K
omentowana szeroko na Ğwiecie1 decy-zja greckiego rządu z 11 czerwca 2013 r. w sprawie zamkniĊcia tamtejszych mediów pu-blicznych (ERT2) w wieloraki sposób zawaĪyáa na krajowym rynku medialnym. Wbrew niektó-rym obiegowym opiniom3, nie byá to wpáyw wy-áącznie negatywny. W paĨdzierniku 2013 r. jeden z miejscowych komentatorów stwierdziá nawet, nawiązując do porównawczej koncepcji syste-mów medialnych Daniela Hallina i Paolo Man-ciniego, Īe w Grecji z powodu likwidacji ERT nieoczekiwanie uksztaátowaá siĊ czwarty modelmediów masowych, okreĞlony przezeĔ mianem „samorządnego” (gr. ĮȣIJȠįȚĮȤİȚȡȚȗȩȝİȞȠ)4. Po upáywie kilku tygodni od przedmiotowej decy-zji i opadniĊciu pierwszych gorących emocji, wielu publicystów (w tym nieprzychylnej kon-serwatywnemu premierowi Antonisowi Sama-rasowi prasy lewicowej) sugerowaáo, byü moĪe nieco nazbyt Īyczeniowo, Īe radykalne dziaáa-nia wáadz, paradoksalnie, mogą daü szansĊ na swoiste „nowe otwarcie” na greckim rynku me-diów elektronicznych. Byáoby to realne, gdyby rząd dotrzymaá swoich deklaracji w kwestii
Strukturalny prze
ïom w greckich
mediach publicznych – „samorz
Èdny”
model medialny czy kolejna emanacja
modelu
Ăródziemnomorskiego?
Tomasz Fraszczyk
1 Zob. np. Grecja zamyka media publiczne. To element programu oszczĊdnoĞciowego, http://wyborcza.
pl/1,76842,14084239, Grecja_zamyka_media_publiczne__To_element_programu.html?piano_d=1; M. Kokot, Grecja z biedy wyáącza telewizjĊ, http://wyborcza.pl/1,76842,14083782, Grecja_z_biedy_wylacza_telewizje.htm-l?piano_d=1; G. Christides, ERT closure: Silencing of broadcaster shocks Greece, http://www.bbc.co.uk/news/worl-d-europe-22879269; Greece shuts down state broadcaster in search for new savings, http://www.theguardian.com/ world/2013/jun/11/state-broadcaster-ert-shut-down-greece; J. Elgot, ‘Shut down the BBC, like Greek State broadca-ster ERT to save money’ Daniel Hannan says, http://www.hufÞ ngtonpost.co.uk/2013/06/13/greek-state-broadcabroadca-ster- ngtonpost.co.uk/2013/06/13/greek-state-broadcaster-bbc_n_3433438.html; Griechenland stellt staatlichen Rundfunk ein. Tausende demonstrieren gegen Abschaltung, http://www.faz.net/aktuell/feuilleton/medien/griechenland-stellt-staatlichen-rundfunk-ein-tausende-demonstrieren-gegen-abschaltung-12218508.html; P. Galiatsatos, Schließung des griechischen Staatsrundfunks. Das war kein Blitz aus heiterem Himmel, http://www.faz.net/aktuell/feuilleton/medien/schliessung-des-griechischen-staatsrundfunks-das-war-kein-blitz-aus-heiterem-himmel-12219214.html [dostĊp: 6.02.2015].
2 Gr. ǼȜȜȘȞȚțȒ ȇĮįȚȠijȦȞȓĮ ȉȘȜİȩȡĮıȘ (Ǽȇȉ); pol. Grecka Radiofonia Telewizja.
3 Zob. np. A. Langley, EBU moves from assistance to deÞ ance,
http://www.cjr.org/behind_the_news/europe-an_broadcasting_union.php?page=all [dostĊp: 6.02.2015].
4 Por. ȃ. ȋİȚȜȐȢ, Ǽȇȉ: Ǿ IJȑIJĮȡIJȘ įȚȐıIJĮıȘ [pol. ERT: Czwarty model], „To Wima”, 9.10.2013, http://www.tovima.gr/
budowy nowej instytucji wedáug najlepszych wzorców zachodnich5. Instytucji pozbawionej najwiĊkszych wad poprzedniczki, wymienia-nych jednym tchem przez przeciwników ERT, to jest braku przejrzystoĞci w wydatkowaniu Ğrodków publicznych, nieefektywnoĞci ekono-micznej oraz przerostu zatrudnienia6. Tego ro-dzaju opinie, co ciekawe, pojawiaáy siĊ nawet ponad rok po likwidacji ERT przy okazji pro-cesu tworzenia „nowych” mediów publicznych, choü juĪ raczej w kontekĞcie niespeánionych obietnic i zawiedzionych nadziei7.
Tymczasem, mimo decyzji rządu, dzienni-karze formalnie zamkniĊtej ERT nie zaprze-stali 24-godzinnej pracy emisyjnej. Na terenie gáównej siedziby telewizji w Atenach powstaáo nawet otwarte studio, do którego mógá wejĞü dosáownie kaĪdy8. I tak jest do tej pory (wg
da-nych z wrzeĞnia 2014 r.), choü kolejne budyn-ki dawnych mediów publicznych w róĪnych czĊĞciach kraju (w tym stoáeczny gmach ERT) byáy juĪ stopniowo przejmowane przez poli-cjĊ. Dziennikarze otwartego studia przenieĞli w związku z tym swoją dziaáalnoĞü w znacznej mierze do internetu. Natomiast wspierający ich dziaáacze spoáeczni, blogerzy i inni zwolennicy przypomnieli sobie o tradycji, liczącej ponad osiemdziesiąt lat, amatorskiego, nieco anar-chizującego nadawania za pomocą wszelkich dostĊpnych Ğrodków9. Tak wáaĞnie powstaáa centralna strona internetowa „samorządnych” mediów publicznych (www.ertopen.com). Umieszczane są na niej dostĊpne w danej chwili strumienie z programami przygotowy-wanymi przez poszczególne jednostki wcho-dzące w skáad sieci ERT open (streaming) oraz
5 Powoáany latem 2013 r. minister ds. mediów publicznych Pandelis Kapsis wielokrotnie zapewniaá (np. w
wy-wiadzie dla niemieckiego tygodnika „Der Spiegel”), Īe nowa grecka publiczna instytucja nadawcza bĊdzie mogáa byü bez kompleksów porównywana z brytyjską BBC. Zob. ȅ ȆĮȞIJİȜȒȢ ȀĮȥȒȢ ȑțĮȞİ ȑȡȖȠ, Ƞ īȚȐȞȞȘȢ ǻĮȡĮȕȓȖțĮȢ įİȞ ʌȡȩȜĮȕİ... [pol. Pandelis Kapsis zrealizowaá swą misjĊ, Janis Darawigas nie zdąĪyá…], http://e-tetradio.gr/artic-le/10854/O-Pantelis-Kapsis-ekane-ergo-o-Kosmas-Darabigkas-den-prolabe [dostĊp: 15.09.2014].
Podobnie wypowiadaá siĊ premier Antonis Samaras. Por. np. przemówienie szefa rządu do dziaáaczy partii Nowa Demokracja w Nafplionie, 16.06.2013 r. Tekst przemówienia zob. īȇǹĭǼǿȅ ȉȊȆȅȊ ȆȇȍĬȊȆȅȊȇīȅȊ. ȅȝȚȜȓĮ IJȠȣ ȆȡȦșȣʌȠȣȡȖȠȪ ǹȞIJȫȞȘ ȈĮȝĮȡȐ ıIJȠ ȆȡȠıȣȞȑįȡȚȠ IJȘȢ ȃǻ ȖȚĮ IJĮ ĬİıȝȚțȐ țĮȚ IJȠ ȈȪȞIJĮȖȝĮ ıIJȠ ȃĮȪʌȜȚȠ, ȀȣȡȚĮțȒ, 16 ǿȠȣȞȓȠȣ 2013; wystąpienie premiera na kongresie partii Nowa Demokracja, 28.06.2013 r. Tekst wystąpienia
zob. īȇǹĭǼǿȅ ȉȊȆȅȊ ȆȇȅĬȊȆȅȊȇīȅȊ. ȅȝȚȜȓĮ IJȠȣ ȆȡȦșȣʌȠȣȡȖȠȪ țĮȚ ȆȡȠȑįȡȠȣ IJȘȢ ȃȑĮȢ ǻȘȝȠțȡĮIJȓĮȢ ț.
