylva-nian-Panonian basin system (after Andreyeva-Grigorovich et al., 2003, simplified). Outer Carpathians and Intracarpathian area: AC — Audia, Macla, Convolute Flysch nappes, BP —Borislav-Pokutya Unit, CWC — Central Western Carpathians, D — Dukla Unit, MA — Magura Nappe, MF — Marginal Folds Unit; MK — Male Karpaty Mts., OD — Outer Dacides, SC — Subcarpathian Unit, SK — Skole Unit, SR — Sambir Unit, S — Silesian Unit, SS — Subsilesian Unit, ST — Stebnyk Unit, T — Tarcua Unit, TCR — Transdanubian Central Ran-ge, ZD — danice Unit
utworów solnych (górny baden) oraz warstw chodenickich (górny baden). Na zachód od Krakowa strefa miocenu sfa³dowanego jest bardzo w¹ska (Ksi¹¿kiewicz, 1972). W rejonie Andrychowa i Kêt brze¿na czêœæ Karpat zbudowana jest z szeregu ³usek jednostki podœl¹skiej przykrytych utwo-rami dolnego i górnego badenu (por. Baran i in., 1997; Oszczypko & Oszczypko-Clowes, 2003). £uski te zosta³y okreœlone ostatnio przez Wójcika i in. (1999) jako olistro-stromy fliszowe, wystêpuj¹ce w osadach górnego sarmatu (panonu) i nasuniête na miocen autochtoniczny zewnêtrzne-go zapadliska.
Jednostka zg³obicka na ca³ej swej d³ugoœci jest tekto-nicznie niejednorodna. Miêdzy Wis³ok¹ i Dunajcem („zatoka Pilzna” i „pó³wysep Tarnowa”) w budowê jed-nostki zg³obickiej uczestnicz¹ utwory jedjed-nostki skolskiej, o mi¹¿szoœci przekraczaj¹cej niekiedy 1000 m (Ney, 1968). Ten sektor miocenu sfa³dowanego jest uwa¿any przez Po³towicza (2004) za p³aszczowinê grawitacyjn¹. Odmienn¹ budowê ma, bardzo szczegó³owo rozpoznana wierceniami i badaniami sejsmicznym, jednostka zg³obic-ka miêdzy Dunajcem i Brzeskiem. Wed³ug wczeœniejszych badañ Kirchnera & Po³towicza (1974) by³y tutaj wyró¿nia-ne trzy ³uski (Dêbna, Wojnicza i Biadolin), utworzowyró¿nia-ne wy³¹cznie z utworów badeñsko-?sarmackich. Interpretacja tektoniczna tego segmentu jednostki zg³obickiej sta³a siê ostatnio przedmiotem kontrowersji (por. Po³towicz, 2004; Krzywiec i in., 2004). Wed³ug Po³towicza (2004) ta czêœæ jednostki zg³obickiej jest utworzona z trzech tektonosomów (olistoplak) pochodzenia grawitacyjnego, natomiast Krzy-wiec i in. (2004) interpretuj¹ tektonikê jednostki zg³obickiej w rejonie Brzeska-Wojnicza ca³kowicie odmiennie, uznaj¹c j¹ za strefê trójk¹tn¹ powsta³¹ w wyniku kompresji. W inter-pretacji Krzywca i in. (2004) ³uska Dêbna jest œciœle zwi¹zana z nasuniêciem karpackim, ³uska Wojnicza to dupleks o pasywnym stropie, natomiast ³uska Biadolin to element tektoniczny ograniczony od po³udnia nasuniêciem wstecznym, a od pó³nocy nasuniêciem czo³owym. Ponad nasuniêciem wstecznym utwory nadewaporatowe s¹ sfa³dowane, tworz¹c g³êbok¹ synklinê. Prawdopodobna obecnoœæ sarmatu w tej synklinie mo¿e œwiadczyæ o synse-dymentacyjnym charakterze tych deformacji.
