Edukacja muzyczna w świetle programów nauczania dla klas I-III szkoły podstawowej (1947-1999)

(1)

Mirosław Kisiel

Edukacja muzyczna w świetle

programów nauczania dla klas I-III

szkoły podstawowej (1947-1999)

Nauczyciel i Szkoła 3-4 (12-13), 83-95

2001

(2)

Mirosław Kisiel

Edukacja muzyczna

w świetle programów nauczania dla klas I-III

szkoły podstawowej (1947-1999)

Program nauczania stanowi dokument, w którym zostają przedstaw ione cele, treści, metody nauczania i uczenia się danego przedmiotu w określonym typie szkoły oraz niekiedy w yniki, które pow inny być osiągnięte przez uczniów 1.

W okresie od 1947 roku polska ośw iata była św iadkiem sześciokrotnej zm ia ny program ów nauczania szkoły podstawow ej. W ychowanie m uzyczne jak o dział w ychow ania estetycznego w tym czasie pełnił funkcje w ram ach jednego przed miotu (chociaż na przestrzeni lat zm ieniała się jego nazwa: śpiew, w ychow anie muzyczne, m uzyka, sztuka - muzyka, plastyka) a jego cele, zadania i treści realizo wano w zakresie różnorodnych form aktyw ności m uzycznej w ychow anków 2. W opinii W. Okonia w ychow anie m uzyczne polega na słuchaniu dzieł m uzycz nych, ich w ykonyw aniu i własnej tw órczości muzycznej w zakresie w łaściw ym dla pełnego rozw oju osobow ości i uczestnictw a w kulturze m uzycznej polskiej i obcej3. N astępujące po sobie kolejne zm iany nazw y przedm iotu były zw iązane z ew olucją dotychczasow ych koncepcji w ychow ania m uzycznego, z dążeniem do właściwego pojm ow ania funkcji i zadań nakładanych na ten przedm iot, ja k rów nież z opracow aniem now ych form um uzykalnienia dzieci i młodzieży.

W dwóch pierw szych opublikow anych program ach nauczania (z roku 1947, i z 1949/50) nakreślono jednakow e cele nauczania muzyki dla w szystkich klas. W dokum encie z 1947 roku były nimi: rozpow szechnianie kultury oraz rozbudo wanie i utrw alenie zam iłow ań do m uzyki4. W program ie nauczania zatw

ierdzo-1 W. O koń, N ow y słow nik pedagogiczny, W arszawa ierdzo-1996, s. 228.

2 W pow ojennych program w ychow anie m uzyczne jak o przedm iot nauczania przyjm ow ało

różną nazwę: w latach 1945-1963 - „śpiew ”, w latach 1963-1977 — „w ychow anie m uzyczne” , od roku 1978 — „m uzyka” , w tym od 1999 roku w klasach I-III stanowi część kształcenia zintegrow a nego, a w kl. IV -V I w raz z p lastyką tw orzy blok „sztuka” .

3 W. Okoń, S łow nik pedagogiczny, W arszawa 1975, s. 335.

(3)

84

Nauczyciel i Szkoła 3— 4 2001

nym do użytku w roku szkolnym 1949/50 autorzy zw rócili uw agę na budow anie trw ałego fundam entu upow szechniania kultury muzycznej, w ykryw anie talentów m uzycznych i uczenie muzyki5. Od 1959 roku w om awianych dokum entach ośw ia tow ych zakres zadań i celów dla klas I-IV był ju ż nieco inny. Podyktow any był on przypisyw aniu dużego znaczenia ekspresji wokalnej (śpiew ) jak o głów nej formy aktyw ności muzycznej i jako nazwy przedm iotu nauczania. Autorzy program u zna czenie przedm iotu „śpiew ” upatrywali w w ykorzystaniu artystycznej i em ocjonal nej w artości pieśni6. W edług tw órców omaw ianego dokum entu pieśń przez sw oją treść m u zy cz n ą i literack ą m iała kształtow ać uczuciow y stosunek dzieci do otaczającego św iata, w pływ ać na rozwój estetycznej w rażliw ości dzieci. Sam a tem atyka uczonych, a później wykonywanych utworów wokalnych w iązać się miała z tem atykąjęzyka polskiego, stanowiąc jej rozw inięcie i uzupełnienie.