ǹȞIJȫȞȘ ȈĮȝĮȡȐ ıIJȠ 9Ƞ ȉĮțIJȚțȩ ǼșȞȚțȩ ȈȣȞȑįȡȚȠ IJȠȣ țȩȝȝĮIJȠȢ, ȆĮȡĮıțİȣȒ, 28 ǿȠȣȞȓȠȣ 2013. Zob. teĪ ȆĮȡĮıțȒȞȚȠ, ȓȞIJȡȚȖțİȢ țĮȚ ʌȠȜȚIJȚțȑȢ ıțȠʌȚȝȩIJȘIJİȢ! ǹȣIJȩ İȓȞĮȚ IJȠ ıĮșȡȩ ȠȚțȠįȩȝȘȝĮ IJȘȢ ȃǼȇǿȉ, ʌȠȣ ʌĮȡȠȣıȓĮȗİ Ƞ ȈĮȝĮȡȐȢ ȦȢ…IJȠ “ǼȜȜȘȞȚțȩ BBC” – ǻȚȩȡȚıĮȞ ʌȡȩİįȡȠ IJȠȞ…ȈȣȞIJĮȟȚȠȪȤȠ ȆȑIJȡȠ ȂȐȘ!! [pol. Zakulisowe dziaáania, intrygi i interesy polityczne. Oto liche fundamenty instytucji NERIT, którą Samaras przedstawiá jako „greckie BBC”], http://www. makeleio.gr/?p=164972 [dostĊp: 15.09.2014].
6 Por. oĞwiadczenie rzecznika rządu Simosa Kedikoglu wyemitowane w mediach elektronicznych 11.06.2013 r.
Zapis wideo wystąpienia rzecznika zob. O ȀİįȓțȠȖȜȠȣ ĮȞĮțȠȚȞȫȞİȚ IJȠ țȜİȓıȚȝȠ IJȘȢ Ǽȇȉ, http://www.youtube.com/ watch?v=h46UwF9tfAs [dostĊp: 23.03.2014]. Tekst oĞwiadczenia zob. īǼȃǿȀǾ īȇǹȂȂǹȉǼǿǹ ǼȃǾȂǼȇȍȈǾȈ & ǼȆǿȀȅǿȃȍȃǿǹȈ. īǼȃǿȀǾ īȇǹȂȂǹȉǼǿǹ ȂǼȈȍȃ ǼȃǾȂǼȇȍȈǾȈ. ǻȒȜȦıȘ IJȠȣ țȣȕİȡȞȘIJȚțȠȪ İțʌȡȠıȫʌȠȣ ț. ȈȓȝȠȣ ȀİįȓțȠȖȜȠȣ, ǹșȒȞĮ, 11 ǿȠȣȞȓȠȣ 2013.
7 Zob. np. ǻ. īĮȜȐȞȘȢ, ȃǼȇǿȉ: ȉȠ ijȐȞIJĮıȝĮ IJȘȢ įȘȝȩıȚĮȢ ȡĮįȚȠIJȘȜİȩȡĮıȘȢ [pol. NERIT: MiraĪ mediów
publicz-nych], „To Wima”, 12.09.2014, http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=630571 [dostĊp: 15.09.2014].
8 WáaĞnie od koncepcji otwartego studia powstaáa póĨniejsza nazwa mediów prowadzonych przez
„zbuntowa-nych” dziennikarzy – ERT open.
9 Pierwsza regularnie dziaáająca amatorska rozgáoĞnia radiowa zostaáa zaáoĪona w Salonikach w 1928 r. Do
historii greckich mediów przeszáy teĪ m.in. nielegalne rozgáoĞnie dziaáające w okresie II wojny Ğwiatowej i wojny domowej (np. „Wolna Grecja”, „Gáos prawdy”), czy inicjatywy studenckie z czasów dyktatury „czarnych puákow-ników”. Zob. teĪ Ǻ. ȌȚȝȠȪȜȘ, «ǼȜİȪșİȡȘ ǼȜȜȐįĮ», «Ǿ ijȦȞȒ IJȘȢ ĮȜȒșİȚĮȢ». ȅ ʌĮȡȐȞȠȝȠȢ ȡĮįȚȠıIJĮșȝȩȢ IJȠȣ ȀȀǼ: ǹȡȤİȓȠ 1947í1968 [pol. „Wolna Grecja”, „Gáos prawdy”. Nielegalna radiofonia Komunistycznej Partii Grecji. Archiwum 1947–1968], ǹșȒȞĮ 2006.
bieĪące informacje o moĪliwoĞci odbioru au-dycji w tradycyjny sposób10. ZaáoĪone zostaáy liczne blogi i inne prywatne przedsiĊwziĊcia internetowe, poszerzające zasiĊg ERT open. NakrĊcono teĪ Þ lmy dokumentalne i reportaĪe, a niektóre z nich udaáo siĊ wprowadziü do ogól-noeuropejskiego obiegu11.
RozwaĪania nad strukturalnym przeáomem w mediach greckich warto rozpocząü od wpro-wadzenia, które zobrazuje modelowe cechy greckiego systemu medialnego wraz z charak-terystycznymi przykáadami bezpoĞrednich in-gerencji wáadzy politycznej w funkcjonowanie mediów elektronicznych w Grecji. Na wstĊpie wypada zaznaczyü, Īe sprawa zamkniĊcia ERT i jej póĨniejsze nastĊpstwa istotnie wpisują siĊ w caáy historyczny proces relacji miĊdzy aktu-alnie dominującym ukáadem wáadzy a pogólnymi instytucjami medialnymi, w szcze-gólnoĞci publicznymi (dawniej paĔstwowymi i wojskowymi). NaleĪy takĪe przedstawiü fenomen „samorządnych” mediów publicz-nych w Grecji. Trzeba równieĪ zastanowiü siĊ nad tym, co pozostanie z owego „karnawaáu” ERT open, jeĞli jego pracownicy caákowicie stracą dostĊp do profesjonalnej infrastruktury nadawczej i do dyspozycji pozostanie im wy-áącznie internet. Do wrzeĞnia 2014 r. (a sytu-acja do kwietnia 2015 r. nie ulegáa zmianie)
„samorządni” wciąĪ zarządzali studiem telewi-zyjnym w Salonikach12 i kilkunastoma studiami dawnej regionalnej radiofonii publicznej. Do rozwaĪenia skáania poza tym nowa sytuacja oÞ -cjalnych mediów publicznych (NERIT13) budo-wanych od kilkunastu miesiĊcy przez aktualne wáadze. Media publiczne muszą jakoĞ odnaleĨü siĊ w tej nieco schizofrenicznej rzeczywistoĞci. Wreszcie – uwagi wymaga i to, jak przedmio-towe zagadnienie wpisuje siĊ w tradycyjne powiązania Ğwiata mediów, biznesu i polityki pod Akropolem („sieü tysiąca interesów”14). NaleĪy zauwaĪyü, Īe ERT open, mimo caáej swej „samorządnoĞci” i roli czynnika obywa-telskiego, tych powiązaĔ nie jest pozbawiona. NERIT natomiast, z oczywistych wzglĊdów, od początku swego istnienia zmagaü siĊ musi z etykietką niewiarygodnej „telewizji rządo-wej”15. W podsumowaniu zaĞ postaram siĊ rozstrzygnąü dylemat zasygnalizowany w ty-tule artykuáu.
Pa
Ĕstwo i media: dáugi, burzliwy
zwi
ązek
Hallin i Mancini, autorzy wspomnianej koncep-cji teoretycznego uporządkowania modeli kra-jowych systemów mediów masowych w pa Ĕ-stwach Europy Zachodniej i Ameryki Pó ánoc-nej, grecki rynek medialny zaliczyli do modelu
10 Liczba emitowanych kanaáów internetowych oraz tradycyjnych jest zmienna od samego początku istnienia
ERT open (lato 2013 r.) i uzaleĪniona od aktualnych warunków technicznych.
11 Zob. np. The lost signal of democracy, reĪ. Jorgos Awjeropulos, emitowany na początku 2014 r. m.in. przez
belgijską i austriacką telewizjĊ publiczną.
12 Skąd do czerwca 2013 r. emitowano trzeci program telewizji publicznej (ET3).
13 Gr. ȃȑĮ ǼȜȜȘȞȚțȒ ȇĮįȚȠijȦȞȓĮ ǿȞIJİȡȞİIJ ȉȘȜİȩȡĮıȘ (ȃǼȇǿȉ) [pol. Nowa Grecka Radiofonia Internet Telewizja]. 14 Zjawisko znane pod grecką nazwą įȚĮʌȜİțȩȝȝİȞĮ ıȣȝijȑȡȠȞIJĮ (dosáownie „splecione interesy”), której po raz
pierwszy uĪyá na początku lat 90. XX w. ówczesny premier Konstantinos Mitsotakis.