Podsumowanie
1) W Karpatach zewnêtrznych, od wczesnego do póŸ-nego miocenu, w nastêpstwie subdukucji œcienionej skoru-py p³yty europejskiej pod mikrop³yty Alcapa i Tisza-Dacia, trwa³y skierowane ku N i NE ruchy nasuwcze. W polskich Karpatach zewnêtrznych œrednia stopa ruchów nasuw-czych wynosi³a 12 mm/rok.
2) Przy koñcu ottnangu przed czo³em aktywnej pryzmy akrecyjnej uformowa³ siê fleksuralny basen przedgórski, usy-tuowany na styku pryzmy akrecyjnej i p³yty przedpola. Pocz¹tkowo w basenie tym osadza³y siê gruboklastyczne osa-dy l¹dowe i p³ytkomorskie, a od miocenu œrodkowego domi-nowa³a sedymentacja morska. Si³¹ sprawcz¹ subsydencji tektonicznej w zapadlisku przedkarpackim by³o obci¹¿enie przemieszczaj¹cymi siê ku pó³nocy p³aszczowinami karpac-kimi oraz ugiêcie zwi¹zane z procesami subdukcyjnymi.
3) We wczesnym-œrodkowym miocenie w miarê prze-suwania siê orogenu karpackiego zaznacza sie stopniowy wzrost subsydencji.
4) Zapadlisko przedkarpackie by³o zasypywane osada-mi klastycznyosada-mi pochodz¹cyosada-mi z erozji Karpat fliszowych i utworów platformowych przedpola. Wyj¹tek stanowi
okres póŸnobadeñskiej sedymentacji chemicznej, kiedy to „stagnacji” brze¿nej czêœci Karpat zewnêtrznych towarzy-szy³a pocz¹tkowo bardzo wolna subsybsydencja, a nastêp-nie — ruchy wznosz¹ce.
5) Mioceñska konwergencja karpackiej pryzmy akre-cyjnej powodowa³a migracjê depocentrów na pó³noc i przekraczaj¹ce zaleganie, na p³ycie przedpola, stopniowo coraz m³odszych osadów.
Praca zosta³a sfinansowana z funduszu Badañ Statuto-wych Uniwersytetu Jagielloñskiego DS 1/V/ING/06-808 oraz czêœciowo z grantu KBN 4T128 04928.
Literatura
ANDREYEVA-GRIGOROVICH, A. S., KULCHYTSKY Y. O., GRUZMAN A. D., LOZYNYAK P. Y., PETRASHKEVICH M. I., PORTNYAGINA L. O,. IVANINA A. V, SMIRNOV S. E., TROFIMOVICH N. A., SAVITSKAYA N. A. & SHVAREVA N. J. 1997 — Regional stratigraphic scheme of Neogene formations of the Central Paratethys in the Ukraine. Geol. Carpathica, 48: 123–136. ANDREYEVA-GRIGOROVICH A. S., OSZCZYPKO N., ŒL¥CZKA A., SAVITSKAYA N. A. & TROFIMOVICH N. A. 2003 — Correla-tion of the Late Badenian salts of the Wieliczka, Bochnia and Kalush areas (Polish and Ukrainian Carpathian Foredeep). Ann. Soc. Geol. Pol., 73: 67–89.
BARAN U., JAWOR E. & JAWOR W. 1997 — Rozpoznanie geologiczne i wyniki prac poszukiwawczych za weglowodorami w zachodniej czesci polskich Karpat. Prz. Geol., 45: 66–75. B¥BEL M. 1999 — History of sedimentation of the Nida Gypsum deposits (Middle Miocene, Carpathian Foredeep, southern Poland). Geol. Quart., 43: 429–447.
B¥BEL M. 2004 — Badenian evaporite basin of the northern Carpathian Foredeep as a drawdown salina basin. Acta Geol. Pol., 54: 313–337. B¥BEL M. 2005 — Event stratigraphy of the Badenian selenite evaporites (Middle Miocene) of the northern Carpathian Foredeep. Acta Geol. Pol., 55: 9–29.
