Jurij M. Zacharuk [1914-1997]

Jan Gurba,Anna Zakościelna

Jurij M. Zacharuk [1914-1997]

Archeologia Polski Środkowowschodniej 3, 315-317

A rch eo lo g ia Polski Ś ro dkow ow schodniej, t. III, 1998

J u r i j

M.

[1914 -1997]

12 kw ietnia 1997 r. zm arł w M oskw ie po ciężkiej chorobie doktor n auk historycznych Jurij M. Zacharuk, znany ukraiński archeolog, specjalista z zakresu eneoli­ tu Ukrainy oraz teorii i m etodologii archeologii i badań archeologicznych (por. V. O. Kruc, K. P. B unjatjan 1998; H. M ezenceva 1997, s. 40).

U rodził się 12 kw ietnia 1914 r. w W innipeg w K a­ nadzie, w ów czas jed n y m z w iększych centrów ukraiń­ skiej emigracji zarobkow ej, dokąd jeg o rodzice w yje­ chali w poszukiw aniu pracy. N a U krainę - do guberni odeskiej - pow rócili w 1923 r., w czasie względnej stabi­ lizacji p o lity czn ej po zaw arciu traktatu p o kojow ego z Polską i utw orzeniu ZSRR. W latach 1933-1938 stu­ diował na W ydziale H istorycznym Państw ow ego U ni­ wersytetu O deskiego. U czestniczył w badaniach ekspe­ dycji Sabatinow skiej O deskiego M uzeum A rcheologicz­ nego. B ezpośrednio po studiach został skierow any do pracy jako nauczyciel historii w szkole średniej we wsi Irberskoje (u po d n ó ża Sajanu W schodniego) w K raju Krasnojarskim. W końcu 1939 r. pow rócił na U krainę i podjął pracę w Żytom ierskim M uzeum Krajoznawczym, uczestnicząc w 1940 r. w w ykopaliskach ekspedycji Horodskiej. W ty m że roku rozpoczął studia aspiranckie w Instytucie A rcheologii A N U SR R w K ijow ie, prze­ rwane służbą w A rm ii Czerwonej od dnia w ybuchu w oj­ ny niem iecko-radzieckiej do dem obilizacji w 1946 r. Po ukończeniu aspirantury w 1948 r. podjął p racę w Insty­ tucie. Rok później przeniósł się do Instytutu N auk Spo­ łecznych AN U S R R we Lwowie. Po przeprow adzonej w 1953 r. obronie pracy kandydackiej „Sofijevškyj tiło-

palnyj m ohylnik (novyj istočnik к izučeniju epochi medi- bronzy v srednem P odneprov'e) ”, L vo v 1952 [3634]'

aw ansow ał na za stę p c ę dyrektora Instytutu do spraw naukowych. W 1960 r. pow rócił do Kijow a na takie samo stanowisko w Instytucie A rcheologii, gdzie w 1968 r. przez kilka m iesięcy był dyrektorem . W 1971 r. został powołany na stanow isko w icedyrektora Instytutu A rche­ ologii AN Z S R R w M oskw ie, które pełnił do 1985 r. W 1981 r. na pod staw ie pracy „M etodołogiceskie pro­ blemy archeołogiceskoj nauki” (1981) uzyskał stopień doktora nauk historycznych.

Pierwsza p u b lik acja z 1949 r., pośw ięcona cm enta­ rzysku koczow ników z X III-X IV w. w N ierubajśkiem

1 Ze względu na ogólnie dostępną Bibliografię ukraińskiej arche­ ologii za lata 19I8 -I9 8 0 , J. Szowkoplasa i N. Dmitrcnko (1989), opis uwzględnionych w niej publikacji zastąpiono numerem odpowiedniej pozycji wykazu [podanym tutaj w nawiasie].

[11948] naw et nie sugerow ała je g o późniejszych zainte­ resow ań.

D ziałalność J. Z acharuka podzielić m ożna na dwa, w ażne w je g o życiu naukow ym , okresy. Pierw szy - oży­ wionej pracy terenowej i publikacji w yników badań, dru­ gi - w którym podjął szerokie studia nad archeologią teo­ rety czn ą, p rzery w an e p rz y g o to w y w an iem p u b lik acji m onografii w ybranych k ultur eneolitu „praw obrzeżnej” Ukrainy [783,804] (Ju. N. Zacharuk, D. J. Telegin 1985).