15 Aleksis Tsipras, lider Koalicji Radykalnej Lewicy (SYRIZA) – najwiĊkszej partii opozycyjnej w greckim
par-lamencie – od lata 2013 r. po dzieĔ dzisiejszy porównuje NERIT do niesáawnej wojskowej telewizji YENED, która w okresie dyktatury „czarnych puákowników” (1967–1974) byáa gáówną tubą propagandową ówczesnych wáadz. W lipcu 2013 r. na posiedzeniu Zgromadzenia Greków dotyczącym likwidacji ERT i budowy jego nastĊpcy Tsipras mó-wiá, zwracając siĊ do przedstawicieli rządu: „ZrobiliĞcie coĞ, na co nie odwaĪyli siĊ nawet zamachowcy w 1967 roku!”. Por. ȉıȓʌȡĮȢ: ǻȦȡȐțȚ ıIJĮ ȚįȚȦIJȚțȐ țĮȞȐȜȚĮ IJȠ țȜİȓıȚȝȠ IJȘȢ Ǽȇȉ [pol. Tsipras: ZamkniĊcie ERT to prezent dla nadawców prywatnych], http://www.nooz.gr/greece/tsipras-doraki-sta-idiotika-kanalia-to-kleisimo-tis-ert [dostĊp: 12.11.2013].
Ğródziemnomorskiego, uznając go zarazem za najbliĪszy teoretycznemu wzorcowi16.
Grecki medioznawca Stelios Papathana-sopulos, profesor Uniwersytetu Kapodistriasa w Atenach, na podstawie analizy rynków me-dialnych w Grecji, Portugalii, Wáoszech i Hisz-panii, okreĞliá kilka zasadniczych wyznaczni-ków, charakterystycznych dla systemu mediów masowych w paĔstwach leĪących nad Morzem ĝródziemnym, które są zgodne z obserwacja-mi Hallina i Manciniego. W kontekĞcie rynku greckiego oraz wnioskowaĔ przeprowadzonych w tym artykule warto zwróciü uwagĊ na takie zagadnienia, jak:
• bezpoĞrednie związki wielu greckich dzien-nikarzy ze Ğwiatem polityki, które ujawniają siĊ m.in. poprzez áączenie pracy w redakcji z zatrudnieniem w instytucjach partyjnych czy ministerstwach17 (wątek ujawni siĊ m.in. z powodu powiązaĔ pracowników ERT open z najwiĊkszą partią opozycyjną wobec rządu A. Samarasa – Koalicją Rady-kalnej Lewicy SYRIZA);
• wielowymiarową instrumentalizacjĊ Ğrod-ków masowego przekazu przez ich w áaĞci-cieli (instytucje medialne nie są tu wyáącz-nie komercyjnymi podmiotami nastawio-nymi na wypracowywanie zysku, ale same w sobie stają siĊ narzĊdziem, za pomocą którego wáaĞciciele realizują rozliczne in-teresy, prowadzone w wielu sektorach
go-spodarki, czĊsto na styku ze Ğwiatem poli-tyki18);
• wieloletnie, przewlekáe trudnoĞci z formal-nym uregulowaniem rynku radiowo-tele-wizyjnego po utracie monopolu nadawczo--wáasnoĞciowego przez paĔstwo i w na-stĊpstwie tego wyjątkowo sáabą pozycją nadawcy publicznego w Grecji po 1989 r. (jak na ironiĊ, powyĪsza sytuacja, bĊdąca de facto efektem niemocy paĔstwa i jego in-stytucji odpowiedzialnych za ksztaátowanie áadu medialnego, staáa siĊ w 2013 r. jednym z koronnych argumentów strony rządowej, uzasadniającej koniecznoĞü likwidacji ERT; kosztocháonnoĞü tej instytucji miaáa byü niewspóámierna do jej udziaáów w rynku oglądalnoĞci19);
• problemy ze stworzeniem apolitycznego, pro-fesjonalnego nadzoru nad mediami publiczny-mi i zapewnieniem równego dostĊpu do tych mediów dla róĪnych Ğrodowisk politycznych i spoáecznych (Papathanasopulos konkludu-je: „W Hiszpanii, Portugalii i Grecji kierow-nictwo redakcji programów informacyjnych zmienia siĊ wraz z nadejĞciem nowej ekipy rządowej, a wydĨwiĊk wiadomoĞci i publicy-styki w duĪym stopniu przeorientowuje siĊ, aby poĞrednio lub bezpoĞrednio wspieraü do-minującą siáĊ”20. W sprawie likwidacji ERT i póĨniejszej budowy NERIT doskonale wi-doczne bĊdą m.in.: specyÞ czny grecki chaos
16 D. Hallin, P. Mancini, Systemy medialne. Trzy modele mediów i polityki w ujĊciu porównawczym, Kraków
2007, s. 67.
17 Ȉ. ȆĮʌĮșĮȞĮıȩʌȠȣȜȠȢ, ȆȠȜȚIJȚțȒ țĮȚ ȂȂǼ. Ǿ ʌİȡȓʌIJȦıȘ IJȘȢ ȃȩIJȚĮȢ ǼȣȡȫʌȘȢ [pol. Polityka i Ğrodki
masowe-go przekazu. Przypadek Europy Poáudniowej], ǹșȒȞĮ 2004, s. 48–51.
18 Te wáaĞnie zaleĪnoĞci premier Konstantinos Mitsotakis okreĞliá mianem „splecionych interesów” (zob. teĪ
przyp. 14). Por. Ȉ. ȆĮʌĮșĮȞĮıȩʌȠȣȜȠȢ, ȆȠȜȚIJȚțȒ țĮȚ ȂȂǼ…, dz. cyt., s. 59.
19 W 2013 r. budĪet ERT szacowany byá na ok. 300 milionów euro. Por. FAZ: «ȋȐȡIJȚȞȠȢ IJȓȖȡȘȢ țĮȚ ȩȤȚ ıIJȡĮIJȘȖȩȢ
Ƞ ȈĮȝĮȡȐȢ» [pol. FAZ: „Samaras to papierowy tygrys, a nie strateg”], „To Wima”, 19.06.2013, http://www.tovima. gr/world/article/?aid=518490 [dostĊp: 15.12.2013] oraz M. Kokot, Strajk generalny w Grecji w proteĞcie przeciw-ko wyáączeniu telewizji publicznej, http://wyborcza.pl/51,76842,14095626.html [dostĊp: 21.06.2013]. Tymczasem, w ostatnim peánym tygodniu dziaáalnoĞci (3–9.06.2013 r.) áączne udziaáy w rynku oglądalnoĞci (SHR) trzech
ogól-nokrajowych kanaáów ERT wyniosáy 13,4%. Najpopularniejszy program ERT, informacyjno-publicystyczny NET,
zajmowaá w tym rankingu szóstą pozycjĊ z wynikiem 6,3% (dane za Nielsen Audience Measurement).
w procesie szeroko rozumianego zarządzania mediami publicznymi, nieustanna „karuzela stanowisk” na szczeblach kierowniczych, bezpoĞrednia ingerencja czynników poli-tycznych zarówno w kwestie personalne, jak i programowe);
• ograniczoną profesjonalizacjĊ zawodu dziennikarza, brak poczucia niezaleĪnoĞci i swobody pracy wĞród osób wykonujących ten zawód (zauwaĪa siĊ, Īe brak powszech-nie akceptowanych w Ğrodowisku kodeksów zawodowych oraz autonomicznych instytu-cji samoregulacyjnych prowadzi do stanu, w którym „dziennikarstwo podlega ciągáej zaleĪnoĞci od czynników zewnĊtrznych, związanych najczĊĞciej ze Ğwiatem polityki i wielkiego biznesu”21).
ChociaĪ z perspektywy obserwatora zewnĊtrz-nego, sáabo zorientowanego w meandrach Ğród-ziemnomorskiej polityki, omawiane tu dzia áa-nia greckich wáadz dotyczące systemu mediów elektronicznych mogą wydawaü siĊ szokujące, to jednak trzeba pamiĊtaü, Īe z punktu widze-nia praktyki Īycia spoáeczno-politycznego w Grecji tego typu sytuacja nie jest bezprece-densowa. Przeciwnie, wzorcowo wpisuje siĊ ona w ciąg podobnych zdarzeĔ obserwowanych w XX i XXI w., które staáy siĊ udziaáem
zarów-no rządów autorytarnych, jak i tych wybranych demokratycznie22. Jedną ze wspólnych cech, okreĞlających stosunki miĊdzy mediami a poli-tyką w Grecji, jest poczucie pewnego rodzaju omnipotencji instytucji partyjno-paĔstwowych w zakresie relacji z podmiotami medialnymi. Cechą drugą natomiast í zupeány brak racjo-nalnej wizji rozwoju rynku. To w efekcie nie-jednokrotnie niszczyáo inicjatywy partnerów zewnĊtrznych lub zniechĊcaáo ich do wspóápra-cy, sprowadzając media masowe do roli proste-go narzĊdzia w rĊkach wáadzy. Straty opisywaü moĪna w wielu aspektach, tak jakoĞci systemu politycznego pozbawionego realnej kontroli ze strony „czwartej wáadzy”, jak i oferty progra-mowej dla odbiorców, postĊpu technologicz-nego itd. A w caáej okazaáoĞci ujawniáy siĊ one przy okazji likwidacji ERT.