BEAUMONT F. 1981 — Foreland basins: Geoph. Jour. Royal Astron. Soc., 65: 291–329.
BUBNIAK I., POPRAWA P. & BUBNIAK A. 2001 — Tectonic evolu-tion of the Carpathian foredeep in Ukrainian segment: implicaevolu-tions from subsidence analysis, [In:] A. Adam, L. Szarka, and J. Szendroi, (eds.), Pancardi 2001, Sopron, Hungary-Abstracts book, p. CP-3. BU£A W. & JURA D. 1983 — Litostratygrafia osadów rowu przedgórskie-go Karpat w rejoin Œl¹ska Cieszyñskieprzedgórskie-go. Geol. Kwart. AGH, 9: 5–27. GARECKA M & OLSZEWSKA B. 1997 — Ostratygrafii jednostki stebnickiej w Polsce. Prz. Geol., 45: 793–798.
GARECKA M., MARCINIEC P., OLSZEWSKA B. & WÓJCIK A., 1996 — Nowe dane biostratygraficzne oraz próba korelacji utworów mioceñskich w pod³o¿u Karpat Zachodnich. Prz. Geol., 44: 495–501. GARLICKI A. 1968 — Autochtoniczna seria solna w miocenie Pod-karpacia miêdzy Skawin¹ a Tarnowem. Biul. Inst. Geol., 215: 5–77. GARLICKI A. 1971 — Z³o¿e soli kamiennej w Lê¿kowicach nad Rab¹. Kwart. Geol., 15: 930–946.
GARLICKI A.1979 — Sedymentacja soli mioceñskich w Polsce. Pr. Geol. Inst. Geol., 119: 1–66.
JANKOWSKI J., NEY R. & PRAUS A. 1982 — Czy pod ca³ym ³ukiem po³nocno-wschodnich Karpat istniej¹ g³êbokie wody termalne? Prz. Geol., 4:165–169.
JIØIÈEK R. 1995 — Stratigraphy and geology of the Lower Miocene sediments of the Carpathian Foredeep in South Moravia and adjacent part of Lower Austria, [In:] B. Hamršmid ed., New results in Tertiary of West Carpathians II, Knohovnièka ZPN, 16: 37–65, Hodonin. JONES P. 1996 — Triangle zone geometry, terminology and kinematics. Bull. Canad. Petrol. Geol., 44: 139–152.
JONES P. 1997 — The Carpathian of the Southern Poland: thrust tectonics or wedge tectonic? AAPG Int. Conf. and Exhibition. Septem-ber 7–10, 1997 — Vienna. Abstracts: A27–28.
JIØIÈEK R. 1995 — Stratigraphy and geology of the Lower Miocene sediments of the Carpathian Foredeep in South Moravia and adjacent part of Lower Austria, [In:] B. Hamršmid ed., New results in Tertiary of West Carpathians II, Knohovnièka ZPN, 16: 37–65, Hodonin. JURKOVA A. 1971— Die Entwicklung der badener Vortiefe im Raum der Mährischen Pforte und Gebiet von Ostrava (German Summary). Geol. Pr., 57: 155–160.
KASPRZYK A. 1993— Lithofacies and sedimentation of the Badenian (Middle Miocene) gypsum in the northern part of the Carpathian Foredeep, southern Poland. Ann. Soc. Geol. Pol., 63: 33–84.
KASPRZYK A. 1999— Sedimentary evolution of Badenian (Middle Miocene) gypsum deposits in the northern Carpathian Foredeep. Geol. Quart., 43: 449–465.