W okresie studiów aspiranckich i pierw szej pracy w kijow skim Instytucie prow adził wykopaliska w ramach ekspedycji „W ielki K ijów ” oraz w ołyńsko-podolskiej. D ał się w tedy poznać ja k o św ietny badacz terenowy. Z ajm o w ał się k u ltu rą dorzecza środkow ego D niepru [3625] ale najw iększym je g o osiągnięciem były w yniki prac na stanow iskach kultury trypolskiej, zw łaszcza na cm entarzysku ciałopalnym w Sofijów ce [3621, 3635]. B adania te ukończył w 1960 r. N ie zw ażając na skrom ne publikacje Sofijów ka i w ydzielona przez J. Zacharuka grupa sofijew ska [3632-3633], w eszły na stałe do św ia­ tow ej literatury. Pełne opracow anie m ateriałów cm enta­ rzyska ukazało się, dzięki inicjatyw ie prof. A leksandra K ośko w 1995 r. (A. K ośko 1995; M. I. V idejko 1995, s. 86-128).

N a podstaw ie badań terenow ych określił zasięgi p o ­ szczególnych grup kultury późnotrypolskiej nad środ­ kow ym D nieprem [3627], badał stanow iska grupy łuka- szew skiej, a na W ołyniu horodskiej [3628].

W okresie pracy w e L w ow ie kierow ał ekspedycjam i w ołyńską i naddniestrzańską, prow adząc przede w szyst­ kim badania na stanow iskach eneolitycznych. D o naj­ w ażniejszych należy zaliczyć prace w latach 1951-1952, 1956-1960 w Z im nem na w ielkiej osadzie grupy połu- dniow ow schodniej kultury pucharów lejkow atych [3630- 3631]. B adania te kontynuow ał M. A. P eleszczyszyn w latach 1961-1964 oraz A. Bronicki i H. O chrim enko w 1997 r. (A. B ronicki 1998; A. B ronicki, H. O chrim en­ ko, A. Z akościelna 1998; A. Zakościelna 1998). U zy­ skane w Z im nem m ateriały pozw oliły J. Zacharukow i nie tylko na w ydzielenie kultury „późnow stęgow ej cera­ m iki m alow anej” (Zim ne-Z łota), m łodszej od w yróżnio­ nej przez niego grupy H oszcza-W erbkow ice (Ju. M. Z a­ charuk 1971 f), ale rów nież na prześledzenie w zajem nej chronologii i zw iązków m iędzykulturow ych w eneolicie Wołynia zachodniego [3619, 3622]. Podkreślić należy, że ustalone przez niego datow anie w zględne grupy Hosz- cza-W erbkow ice, m im o w ielo k ro tn y ch prób rew izji,

316 Kr o n ik a

w dalszym ciągu w ydaje się ja k najbardziej zasadne (A. Z akościelna, J. G urba 1997, s. 202).

N adal zajm ow ał się zagadnieniam i kultury trypol- skiej. N a Podniestrzu badał stanow iska wydzielonej przez siebie grupy kasperow skiej i koszyłow ieckiej (Ju. M. Z a­ charuk 1971a,b). P oza eneolitem zajm ow ał się kulturą ceram iki w stęgow ej rytej [3102] (Ju. N. Zacharuk 1971c; Ju. N. Zacharuk, D. Ju. Telegin 1985). Badał i publiko­ w ał stanow iska kultury ceram iki sznurow ej [3629] i kul­ tury strzyżow skiej [3624, 3626], łużyckiej i pom orskiej [3623, 5012]. W raz z O. O. R atyczem prow adził pierw ­ sze badania na osadzie z V I - VII w. w Rypniew ie [8933a, 10173], m ateriały z tego sam ego okresu uzyskał na gro­ dzisku w Z im nem (V. V. A ulich 1961).