Likwidacja ERT, powstanie
ERT open oraz idea otwartego studia
Podstawą prawną zamkniĊcia ERT byáo krótkie rozporządzenie ministra-szefa kancelarii premiera oraz ministra Þ nansów zatytuáowane Rozwiązanie publicznej spóáki akcyjnej Grecka Radiofonia Te-lewizja23, podpisane i opublikowane 11 czerwca 2013 r., które weszáo w Īycie w dniu publika-cji24. W szeĞciu artykuáach przewidywaáo ono:21 TamĪe, s. 73.
22 O pierwszych dekadach funkcjonowania radiofonii w Grecji zob. T. Fraszczyk, Od prywatnej do paĔstwowej,
czyli o początkach radiofonii w Grecji, „Studia Medioznawcze” 2012, nr 4, s. 114–130; o relacjach Ğwiata polityki i mediów elektronicznych w okresie rządów Andreasa Papandreu zob. T. Fraszczyk, Telewizja w Grecji w epoce „socjalistycznego snu” Andreasa Papandreu, „Studia Medioznawcze” 2014, nr 3, s. 69–82; o procesie cyfryzacji nadawania telewizyjnego w Grecji zob. S. Papathanassopoulos, K. Papavasilopoulos, Digital television policies in Greece [w:] Digital communication policies in the information society promotion stage, eds. S. Denicoli, H. Sousa, University of Minho 2012, s. 41.
23Ȋ.ǹ. 1414/11.06.2013. AȡȚș. OIK.02/11.6.2013. ȀĮIJȐȡȖȘıȘ IJȘȢ įȘȝȩıȚĮȢ İʌȚȤİȓȡȘıȘȢ «ǼȜȜȘȞȚțȒ ȇĮįȚȠijȦȞȓĮ
í ȉȘȜİȩȡĮıȘ, ǹȞȫȞȣȝȘ ǼIJĮȚȡİȓĮ (Ǽȇȉ í ǹ.Ǽ.)».
24 Rozwiązanie powoáanej ustawą spóáki ERT za pomocą rozporządzenia dwóch ministrów staáo siĊ póĨniej
jed-nym z wątków dáugiej batalii przed sądami administracyjnymi, w której byli pracownicy Þ rmy starali siĊ podwaĪyü legalnoĞü przedmiotowej decyzji. Ostatecznie, w lutym 2014 r. grecki odpowiednik Naczelnego Sądu Administracyj-nego (ȈȣȝȕȠȪȜȚȠ IJȘȢ ǼʌȚțȡĮIJİȓĮȢ), obradujący w peánym skáadzie, potwierdziá zgodnoĞü z konstytucją zastosowanej formy likwidacji ERT oraz póĨniejszych dziaáaĔ wáadz, związanych z uruchomieniem nastĊpcy tej spóáki. Wedáug nieoÞ cjalnych informacji prasowych, korzystny dla wáadz wyrok zapadá jednak „niewielką wiĊkszoĞcią gáosów”. Por. ȈIJǼ: ȈȣȞIJĮȖȝĮIJȚțȩ IJȠ ȜȠȣțȑIJȠ ıIJȘȞ Ǽȇȉ [pol. NSA: ZamkniĊcie ERT zgodne z konstytucją], http://www.tovima. gr/media/article/?aid=571713 [dostĊp: 2.03.2014].
• rozwiązanie spóáki ERT SA oraz wszystkich jej spóáek zaleĪnych;
• zawieszenie nadawania audycji radiowych i telewizyjnych wraz z zakoĔczeniem regu-larnego programu na dzieĔ 11 czerwca do czasu powoáania nastĊpcy prawnego spóáki; • przekazanie caáego majątku spóáki w tym-czasowe zarządzanie przez ministra Þ nan-sów;
• natychmiastowe rozwiązanie wszystkich obowiązujących umów o pracĊ oraz cywil-no-prawnych i wypáatĊ odszkodowaĔ we-dáug okreĞlonych w póĨniejszym terminie zasad25;
• przerwanie kadencji wszystkich organów nadzorczych spóáki;
• zawieszenie naliczania, pobieranej wraz z rachunkami za energiĊ elektryczną, opáaty abonamentowej.
Caáa operacja wyáączania nadajników naziem-nych naleĪących do ERT oraz usuwania jej sy-gnaáu z platform satelitarnych zostaáa przepro-wadzona bardzo sprawnie, choü niejednokrot-nie przy uĪyciu specjalnych siá policyjnych26. Nie oznaczaáo to jednak faktycznego koĔca dziaáalnoĞci Þ rmy. Pracownicy w wiĊkszoĞci
nie posáuchali wezwaĔ do opuszczenia po-szczególnych budynków nadawcy, kontynuując pracĊ redakcyjną w okupowanych studiach. Produkowany sygnaá udostĊpniali natomiast za poĞrednictwem szybko rosnącej liczby kanaáów internetowych. Gáówny gmach telewizji pu-blicznej w ateĔskiej dzielnicy Agia Paraskiewi zostaá oß agowany. Na placu przed nim utwo-rzono studio otwarte, na którego terenie organi-zowano debaty, rozmowy z táumnie przybyáymi ateĔczykami27, wieczory poetyckie, koncerty, emitując jednoczeĞnie wiele innych audycji28.
Idea studia otwartego legáa u podstaw no-wego, de iure nielegalnego, etapu dziaáalnoĞci ERT, która wkrótce przybraáa nazwĊ ERT open oraz motto „Wolny gáos dla spoáeczeĔstwa”29. Z oczywistych wzglĊdów (utrata wiĊkszoĞci nadajników naziemnych i satelity) gáównym kanaáem dystrybucji programów produkowa-nych w okupowaprodukowa-nych budynkach zlikwidowa-nej spóáki staá siĊ internet30. Najistotniejsze jest to, Īe radiowy i telewizyjny sygnaá emitowany przez ERT open (zob. tabela 1.) bardzo szybko zacząá byü wspomagany i uzupeániany przez sta-le rosnącą liczbĊ blogerów, amatorskich dzien-nikarzy, reporterów, Þ lmowców itp. Wszyscy
25 W zarządzeniu ministerstwa Þ nansów nr ǹ.Ȇ. 1126/17.06.2013 okreĞlono, Īe kwota odszkodowaĔ wyniesie
równowartoĞü dwumiesiĊcznych poborów. Zwolnieniami objĊto ponad 2500 osób. W kolejnych miesiącach zasady wypáaty odszkodowaĔ wielokrotnie ulegaáy zmianie, m.in. z uwagi na fakt, Īe pewna grupa byáych pracowników ERT znalazáa zatrudnienie w nowych mediach publicznych, tworzonych przez wáadze.
26 Tak zwanych jednostek przywracania porządku (MAT). Co ciekawe, te same jednostki uĪyte zostaáy przez
rząd A. Papandreu w 1988 r. przy próbie pacyÞ kacji, powstającej wówczas w Salonikach, formalnie nielegalnej sa-morządowej stacji telewizyjnej zaáoĪonej przez opozycyjnego wzglĊdem socjalistów burmistrza stolicy Macedonii. Zob. teĪ Ȉ. ǺĮȜȠȪțȠȢ, ǿıIJȠȡȓĮ IJȘȢ İȜȜȘȞȚțȒȢ IJȘȜİȩȡĮıȘȢ…, dz. cyt., s. 128.
27 Mimo Īe od początku lat 90. XX w. oferta mediów publicznych nie cieszyáa siĊ duĪym zainteresowaniem ze
strony widzów, spoáeczeĔstwo greckie w wiĊkszoĞci Ĩle oceniáo likwidacjĊ ERT. Wedáug sondaĪu opublikowanego 27 czerwca 2013 r. w gáównym wydaniu programu informacyjnego stacji MEGA, 55,5% respondentów byáo zdecy-dowanie lub raczej przeciw tej decyzji, podczas gdy zdecyzdecy-dowanie lub raczej popieraáo ją 35,8% badanych.