KASPRZYK A. 2005 — Modele genetyczne badeñskich anhydrytów w zapadlisku przedkarpackim na obszarze Polski. Prz. Geol., 53: 47–54. KIRCHNER Z. & PO£TOWICZ, S. 1974 — Budowa geologiczna obsza-ru miêdzy Brzeskiem a Wojniczem. Rocz. Pol. Tow. Geol., 44: 293–320. KOMOROWSKA-B£ASZCZYÑSKA M. 1965 — The anhydrite-less island in the profiles of the Rzeszów Fooreland. Bull. Acad. Pol. Sc., Ser. Sc. Geol. Geogr., 13: 273–280.
KOTLARCZYK J. 1985 — An outline of the stratigraphy of Marginal Tectonic Units of the Carpathian Orogene in the Rzeszów-Przemysl area, [In:] J. Kotlarczyk, (ed.), Geotraverse Kraków-Baranów-Rze-szów-Przemysl-Komancza-Dukla. Guide to excursion 4. XIII Congr. Carpath.-Balkan Geol. Ass., Cracow, Poland 1985: 21–32.
KOVAÈ M., NAGYMAROSY A., OSZCZYPKO N., ŒL¥CZKA A., CSONTOS L., MARUNTEANU M., MATENCO L.& MARTON E. 1998 — Palinspastic reconstruction of the Carpathian-Pannonian region during the Miocene, [In:] M. Rakus, (ed.), Geodynamic development of the Western Carpathias. Slovak Geol. Surv., Bratislava: 189–217. KRZYWIEC P. 1997 — Large-scale tectono-sedimentary Middle Miocene history of the central and eastern Polish Carpathian Foredeep Basin — results of seismic data interpretation. Prz. Geol., 45: 1039–1053.
KRZYWIEC P. & JOCHYM P. 1997 — Charakterystyka mioceñskiej strefy subdukcji Karpat Polskich na podstawie wyników modelowañ ugiêcia litosfery. Prz. Geol., 45: 785–792.
KRZYWIEC P., ALEKSANDROWSKI P., FLOREK R. & SIUPIK J. 2004 — Budowa frontalnej strefy Karpat zewnêtrznych na przyk³adzie mioceñskiej jednostki Zg³obic w rejonie Brzeska-Wojnicza — nowe dane, nowe modele, nowe pytania. Prz. Geol., 52: 1051–1059. KSI¥¯KIEWICZ M. 1972 — Budowa geologiczna Polski, T. IV, Tektonika, cz. 3, Karpaty. Wyd. Geol.
KUROVETS I., PRYTULKA G. SHPOT Y. & PERYT T. M. 2004 — Middle Miocene Dashava Formation sandstones, Carpathian Foredeep, Ukraine. Jour. Petrol. Geol., 27: 373–388.
MEULENKAMP J. E., KOVAÈ M. & CICHA I. 1996— On Late Oligocene to Pliocene depocentre migration and the evolution of the Carpathian-Pannonian system. Tectonophysics, 266: 301–317. MORYC W. 1989 — Miocen przedgórza Karpat Zachodnich w strefie Bielsko-Kraków. [In:]Tektonika Karpat i Przedgórza w œwietle badañ geofizycznych i geologicznych (zagadnienia wybrane). Referaty sesji Komisja Tekt. Komit. Nauk Geol. PAN. Kraków: 170–195.
NEY R. 1968— Rola rygla krakowskiego w geologii zapadliska przed-karpackiego i rozmieszczeniu z³ó¿ ropy i gazu. Pr. Geol. 45: 1–82. OSZCZYPKO N. 1997— The Early-Middle Miocene Carpathian peripheral foreland basin (Western Carpathians, Poland). Prz. Geol., 45: 1054–1063. OSZCZYPKO N. 1998 — The Western Carpathian foredeep-deve-lopment of the foreland basin in front of the accretionary wedge and its burial history (Poland). Geol. Carpathica, 49: 1–18.