W początkach lat sześćdziesiątych J. Z acharuk zo ­ stał zm uszony do rezygnacji z udziału w badaniach te ­ renow ych ze w zględów rodzinnych - konieczność o p ie­ ki nad obłożnie ch o rą m ałżonką. Od tego czasu po św ię­ cił się całkow icie zagadnieniom teorii i m etodologii ar­ cheologii, na długo w yprzedzając zorganizow anie w y­ specjalizow anych zespołów tak w kijow skim , ja k i m o ­ skiew skim Instytucie A rcheologii. Już je g o pierw szy artykuł „P ro b lem y archeołohićnoi ku ltu ry” z 1974 r. [903] w szedł na stale do radzieckiej literatury m eto d o ­ logicznej. W 1972 r. razem z innym i m etodologam i ar­ cheologii radzieckiej (V. F. G ening, I. S. K am eneckij, L. S. K lejn, V. M . M asso n , G. O. F ed o ro v -D av id o v [960]) p rzedstaw ił referat o stanie i zadaniach badań teoretycznych w Z SR R . R eferat ten, przew idziany do druku w 148 zeszycie „K ratkich Soobščenij IA SSSR ”, po za w ydanym w T aszkiencie streszczeniem (V. I. G ul- jaev, Ju. N. Z ach aru k , P. Ju. Č ern o sv ito v 1990), nie ukazał się. M im o, że form alnie O ddziały teorii i m eto ­ dologii pow ołano w k ijow skim Instytucie w 1979 r., a w m oskiew skim dopiero w 1985 r., J. Z acharuk tw ó r­ czo rozw ijał te zagad n ien ia [894-902, 904] (por. Ju. N. Z acharuk 1981; 1989a-c; 1990; 1998) i uczestniczył w dyskusji na tem at definicji k ultury archeologicznej (Ju. N. Z ach aru k 1979). N a m arginesie je g o dokonań należy stw ierdzić, że dyskusja nad teoretycznym i p o d ­ staw am i „now ej arch eo lo g ii” spraw iła, że przem iany m etodologiczne w archeologii w ostatnich latach ist­ nienia Z w iązku R adzieckiego, ja k najbardziej zasłu g u ­ ją c e ze w zględu n a sw ą specyfikę na poznanie i dysk u ­ sję, przeb ieg ały po za zainteresow aniam i polskich ar­ cheologów .

Ponadto J. Z acharuk zajm ow ał się historią ukraiń­ skiej archeologii publikując szereg biogram ów i spra­ w ozdań [231, 637, 653, 1239-1240, 1404]. D oprow a­ dzona do 1980 r. b ibliografia archeologii ukraińskiej (I. G. Šovkopljas, N. G. D m itrenko 1989) odnotow uje 53 publikacje J. Zacharuka, prace i artykuły o treści ar­ cheologicznej kończąc na 1971 г., o treści teoretycznej na 1978 r. W latach 1975-1980 ogłosił on kilka nie- uw zględnionych w bibliografii pozycji (m.in. Ju. N. Z a­ charuk 1975; 1976; 1978; 1979). Praw dopodobnie nie um ieszczono w niej części publikacji ogłoszonych w cza­ sie pracy w M oskw ie, choć trudno w yobrazić sobie, że z chw ilą w yjazdu z K ijow a przestał być archeologiem ukraińskim i „zaczął” być federacyjnym ...

Jego badania nad kulturą późnotrypolską zapewniły m u m iejsce wśród najw ybitniejszych jej badaczy (por. m.in. S. M. Bibikov 1968, s. 19; 1.1. Artemenko 1984, s. 34; S. S. Berezanśka 1987, s. 34; P. P. Tołocko 1994, s. 10).

B ył w sp ó łau to rem k ilku o p racow ań zbiorow ych:

A rcheolohiï U krainśkoi R SR (t. 1, P ervisna A rcheołohi­ ja ) , K yïv 1971: Isto riï U kraïnskoï R SR (t. 1, kn. 1: Per-

visnoobščynnyj ła d i zarodżennja klasovoho suspílstva. K ýívška Ruś), K yïv 1977; A rcheologii U krainskoj SSR

(t. 1: Pervobytnaja Archeołogija), K iev 1985.