28 Przykáadowy zapis z wykonania „na Īywo” fragmentu sáynnego, nagrodzonego literacką Nagrodą Nobla
dzieáa Odiseasa Elitisa pt. Godne jest (gr. DZȟȚȠȞ ǼıIJȓ) do muzyki Mikisa Theodorakisa; zob. ȉȠ ǹȄǿȅȃ ǼȈȉǿ ıIJȠ ȡĮįȚȠȝȑȖĮȡȠ IJȘȢ Ǽȇȉ ıIJȚȢ 15 ǿȠȣȞȓȠȣ 2013, http://www.youtube.com/watch?v=pzxRjY7qnVA [dostĊp: 17.09.2014].
29 Gr. ǼȜİȪșİȡȘ ijȦȞȒ ȖȚĮ IJȘ țȠȚȞȦȞȓĮ.
30 ERT open posiada wáasny centralny portal informacyjny (www.ertopen.com), na którym m.in. publikowane są
linki do wszystkich aktywnych w danym momencie kanaáów nadawcy, dostĊpnych strumieniowo oraz tradycyjnie.
Programy ERT open umieszczane są ponadto w wielu serwisach hostingowych, w tym w YouTube (www.youtube. com/user/ertsocialnetworks).
oni aktywnie wáączyli siĊ w walkĊ o „wolne media publiczne”, tworząc artykuáy, audycje, Þ lmy. Wáasne portale prowadzą teĪ niektóre, ciągle aktywne, regionalne rozgáoĞnie radiowe dawnej ERT, np. stacja z wyspy Rodos31. Ca-áoĞü emitowanych programów spiĊto systemem linków i wzajemnego udostĊpniania w mediach spoáecznoĞciowych, blogach czy amatorskich portalach. Jedną z póáprofesjonalnych produk-cji powstaáych w ramach ERT open í Þ lm do-kumentalny The lost signal of democracy (reĪ. Jorgos Awjeropulos) í pokazano na początku 2014 r. w telewizjach publicznych m.in. Belgii i Austrii, a w Grecji doczekaáa siĊ ona nawet dystrybucji kinowej.
MoĪna skonstatowaü, Īe opisywana idea studia otwartego oraz í odznaczający siĊ spo-rym rozmachem i spontanicznoĞcią í sposób jej realizacji, dziĊki moĪliwoĞciom, które
po-jawiáy siĊ wraz z rozwojem sieci 2.0, traÞ áy w Grecji na wyjątkowo podatny grunt. PamiĊ-taü zarazem naleĪy o wieloletniej tradycji ama-torskiego nadawania radiowego i telewizyjnego w tym kraju, któremu niejednokrotnie towa-rzyszyá charakterystyczny motyw walki z oku-pantem lub opresyjną wáadzą32. Wątek ten od początku wykorzystywany jest wáaĞnie przez dziennikarzy ERT open, którzy konsekwentnie przedstawiają swoje przedsiĊwziĊcie jako jedy-ne, nieuwikáane w ową sáawetną „sieü tysiąca interesów”. Jedyne, które faktycznie wyst Ċpu-je w obronie interesów caáego spoáeczeĔstwa, nie zaĞ w obronie poszczególnych politycznych i biznesowych mocodawców, pozostających w tle i Īerujących na zwykáych obywatelach. Wielu Greków (zwáaszcza máodych), od zara-nia nieufnych wobec jakiejkolwiek wáadzy bez wzglĊdu na jej ideologiczne barwy, mocno juĪ
31 http://erarodou.blogspot.com
32 Zob. teĪ K. ȆĮȞĮȖȩʌȠȣȜȠȢ, ǹʌȩ IJȘȞ ĮȞĮȝȠȞȒ ıIJȘȞ ĮȞĮȖȞȫȡȚıȘ. Ǿ ʌȠȡİȓĮ IJȠȣ İȜȜȘȞȚțȠȪ ȡĮįȚȠİȡĮıȚIJİȤȞȚıȝȠȪ
[pol. Od oczekiwania do uznania. Ewolucja greckiej radiofonii amatorskiej], ǹșȒȞĮ 2000.
Tabela 1. Centralny wĊzeá systemu ERT open (stan na 19.09.2014 r.)
Telewizja Radiofonia Internet
• jeden regularny kanaá telewizyjny
• nadaje ze studia telewizyjnego dawnego III programu telewizji publicznej w Salonikach (ERT 3)
• dostĊpny w internecie w technologii strumieniowej
• 19 kanaáów radiowych
• dwa wystĊpują pod marką dawnych programów ogólnokrajowych radiofonii publicznej (II i III) • 17 rozgáoĞni regionalnych • wszystkie dostĊpne w internecie
w technologii strumieniowej • niektóre dostĊpne równieĪ
tradycyjnie, na falach ultrakrótkich, krótkich i Ğrednich
• czĊĞü emituje audycje ze studiów dawnej ERT, czĊĞü wykorzystuje studia goĞcinne (np. regionalna rozgáoĞnia ateĔska przez jakiĞ czas nadawaáa ze studenckiego studia na stoáecznej politechnice), pozostaáe powróciáy do tradycji nadawania amatorskiego
• centralny portal informacyjny ERT open • kanaáy w serwisach hostingowych (np. YouTube) • proÞ le w serwisach spoáecznoĞciowych • portale prowadzone
przez niektóre rozgáoĞnie regionalne
ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie danych uzyskanych ze stron internetowych ERT open i wspóápra-cujących witryn
zmĊczonych kryzysem, chĊtnie zaangaĪowaáo siĊ w tak pozycjonowany projekt33.
Zaprezentowane wyĪej pospolite ruszenie skáoniáo jednego z greckich autorów do wysu-niĊcia tezy o powstaniu nowego „samorządne-go” modelu medialnego34, który miaáby wystĊ-powaü obok trzech wyróĪnionych wczeĞniej przez Hallina i Manciniego. W postulowanym modelu, ograniczonym na obecnym etapie ewo-lucji wyáącznie do charakterystyki systemu me-diów publicznych35:
• nadawca publiczny funkcjonuje w oderwa-niu od nacisków páynących ze strony sys-temu politycznego i formalnych związków z tym systemem;
• wáadza polityczna nie ma nawet poĞrednie-go wpáywu na obsadĊ stanowisk personal-nych nadawcy;
• nadawca koncentruje siĊ na produkcji pro-gramów w sáuĪbie interesom publicznym, w szczególnoĞci audycji informacyjnych i publicystycznych;
• nadawca staje naprzeciw, a nie przeciwko wáadzy ustawodawczej, wykonawczej i są-downiczej (nie zakáada ex deÞ nitione záowro-giego charakteru systemu politycznego, ale zarazem, dziĊki oderwaniu od tego systemu
oraz strukturze sieciowej i nieograniczonej liczbie wspóátwórców, nie traci skuteczno-Ğci w wypeánianiu funkcji kontrolnej); • nie ma przymusowego obowiązku Þ
nanso-wania nadawcy w jakiejkolwiek formie; • choü centralny wĊzeá nadawcy publicznego
wciąĪ oparty jest na tradycyjnie rozumianej radiofonii i telewizji, w gruncie rzeczy sta-nowi on juĪ instytucjĊ sieciową (np. poprzez internetowy kanaá dystrybucji i dostosowa-ny do tego sposób zarządzania i udostĊpnia-nia treĞci);
• nadawca publiczny nie jest „zamkniĊty” w okreĞlonej liczbie kanaáów radiowych, telewizyjnych itp. (kaĪdy moĪe siĊ „wpiąü” w system oraz w dowolnej chwili go opu-Ğciü);
• samorządny model medialny nie jest ogra-niczony geograÞ cznie, nie moĪna go bliĪej powiązaü z konkretnym regionem Ğwiata. NajpowaĪniejsza wątpliwoĞü, jaka tutaj nasu-wa siĊ w związku z dziaáalnoĞcią ERT open (oprócz wielomiesiĊcznej okupacji budynków, nielegalnego wykorzystywania mienia publicz-nego: studiów radiowych i telewizyjnych, cz Ċ-Ğci nadajników naziemnych itp.) z powodu jej „samozwaĔczych” pracowników, wiąĪe siĊ ze
33 Grecka klasa polityczna jako taka nigdy nie cieszyáa siĊ szczególnym uznaniem wyborców i w tym zakresie
nic siĊ do dziĞ nie zmieniáo. SondaĪ przeprowadzony w grudniu 2013 r. wykazaá, Īe 84,1% ankietowanych uznaáo, Īe w koĔczącym siĊ roku rząd nie zrobiá nic, lub prawie nic, aby zmniejszyü bezrobocie – najwiĊkszą bolączkĊ wspóáczesnej Grecji. Opozycja zostaáa oceniona jeszcze gorzej: 88,9% badanych stwierdziáo, Īe nie ma ona godnych
uwagi propozycji w tym zakresie. Por. ī. ȆĮʌĮȧȦȐȞȞȠȣ, Ǿ ǼȜȜȐįĮ ʌȠȣ ȤȐȞİIJĮȚ! [pol. Grecja ginie!], „To Wima”,
29.12.2013, http://www.tovima.gr/politics/article/?aid=552790 [dostĊp: 10.04.2014].