OSZCZYPKO N. 1999 — Przebieg mioceñskiej subsydencji w polskiej czêœci zapadliska przedkarpackiego. Pr. Pañst. Inst. Geol., 168: 209–230. OSZCZYPKO N. 2004 — The structural position and tectonosedimenta-ry evolution of the Polish Outer Carpathians. Prz. Geol., 52: 780–791. OSZCZYPKO N. 2006 — Late Jurassic–Miocene geodynamic evolu-tion of the Outer Carpathian fold and thrust belt and its foredeep (Western Carpathians, Poland). Geol. Quart., 50: 169–194. OSZCZYPKO N. & OSZCZYPKO-CLOWES M. 2002 — The new findings of Lower Miocene deposits in the Nowy S¹cz area (Magura Nappe, Polish Outer Carpathians). Geol. Quart., 46: 15–30.
OSZCZYPKO N. & OSZCZYPKO-CLOWES M. 2003 — The Aquita-nian arine deposits in the basement of Polish Western Carpathians and its paleogeographical and paleotectonic implications. Acta Geol. Pol., 53: 101–122.
OSZCZYPKO N. & ŒL¥CZKA A. 1985 — An attempt to palinspastic reconstruction of Neogene basins in the Carpathian Foredeep. Ann. Soc. Geol. Pol., 55: 55–76.
OSZCZYPKO N. & ŒL¥CZKA A. 1989 — The evolution of the Miocene basin in the Polish Outer Carpathians and their foreland. Geol. Carpathica, 40: 23–36.
OSZCZYPKO N. & TOMAŒ A. 1985 — Tectonic evolution of marginal part of the Polish Flysch Carpathians in the Middle Miocene: Kwart. Geol., 29: 109–128.
OSZCZYPKO N. & LUCIÑSKA-ANCZKIEWICZ A. 2000 — Early stages of the Polish Carpathian foredeep development. Slovak Geol. Mag., 6: 136–138.
OSZCZYPKO N., OLSZEWSKA B., ŒLÊZAK J. & STRZÊPKA J. 1992 — Miocene Marine and Brackish Deposits of the Nowy S¹cz
Basin (Polish Western Carpathians) — New Lithostratigraphic and Biostratigraphic Standarts. Bull. Pol. Acad. Sc., Earth Sc., 40: 83–96. OSZCZYPKO N., KRZYWIEC P., POPADYUK I. & PERYT T. 2005 — Carpathian Foredeep Basin (Poland and Ukraine) — its sedimenta-ry, structural and geodynamic evolution. [In:] J. Golonka and F. J. Picha (eds.), The Carpathians and their foreland: Geology and hydro-carbon resources. Mem. AAPG, 84: 293–350.
OSZCZYPKO N., ZAJ¥C R., GARLICKA I., MENÈIK E., DVORAK J. & MATEJOVSKA O. 1989 — Geological map of the substratum of the Tertiary of the Western Outer Carpathians and their foreland, [In:] D. Poprawa, and J. Nemcok, cords., Geological Atlas of the Western Outer Carpathians and their foreland. Pañstw. Inst. Geol.
PANOW G. M. &. PLOTNIKOW A. M. 1996 — Badeñskie ewaporaty ukraiñskiego Przedkarpacia: litofacje I mi¹¿szoœæ. Prz. Geol., 44: 1024–1028. PERYT D. 1997 — Calcareous nannoplankton stratigraphy of the Middle Miocene in the Gliwice area (Upper Silesia, Poland). Bull. Pol. Acad. Sc., Earth Sc., 45: 119–131.
PERYT T. M. & PERYT D. 1994 — Badenian (Middle Miocene) Ratyn Limestone in western Ukraine and northern Moldavia: microfa-cies, calcareous nannoplankton and isotope geochemistry. Bull. Pol. Acad. Sc., Earth Sc., 42: 127–136.