Prace J. Z acharuka w eszły na trw ale nie tylko do dorobku archeologii ukraińskiej (por. B. A. Rybakov 1982; I. I. A rtem enko 1985; A. P. Č em yš 1990), ale i europejskiej. Szczególnie dużo dokonał dla poznania eneolitu zachodnich obw odów U krainy, dlatego w yniki w szystkich prow adzonych przez niego prac terenow ych i publikacje stale znajdow ały się w sferze zainteresow ań archeologów polskich, w ykorzystyw ane zarów no w pra­ cach szczegółow ych (por. J. G łosik 1958; J. G urba 1958;

1965a; 1965b; A. K ośko 1981; S. Jastrzęb sk i 1983; J. K ruk, S. M ilisauskas 1985; W. G um iński 1989; A. Z a­ kościelna 1996), ja k i syntetycznych (por. T. Sulim irski 1957-1959; W. H ensel 1978; 1979; J. K m ieciński 1989). On sam poczynając od podjęcia pracy we Lwowie, w pro­ w adził do literatury ukraińskiej i rosyjskiej wyniki ba­ dań archeologów polskich, z którym i podjął żyw ą w spół­ pracę z chw ilą przyjazdu do Polski w 1957 r., kiedy od­ w iedził praw ie w szystkie w iększe ośrodki naukow e. N aw iązane w ów czas znajom ości w w ielu w ypadkach przekształciły się w p raw dziw ą przyjaźń.

Zm arł 14 kw ietnia 1987 r., kilka m iesięcy po śm ier­ ci żony, którą opiekow ał się całe życie.

Lit e r a t u r a

A r t e m e n k o I. I.

1984 [red.] 50 let Instytutu Archeologii A N USSR, Kiev.

A u l i c h V. V.

1961 Materiały z verchńoho horyzonta horodyšča bil-ja s. Zymne, Volynskoï obłasti, Mat. i dosl.

z arch. Prik. i Vol., t. 3, s. 128-139.

B e r e z a n ś k a S. S.

1987 Dejaki pidsumky vyvčennja epochy eneolitu -bronzy na tery torii Ukrainy, „Archeołohija”, No 57, s. 23-34.

B i b i k o v S. M.

1968 Do 50-riččja archeolohično'í nauki na Ukraini, „Archeołohija”, t. 21, s. 3-35.

Kr o n ik a ₃₁₇

B r o n i c k i A.

1998 Zimne, rejon Włodzimierz Wołyński - wyżyn­ na osada neolityczna w świetle najnowszych wykopalisk. Wyniki wstępnej analizy źródeł pozakrzemiennych, [w:] Mynułe i súčasne, s. 87-93.

B r o n i c k i A., O c h r i m e n k o H., Z a k o ś c i e l n a A. 1998 Badania weryfikacyjno-sondażowe wyżynnej

osady neolitycznej na stan „Grodzisko” w Zim­ nem, rej. Włodzimierz Wołyński (Ukraina), w tym tomie.

Č e r n ý š A. P.

1990 [red.] Archeołogija Prykarpaťja, Volyni i Za-

karpaija (eneolit, bronza i ranne železo), Kiev.

G a j e w s k i L., G u r b a J.

1965 Uwagi o chronologii eneolitu na Wyżynie Lu­ belskiej, „Przegląd Lubelski”, t. 1, s. 28-40. G ł o s i k J.

1958 Nowe stanowiska kultury ceramiki sznurowej na Wołyniu, ZOW, R. 24, s. 223-224. 1968 Kultura strzyżowska, „Materiały Starożytne”,

t. 11, s. 7-114.

G u l a e v K. I., Z a c h a r u k Ju. N., Č e r n o s v i t o v P. Ju.

1990 Rabota sektora teorii i metodiki v 1985-1987 gg., KSIA, vyp. 201, s. 88-93.

G u m i ή s k i W.

1988 Gródek Nadbuiny. Osada kultury pucharów lej­ kowatych, Wrocław.

G u r b a J. (J. G.)

1958 Osada kultury pucharów lejkowatych w miej­ scowości Zimno na Wołyniu, ZOW R. 24, s. 223.

1965a Najnowsze badania nad neolitem w ZSRR, Spr. OPAN, styczeń-czerwiec, s. 3-6.

1965b [rec.] Materiały i doslidżennja z archeologii Prykarpaťja i Volyni, 1-5, AAC, t. 7, s. 122-125. H e n s e 1 W.

1978 [red.] Prahistoria ziem polskich, t. 3, Wczesna

epoka brązu, Wroclaw.

1979 [red.] Prahistoria ziem polskich, t. 2, Neolit, Wrocław.

J a s t r z ę b s k i S.