Podobnie jest w przypadku powszechnego poczucia, Īe sprawowanie funkcji publicznych i administracyjnych
„musi” wiązaü siĊ z czerpaniem okreĞlonych korzyĞci majątkowych. Tak byáo w latach 70. XX w. (por. J. Bonarek, T. Czekalski, S. Sprawski, S. Turlej, Historia Grecji, Kraków 2005, s. 631), tak jest i obecnie – 99% ankietowanych w 2014 r. Greków zgodziáo siĊ z opinią, Īe korupcja w ich kraju jest „powaĪnym problemem”, zaĞ 63% z nich przyznaáo, Īe osobiĞcie zetknĊáo siĊ z korupcją. Por. Ǽ. ǺĮȡȕȚIJıȚȫIJȘ, «ȆȡȦIJĮșȜȒIJȡȚĮ» IJȘȢ ǼȣȡȦʌĮȧțȒȢ ǼȞȦıȘȢ ıIJȘ įȚĮijșȠȡȐ Ș ǼȜȜȐįĮ [pol. Grecja korupcyjnym „mistrzem” Unii Europejskiej], „Kathimerini”, 4.02.2014, http://www. kathimerini.gr/751956/article/oikonomia/ellhnikh-oikonomia/prwta8lhtria-ths-eyrwpaikhs-enwshs-sth-diaf8ora-h-ellada [dostĊp: 4.04.2014] oraz ǿ. ȂȐȞįȡȠȣ, «ȈIJȘȞ ǼȜȜȐįĮ șȑȜȠȣȞ ĮțȩȝĮ IJȠ įȦȡȐțȚ...» [pol. W Grecji wciąĪ Īądają dowodów wdziĊcznoĞci], „Kathimerini”, 23.03.2014, http://www.kathimerini.gr/759432/article/proswpa/synentey3-eis/sthn-ellada-8eloyn-akoma-to-dwraki [dostĊp: 4.04.2014].
34 Por. ȃ. ȋİȚȜȐȢ, Ǽȇȉ: Ǿ IJȑIJĮȡIJȘ įȚȐıIJĮıȘ…, dz. cyt.
35 PrezentujĊ cechy zarówno wymienione przez autora cytowanego artykuáu, jak i te, które ujawniáy siĊ póĨniej,
sprawą aÞ liacji politycznej samej ERT open. Uzyskana wiĊc najbardziej prawdopodobna od-powiedĨ w tej kwestii stanowi zarazem wyrazistą rysĊ, ujawniającą siĊ na opisanym wyĪej, postu-lowanym samorządnym modelu medialnym. Nie sposób bowiem nie zauwaĪyü powiązaĔ miĊdzy najwiĊkszym związkiem zawodowym funkcjo-nującym w dawnej ERT (POSP-ERT) a lide-rem opozycji Aleksisem Tsiprasem i jego partią SYRIZA. Związek ten po dniu 11 czerwca 2013 r. de facto zarządza centralnym wĊzáem ERT open (w tym pozostającymi pod kontrolą dziennikarzy studiami radiowymi i studiem te-lewizyjnym w Salonikach). Zajmuje siĊ równieĪ oÞ cjalnie zbieraniem pieniĊdzy na rzecz pracow-ników wiernych idei wolnych mediów, czy teĪ reprezentuje ich przed sądami. WĞród poĞrednich dowodów na te powiązania wymieniü naleĪy:
• wszystkie komunikaty na gáównej stro-nie ERT open oraz w serwisach informa-cyjnych tej stacji, które dotyczą dziaáaĔ SYRIZY, mają wydĨwiĊk pozytywny lub neutralny;
• wszystkie komunikaty, które dotyczą dzia-áaĔ rządu, mają wydĨwiĊk negatywny lub neutralny;
• SYRIZA od początku zapowiada, Īe jeĞli przejmie wáadzĊ, natychmiast przywróci dawny system mediów publicznych i po-nownie przyjmie do pracy wszystkich zwol-nionych pracowników ERT;
• lider SYRIZY nigdy nie przyjąá do wiado-moĞci faktu zamkniĊcia ERT, z zasady nie odpowiada teĪ na pytania zadawane mu przez dziennikarzy rządowych mediów pu-blicznych;
Rysunek 1. Plakat propagandowy dziennikarzy dawnej ERT – záowrogi, uzbrojony w paákĊ policjant, symbolizujący wáadzĊ oraz niewinne dziecko symbolizujące wolne media
TreĞü podpisów: „Siedem miesiĊcy ciszy w eterze. Nie przestraszycie nas. Nasz gáos siĊ wzmaga! Wolna samorządna radiofonia ERT3”.
Rysunek 2. Plakat promocyjny dziennikarzy dawnej ERT
TreĞü podpisów: „ERT jest prawem nas wszystkich. KaĪdy z nas ma coĞ do powiedze-nia”.
• narracja polityczna komunikatów i wia-domoĞci ERT open jest wyraĨnie lewico-wa, komunizująca (w ujĊciu greckim); np. w sprawie konß iktu na Krymie ERT open zajmowaáa postawĊ wyraĨnie prorosyjską. W sprawie zaĞ związku Grecji z UE kry-tykuje wszystko, co związane jest z tzw. pakietem oszczĊdnoĞciowym, niemalĪe po-wtarzając w obu tych kwestiach stanowisko wyraĪane przez SYRIZĉ.
Nie moĪna tym samym jednoznacznie stwier-dziü, Īe podstawowa cecha samorządnego mo-delu medialnego (oderwanie od nacisków p áy-nących ze strony systemu politycznego) w przy-padku ERT open zostaáa speániona bez zastrze-ĪeĔ. Nie zmienia to zarazem faktu, Īe kolejne jego cechy – sieciowoĞü, zmienna liczba zaan-gaĪowanych podmiotów i istotna rola twórców--amatorów – są nowoĞcią wobec wystĊpujących dotąd struktur nadawców mieniących siĊ pu-blicznymi. Trudno jest dziĞ wyraĨnie okreĞliü, ile pozostanie z systemu ERT open w chwili, gdy obecne wáadze przejmą wszystkie, pozostające wciąĪ w rĊkach dziennikarzy dawnej ERT, bu-dynki i studia, co z pewnoĞcią, prĊdzej czy póĨ-niej, nastąpi. Premier Samaras, przemawiając 6 wrzeĞnia 2014 r. w Salonikach z okazji otwar-cia 79. MiĊdzynarodowej Wystawy í Thessa-loniki International Fair, zapowiedziaá rycháe uruchomienie póánocnogreckiego oddziaáu telewizji publicznej NERIT z siedzibą w sto-licy Macedonii36. W tym celu, prawdopodob-nie, niezbĊdne okaĪe siĊ odzyskanie budynku od ponad roku zajmowanego przez ERT open,
choü, rzecz jasna, szef rządu nie nawiązaá do tej kwestii37. Nieáatwo obecnie rozstrzygnąü czy í po utracie centralnego wĊzáa obecnego syste-mu í samorządne media publiczne zdoáają wy-kreowaü inny oĞrodek integrujący, czy teĪ sieü siĊ rozpadnie. Znając jednak historiĊ greckich mediów antysystemowych, moĪna zaáoĪyü, Īe inicjatywy podjĊte po 11 czerwca 2013 r. bĊdą kontynuowane w internecie, a dziaáacze podej-mą próbĊ przebicia siĊ w eterze z „konspiracyj-ną” radiofonią.
Nowe media publiczne (NERIT)
W ogólnoeuropejskiej dyskusji, która rozgo-rzaáa po zamkniĊciu ERT, powielano z regu-áy tezĊ, jakoby takie rozstrzygniĊcie podjąá grecki rząd. Nie jest to jednak w peáni zgodne z faktycznym stanem38. W rzeczywistoĞci de-cyzja zostaáa podjĊta w Ğcisáym kierownictwie Nowej Demokracji – najwiĊkszej partii two-rzącej ówczesną koalicjĊ rządową. ĝwiadczy o tym m.in. forma przeprowadzonej operacji, przypominająca chirurgiczne ciĊcie39, oraz faktyczne zaskoczenie przedstawicieli dwóch pozostaáych ugrupowaĔ koalicyjnych (PASOK i Demokratyczna Lewica DIMAR)40. Kulmi-nacją politycznego napiĊcia i wywoáanego kryzysu rządowego byáo opuszczenie koalicji przez DIMAR (20 czerwca). Rząd premiera Samarasa utrzymaá wiĊkszoĞü w parlamencie (153 mandaty w trzystuosobowym zgroma-dzeniu), a kilka tygodni póĨniej wotum zaufa-nia uzyskaáa zrekonstruowana, dwupartyjna juĪ Rada Ministrów41.36 Ma to byü nastĊpca dawnego trzeciego programu ERT, równieĪ nadawanego z Salonik.