PERYT T. M., JASIONOWSKI M., KAROLI S., PETRICHENKO O. I., POBEREGSKI A. V. & TURCHINOV I. I. 1998a — Correlation and sedimentary history of the Badenian gypsum in the Carpathian Foredeep (Ukraine, Poland, and Czech Republic). Prz. Geol., 46: 729–732. PERYT T. M., PERYT D., SZARAN J. HA£AS S. & JASIONOWSKI M. 1998b — O poziomie anhydrytowym badenu w otworze wiertni-czym Ryszkowa Wola 7 k. Jaros³awia (SE Polska). Biul. Pañst. Inst. Geol., 379: 61–78.
POBORSKI J. & SKOCZYLAS-CISZEWSKA K. 1963 — O miocenie w strefie nasuniêcia karpackiego w okolicy Wieliczki i Bochni. Rocz. Pol. Tow. Geol., 33: 339–349.
PO£TOWICZ S. 1962 — Outline of the tectonic structure of the bay. Bull. Acad. Pol, Sc. Ser. Sc. Geol. Geogr., 10: 53–60.
PO£TOWICZ S. 2004 — Jednostka stebnicka i zg³obicka w budowie Karpat Polskich. Geol., Kwart. AGH, 30: 85–120.
PORÊBSKI S. & OSZCZYPKO N. 1999 — Litofacje i geneza piasków bogucickich (górny baden), zapadlisko przedkarpackie. Pr. Pañst. Inst. Geol., 168: 57–82.
PRICE R. J. 1973 — Large scale gravitational flow of supracrustal rocks, Southern Canadian Rockies. [In:] De Jong K. A. & Scholten R. (eds.), Gravity and Tectonics. Wiley, New York, 491–502.
ROYDEN L. H.& KARNER G. D. 1984 — Flexure of lithosphere beneath Apennine and Carpathian foredeep basins: evidence for insufficient topographic load. AAPG Bull., 68: 704–712.
ROYDEN L. H. 1993 — Evolution of retreating subduction boundaries formed during continental collision. Tectonics, 12: 629–638.
RYLKO W. & TOMAS A. 1995 — Morphology of the consolidated basement of the Polish Carpathians in the light of magnetotelluric data. Kwart. Geol., 39: 1–16.
STRZÊPKA J. 1981 — Dolnomiocenska mikrofauna z wiercenia Sucha IG 1, Polska. Biul. Inst. Geol., 331: 117– 122.
ŒL¥CZKA A. 1977 — Profil geologiczny otworu wiertniczego Sucha IG 1. Kwart. Geol., 21: 405–406.
VASS D. & CECH F. 1983 — Sedimentation rates in Molasse basins of the Western Carpathians. Geol. Carpathica, 34: 411–422. WDOWIARZ S. 1967 — Wyniki wiercenia Cisowa IG 1. Kwart. Geol., 11: 449–450.
WDOWIARZ S. 1976 — O stosunku Karpat do zapadliska przedkar-packiego w Polsce. Prz. Geol., 24: 350– 357.
WÓJCIK A. & JUGOWIEC M. 1998 — The youngest members of the folded Miocene in the Andrychów region (Southern Poland). Prz. Geol., 46: 763–770.
WÓJCIK A., SZYD£O A., MARCINIEC P. & NESCIERUK P. 1999 — Sfa³dowany miocen rejonu andrychowskiego-nowa jednostka tektoniczna. Pr. Pañst. Inst., Geol., 168: 231–248.
ZOETEMEIJER R., TOMEK C. & CLOETINGH S. 1999 — Flexural expression of European continental lithosphere under the Western Outer Carpathians. Tectonics, 18: 843–861.
ZIELIÑSKI J.J. 1963 — Odkrycie fliszowego fa³du wg³êbnego w rejonie Przemyœla. Rocz. Pol. Tow. Geol., 33: 387–392. ¯YTKO K. 1997 — Electrical conductivity anomaly of the northern Carpathians and the deep structure of the orogen. Ann. Soc. Geol. Pol., 67: 25–44.
Praca wp³ynê³a do redakcji 17.01.2006 r. Akceptowano do druku 06.02.2006 r.