1983 Uwagi o chronologii i periodyzacji kultury Cu-cuteni-Trypole, APol., t. 28, s. 99-136. K m i e c i ń s k i J.

1989 [red.] Pradzieje ziem polskich, t. 1, cz. 1, War­ szawa-Łódź.

K o ś k o A.

1995 [red.] Cemeteries of the Sofievka type: 2950-2750 BC, „Baltic-Pontic Studies”, vol. 3. K r u с V. O., B u n j a t j a n K. P.

1998 Pam'jati Jurija Mykolajevyča Zacharuka, „Ar­ cheołohija”, w druku.

K r u k J., M i l i s a u s k a s S.

1985 Bronocice. Osiedle obronne ludności kultury lubelsko-wołyńskiej/2800-2700 latp.n.e/, Wro­

claw.

M e z e n c e v a H.

1996 [red.] Doslidnyky archeołohi Ukrainy. Encyklo-pedyčnyj slovnik-dovidnyk, Čemihiv, s. 40-41. R y b a k o v B. A.

1982 [red.] Archeołogija SSSR, [t. 4], Eneolit,

Moskva. S u 1 i m i r s k i T.

1959 Polska przedhistoryczna, cz. 2, Londyn 1957-1959.

S o v k o p l j a s I. G., D m i t r e n k o N. G.

1990 Archeołogija Ukrainskoj SSR. Bibliografićeskij ukazatel 1918-1980, Kiev.

T o l o č k o P. P.

1994 [red.] 60 rokiv Instytutu archeolohiïNAN Ukra-

Tiny, Kyiv.

V i d e j k o M. Y.

1995 Archaeological charakteristics of the Sofievka Type Cemeteries, „Baltic-Pontic Studies”, vol. 3, s. 15-134.

Z a c h a r u k Ju. N. ( Z a c h a r u k Ju. M.)

1971a Pamj'atky kasperivskoho typu, [w:]

Archeolo-hija UkraińskoЇ RSR, Kyiv, s. 183-187.

1971b Pam j'atky košyloveékoho typu, tam że, s. 180-182.

1971c Pamj'atky kultury linijno-stričkovoť keramiky, tamże, s. 96-104.

197 ld Pamj'atky kultury pizdnostričkovoľ rospysnoï keramiky, tamże, s. 217-219.

1971e Pamj'atky sofiïvskoho typu, tamże, s. 201-205. 197If Pam j'atky typu Hošča-Verbkovyci, tamże,

s. 214-216.

1979 Ob odnoj koncepcii archeołogićeskoj kultury, [w:] Pervobytnaja archeołogija. Poiski i na-

chodki, Kiev, s. 256-259.

1981 Metodołogićeskie problemy archeołogićeskoj nauki, Autoreferat dis. d-ra nauk, Moskva.

1989a Archeołogija: kryteryj naučnosti, [w:] Pervobyt­

naja archeołogija, K. 1989, s. 14-20.

1989b Archeołogija: nauka istoričeskaja ili istočniko-vedčeskaja, Sov. Arch., N 3.

1989c Istoričeskoe poznanie i archeołogija, [w:] Po­

znanie istorićeskogo processa v archeologii,

Moskva.

1990 Spomoe i bespomoe v izučenii archeołogice-skich kultur, KSIA, vyp. 201, s. 3-9.

1998 Nauka - učenyj - naučnoe soobščestvo, „Ras-sijskaja Archeołogija”, nr 1, s. 197-201. Z a c h a r u k Ju. N., T e l e g i n D. Ja.

1985 Kultura linejno-lentočnoj keramiki, [w:] Arche­

ołogija Ukrainskoj SSR, t. 1, s. 126-133.

Z a k o ś c i e l n a A.

1996 Krzemieniarstwo kultury wołyńsko-lubelskiej ceramiki malowanej, Lublin.

1998 Materiały krzemienne z badań weryfikacyjno-sondażowych na stanow isku „G rodzisko” w Zim nem , rej. W łodzim ierz W ołyński w 1997 r., [w:] Mynułe i súčasne, s. 101-107. Z a k o ś c i e l n a A., G u r b a J.

1997 Z problematyki kultury malickiej na Wyżynie Lubelsko-Wołyńskiej, APŚ, t. 2, s. 201-209. Katedra Archeologii U M C S w Lublinie