37 Peány tekst przemówienia premiera Antonisa Samarasa zob. http://www.taxheaven.gr/news/news/view/
id/20187 [dostĊp: 18.09.2014].
38 Choü oczywiĞcie dla uáatwienia dyskusji moĪna warunkowo przyjąü to okreĞlenie i sam je stosujĊ w
niniej-szym tekĞcie.
39 Podpisani pod rozporządzeniem z 11 czerwca 2013 r. minister-szef kancelarii premiera Simos Kedikoglu i
mi-nister Þ nansów Janis Sturnaras naleĪeli wówczas do najbliĪszych wspóápracowników premiera Samarasa.
40 Zob. oĞwiadczenia wáadz obu ugrupowaĔ z okresu 11–19 czerwca 2013 r.
41 W przebudowanym gabinecie pojawiáo siĊ stanowisko ministra ds. mediów publicznych, który miaá
LegalnoĞü decyzji rządu o rozwiązaniu spóáki ERT potwierdziá 20 czerwca 2013 r. sąd administracyjny. Wezwaá zarazem odnoĞne wáadze do jak najszybszego wznowienia, choü-by w formie tymczasowej, mediów wype ánia-jących misjĊ publiczną. Powoáaá siĊ przy tym na konstytucjĊ Grecji oraz miĊdzynarodowe zobowiązania kraju42. Zalecenie sądu zostaáo zrealizowane 10 lipca, gdy nadawanie rozpo-czĊáa przejĞciowa Grecka Telewizja Publiczna (EDT)43. Zaoferowaáa ona widzom jeden kanaá telewizyjny, wypeániony gáównie powtórkowy-mi programapowtórkowy-mi z archiwum dawnej ERT. Od tego czasu w Grecji nastaáa era funkcjonowania dwóch instytucji pretendujących do miana me-diów publicznych:
• oÞ cjalnej, uruchomionej w lipcu 2013 r. przez wáadzĊ, która docelowo miaáa prze-ksztaáciü siĊ z formy tymczasowej (EDT) w staáą, zapewniającą kompleksową ofertĊ programową (NERIT);
• samozwaĔczej (ERT open), prowadzonej przez dziennikarzy dawnej ERT, którzy wciąĪ zajmowali gmachy w Atenach44, Sa-lonikach oraz szereg lokalnych rozgáoĞni radiowych45.
Pierwszy zgáoszony projekt ustawy o nowych mediach publicznych (NERIT) pojawiá siĊ
w obiegu juĪ 12 czerwca tegoĪ roku; w osta-tecznym ksztaácie parlament przyjąá ją mie-siąc póĨniej gáosami dwupartyjnej koali-cji46. Jak wspomniaáem we wstĊpie, rząd od początku zapewniaá, Īe jego zamiarem jest stworzenie „greckiej BBC”. Faktycznie, ów pierwotny projekt zostaá dobrze ocenio-ny m.in. przez Europejską UniĊ Nadawców (EBU). Doceniono mianowicie formalne odciĊcie rządu oraz paĔstwowych organów regulacyjnych od procesu wyboru gremiów nadzorczych i kierowniczych nadawcy. Do-tyczyáo to takĪe otwartych procedur konkur-sowych tak w zakresie obsady personalnej, jak i tworzenia premierowej oferty progra-mowej NERIT47.
Niestety, w kolejnych miesiącach ustawĊ o NERIT wielokrotnie zmieniano, coraz sil-niej podporządkowując tĊ instytucjĊ organom paĔstwowym i wiĊkszoĞci parlamentarnej48. Ogáaszane konkursy przeciągaáy siĊ, a niektó-re z nich znalazáy siĊ pod lupą prokuratury49. W samym tylko 2014 r. wielokrotnie, w nie-jasnych okolicznoĞciach, dymisjĊ skáadaáy tymczasowe zarządy nadawcy (lub poszcze-gólni jego czáonkowie), które byáy odpowie-dzialne za ostateczne zakoĔczenie etapu owej tymczasowoĞci i sÞ nalizowanie wszystkich
42Ǿ ǼʌȚIJȡȠʌȒ ǹȞĮıIJȠȜȫȞ IJȠȣ ȈȣȝȕȠȣȜȓȠȣ IJȘȢ ǼʌȚțȡĮIJİȓĮȢ (ȐȡșȡȠ 52 IJȠȣ ʌ.į/IJȠȢ 18/1989, ȩʌȦȢ ȚıȤȪİȚ).
De-cyzja nr 236/2013 z 20.06.2013 r.
43 Gr. ǼȜȜȘȞȚțȒ ǻȘȝȩıȚĮ ȉȘȜİȩȡĮıȘ (Ǽǻȉ).
44 Gáówny gmach telewizji w stolicy zostaá ostatecznie przejĊty przez prokuraturĊ i policyjne jednostki
przy-wracania porządku (MAT) 7 listopada 2013 r. W tym samym miesiącu do budynku wprowadziáa siĊ tymczasowa EDT, która do tej pory nadawaáa ze studia wynajmowanego od jednego z prywatnych nadawców. Zob. teĪ ȆĮȡȠȣıȓĮ İȚıĮȖȖİȜȑĮ IJĮ Ȃǹȉ İțțȑȞȦıĮȞ IJȠ ȡĮįȚȠȝȑȖĮȡȠ IJȘȢ Ǽȇȉ [pol. Prokurator w asyĞcie policji opróĪniá gmach ERT], http://www.tovima.gr/media/article/?aid=538261; LIVE: ǼʌȑȝȕĮıȘ IJȘȢ ĮıIJȣȞȠȝȓĮȢ ıIJȚȢ İȖțĮIJĮıIJȐıİȚȢ IJȘȢ Ǽȇȉ [pol. Interwencja policji w gmachu ERT], http://www.naftemporiki.gr/liveblog/726048/epembasi-tis-astunomias-stis-egk-atastaseis-tis-ert-stin-ag-paraskeui [dostĊp: 12.12.2013].
45 Wedáug stanu na wrzesieĔ 2014 r. powyĪszy podziaá wciąĪ siĊ utrzymuje.
46 ȃ. 4173/2013, ĭǼȀ 169 ǹ/26.7.2013 (Nowa Grecka Radiofonia, Internet, Telewizja).
47 Aplikacje na wszystkie organizowane konkursy moĪna byáo skáadaü poprzez platformĊ internetową.
48 Zob. np. Broadcasting Union concerned about NERIT,
http://neoskosmos.com/news/en/Broadcasting-Union-concerned-about-NERIT [dostĊp: 6.09.2014].
49 Zob. np. ǼȚıĮȖȖİȜȚțȒ ȑȡİȣȞĮ ȖȚĮ ʌȡȠıȜȒȥİȚȢ įȘȝȠıȚȠȖȡȐijȦȞ ıIJȘ ȃǼȇǿȉ [pol. Prokuratorskie Ğledztwo w
spra-wie procedury zatrudniania dziennikarzy w NERIT], http://www.tovima.gr/media/article/?aid=629967 [dostĊp: 15.09.2014].
prowadzonych konkursów50. Narastaáa rów-nieĪ krytyka związana z brakiem pomysáu na organizowanego nadawcĊ (np. czym miaáby siĊ on róĪniü od zamkniĊtej ERT?), na brak dialogu z niepokornymi dziennikarzami, na ryzyko caákowitej marginalizacji mediów pu-blicznych w Grecji, których pozycja od po-nad dwudziestu lat i tak byáa bardzo sáaba51. W efekcie charakterystycznego dla tego kraju chaosu w kwestii organizacji áadu medialnego, po ponad roku od rozwiązania ERT jej nastĊp-ca wciąĪ nie posiada staáych wáadz. Oferuje odbiorcom tylko dwa kanaáy telewizyjne, do-stĊpne w rozsiewie naziemnym (w tym jeden sportowy, o ograniczonym zasiĊgu technicz-nym)52. Nie istnieje ponadto sieü radiowych rozgáoĞni regionalnych53. Wobec powy Īsze-go, nietrudno stwierdziü, Īe odbudowanie zaufania spoáecznego do oÞ cjalnej instytucji nadawczej bĊdzie niezwykle trudnym zada-niem. To z kolei wzmacnia dalszą egzystencjĊ samorządnych mediów.
Podsumowanie
Dylemat, który powstaá w związku z przeáomem w ostatnich latach w greckich mediach, zasy-gnalizowany w tytule niniejszego tekstu, trud-no jest jedtrud-noznacznie rozstrzygnąü. OsobiĞcie
skáaniam siĊ ku opinii, Īe sytuacja obserwowa-na obserwowa-na greckim rynku mediów elektronicznych (po zaskakującej decyzji kierownictwa naj-wiĊkszej partii wspóátworzącej ówczesny rząd w Atenach o likwidacji nadawcy publicznego ERT) jest kolejnym, doskonaáym, potwierdze-niem sáusznoĞci tezy o uznaniu Grecji za wzor-cowy przykáad Ğródziemnomorskiego modelu medialnego. Zasadnicze jego cechy, a takĪe ich egzempliÞ kacje odnoszące siĊ do „sprawy ERT” przedstawiáem powyĪej. Postulat samo-rządnego modelu mediów masowych, które-go zarys miaáby wyáoniü siĊ dziĊki powstaniu ERT open, brzmi atrakcyjnie. Wydaje siĊ jed-nak, Īe nie wytrzymuje on zderzenia z brutalną rzeczywistoĞcią – twardą grą polityczną i zrĊcz-ną instrumentalizacją podmiotów medialnych. Dotyczy to nie tylko „rządowej” NERIT, ale i powiązanego z opozycyjną SYRIZĄ í wyraĨ-nie przechylonego ideologiczwyraĨ-nie í centralnego wĊzáa systemu ERT open).
Nie do przecenienia jest takĪe dawno nie-widziane poruszenie spoáeczne wywoáane za-mkniĊciem ERT oraz nastĊpujący po nim roz-kwit szeroko rozumianego, w szczególnoĞci sieciowego, dziennikarstwa obywatelskiego (od blogów po Þ lmy). WiąĪe siĊ z tym równieĪ chĊü wziĊcia wspóáodpowiedzialnoĞci za tworzenie
50 WiĊcej o „karuzeli stanowisk” w NERIT zob. ǻ. īĮȜȐȞȘȢ, ȃǼȇǿȉ: IJȠ ĮʌȩȜȣIJȠ ȤȐȠȢ [pol. NERIT:
caáko-wity chaos], „To Wima”, 4.05.2014, http://www.tovima.gr/media/article/?aid=591601 [dostĊp: 9.06.2014]; tegoĪ, ȃȑȠȢ ʌȡȩİįȡȠȢ IJȘȢ ȃǼȇǿȉ Ƞ țĮșȘȖȘIJȒȢ ǹȞIJȫȞȘȢ ȂĮțȡȣįȘȝȒIJȡȘȢ [pol. Profesor Antonis Makridimitris nowym prezesem NERIT], „To Wima”, 6.05.2014, http://www.tovima.gr/media/article/?aid=593182 [dostĊp: 9.06.2014]; ȆĮȡĮȚIJȒșȘțĮȞ Įʌȩ IJȘ ȃǼȇǿȉ ȠȚ ǹ. ȂĮțȡȣįȘȝȒIJȡȘȢ țĮȚ ȇ. ȂȠȡȫȞȘȢ [pol. A. Makridimitris i R. Moronis zrezygno-wali z pracy w NERIT], „Kathimerini”, 12.09.2014, http://www.kathimerini.gr/783428/article/epikairothta/ellada/ paraith8hkan-apo-th-nerit-oi-a-makrydhmhtrhs-kai-r-morwnhs [dostĊp: 12.09.2014]; ǻ. īĮȜȐȞȘȢ, ȆĮȡĮȚIJȒșȘțĮȞ ǹ. ȂĮțȡȣįȘȝȒIJȡȘȢ țĮȚ ȇ. ȂȠȡȫȞȘȢ Įʌȩ IJȘ ȃǼȇǿȉ [pol. A. Makridimitris i R. Moronis zrezygnowali z pracy w NERIT], „To Wima” 11.09.2014, http://www.tovima.gr/media/article/?aid=630470 [dostĊp: 12.09.2014]; ǹʌȠȤȦȡİȓ Įʌȩ IJȠ Ǽ.Ȉ. IJȘȢ ȃǼȇǿȉ Ƞ ȋȡ.ȋȦȝİȞȓįȘȢ [pol. Chr. Chomenidis ustĊpuje z Rady Nadzorczej NERIT], „To Wima”, 4.05.2014, http://www.tovima.gr/media/article/?aid=631612 [dostĊp: 15.09.2014].
51 Szczegóáową dyskusjĊ i aktualną sytuacjĊ na wyjątkowo dynamicznym od czerwca 2013 r. greckim rynku
me-diów elektronicznych opisujĊ na bieĪąco w internecie: http://nadwodawielkaiczysta.blogspot.com (tag „telewizja”).
52 ĝrednie udziaáy w rynku oglądalnoĞci (sierpieĔ–wrzesieĔ 2014 r.) kanaáu gáównego (N) wynoszą 5–6%, zaĞ
sportowego (N Sports) 3–4%, co daje odpowiednio szóstą i siódmą pozycjĊ w rankingu stacji dostĊpnych w rozsie-wie naziemnym (dane za Nielsen Audience Measurement).
„wolnego gáosu dla spoáeczeĔstwa”. AktywnoĞü Greków ze zrozumiaáych wzglĊdów nie jest, rzecz jasna, zjawiskiem wyjątkowym. Dysku-sje o róĪnych formach alternatywnych mediów publicznych zajmują uwagĊ specjalistów juĪ od pewnego czasu. Niemniej, wyraĨnie widoczny polityczny kontekst wypadków w Grecji wciąĪ jeszcze sytuuje je w ramach tradycyjnego mo-delu Ğródziemnomorskiego54.
Warto wreszcie zauwaĪyü, Īe pod koniec stycznia 2015 r. doszáo do fundamentalnych zmian na greckiej scenie politycznej. Opozycyj-na dotąd SYRIZA przejĊáa w kraju wáadzĊ, a jej lider Aleksis Tsipras objąá stanowisko premiera. Do marca 2015 r. (ostatnia redakcja niniejszego
tekstu) wciąĪ utrzymywaá siĊ opisany tu struk-turalny podziaá systemu nadawców publicz-nych. Brak jest teĪ oÞ cjalnych decyzji nowych wáadz odnoĞnie wielokrotnie zapowiadanego wczeĞniej przywrócenia poprzedniej organiza-cji ERT. DoĞwiadczenie jednak podpowiada, Īe w okresie nastĊpnych kilku, moĪe kilkunastu miesiĊcy, naleĪy oczekiwaü, iĪ grecki áad me-dialny ulegnie powtórnym zasadniczym prze-obraĪeniom. Gáównym zaĞ animatorem owych przeobraĪeĔ, po raz kolejny, stanie siĊ czynnik polityczny. Jest to tym bardziej prawdopodob-ne, Īe zarówno sami dziennikarze ERT, jak i prasa zagraniczna, nie mają wątpliwoĞci co do intencji premiera w tej sprawie55.
54 WiĊcej o „alternatywnych” mediach publicznych i aktywnoĞci obywatelskiej w tym obszarze zob. J.
Macna-mara, The 21st century media (r)evolution: emergent communication practices, Peter Lang International Academic Publishers 2009; tegoĪ, Public communication practices in the Web 2.0-3.0 media scape: The case for PR evolution, http://www.prismjournal.org/Þ leadmin/Social_media/Macnamara.pdf [dostĊp: 11.03.2015]; Ch. Fuchs, Alternative media as critical media, “European Journal of Social Theory” 2010, nr 13 (2), s. 173–192; O. G. Bailey, B. Cam-maerts, N. Carpentier, Understanding alternative media, Open University Press, Berkshire 2008; Community me-dia and social meme-dia: active citizenship in a changing meme-dia environment, oprac. zbiorowe, http://www.coe.int/t/
dghl/standardsetting/media/belgrade2013/CDMSI%282012%29Misc14Rev_en%20CMFE%20paper.pdf [dostĊp:
5.03.2015].
55 Por. http://www.ertopen.com/news/ellada/koinwnia/item/32874-le-nouvel-observateur-aÞ
erwma-gia-ton-agwna-ths-ert-ertopen,-me-titlo-o-syriza-xananoigei-thn-thleorash, http://tempsreel.nouvelobs.com/l-obs-du-soir/20150312. OBS4504/syriza-rallume-la-tele.html [dostĊp: 15.04.2015].