O dm ienne zadania, dla zmienionego w w yniku reform y pod względem nazwy przedm iotu, zostały w yznaczone w program ie nauczania z 1961 r.7 W ychow anie m uzyczne, bo tak nazyw ał się przedm iot, m iało zapoczątkow ać um uzykalnienie dzieci przez rozw ijanie słuchu muzycznego, poczucia rytmu, kształcenie głosu oraz rozbudzenie zam iłow ań do śpiewu i m uzyki. Zm iana nazw y przedm iotu ze „śpie wu” na „w ychow anie m uzyczne” m iała za zadanie zw iększenie zakresu oddziały w ania m uzyką i była wyrazem głębokiej św iadom ości funkcji w ychow aw czej m uzyki. Zalecanym i formami aktywności muzycznej w klasach I-IV stały się w tym okresie: śpiew, gra na instrum entach m uzycznych oraz słuchanie muzyki.

N owa reform a oświatowa i wprowadzona tzw. 10-latka oraz gruntowna zmiana program u nauczania przypada na 1977 rok8. K olejne przekształcenie w iąże się z ponow ną zm ianą nazwy przedm iotu, „w ychowanie muzyczne” tym razem zastą pione zostało słowem „m uzyka” . Pow stał now y dokum ent opublikow any przez Instytut Program ów Szkolnych M inisterstwa O światy i W ychowania. Podzielił on na dwie części założenia programow e, pierw szą z nich pośw ięcając nauczaniu początkow em u. Program nauczania dla klas I-III zaw ierał treści przedm iotu „m uzyka” , ściśle pow iązane z procesem w ychow aw czo-dydaktycznym dzieci 6-letnich. W yznaczył on cele kształcenia i w ychowania identyczne dla om aw ia nych klas. G łów nym celem programu nauczania nakreślonego przez autorów było: przygotowanie do świadom ego korzystania z dorobku światowej i rodzimej kultury muzycznej oraz tw órczego uczestnictw a w życiu m uzycznym kraju. Przy określa niu odm iennych zadań dla przedm iotu „m uzyka” w klasach 1—III w ym ieniono:

5 Program n a u ki w U -le tn ie j szko ły p o dstaw ow ej — śpiew , Warszawa 1949. 6 P rogram nauczania w szko le podstaw ow ej, Warszawa 1959.

7 P rogram 8 -la so w ej s zkoły podstaw ow ej, Warszawa 1961.

(4)

M. Kisiel — Edukacja muzyczno w świetle programów nauczania. 85

rozbudzenie zamiłowań muzycznych, kształtowanie pozytywnych m otywacji w od niesieniu do muzyki, rozwijanie uzdolnień muzycznych i muzykalności, kształtowa nie elem entarnych umiejętności muzycznych, rozw ijanie dyspozycji poznaw czych oraz zdolność celow ego i tw órczego działania za pom ocą środków m uzycznych.

M inisterstw o O św iaty i W ychow ania oficjalnie zrezygnow ało z „10—łatki”9. O pracow ane program y nauczania po korektach treści w ykorzystano w now ych obowiązujących dokumentach przeznaczonych dla nauczania początkowego10. Pew nym progiem w ew aluacji program u nauczania dla klas I-III je s t dokum ent w yda ny w 1992 roku".

Zainicjow ana 1 w rześnia 1999 roku kolejna reform a system u ośw iatowego tak przekształca strukturę ustroju szkolnego, aby poszczególne etapy kształcenia obejm ow ały grupy dzieci i m łodzieży w tej samej fazie rozw oju psychicznego i fi zycznego. Reform a w istotnym stopniu dotknęła edukacji w czesnoszkolnej, precy zując kilka celów: rozwój um iejętności zw iązanych ze zdobyw aniem i działaniem w różnych sytuacjach, kształtow anie poczucia przynależności do społeczności lokalnej, regionu i kraju, rozw ijanie um iejętności naw iązyw ania i utrzym yw ania popraw nych kontaktów interpersonalnych oraz rozbudzenie potrzeby kontaktu z przyrodą12. Podstaw a program ow a zaw iera w iele rodzajów treści i działań edu kacyjnych, form ułując większość z nich tak, aby zainicjować i podkreślić zintegro wany charakter kształcenia.

W analizow anych dokum entach na realizację zaplanow anych celów naucza nia m uzyki autorzy przeznaczali różne ilości godzin w tygodniowym planie zajęć. Związane to było z ilościąklas przew idzianych w danym typie szkoły, ja k rów nież objętością m ateriału przeznaczonego do przysw ojenia przez uczniów na poszcze gólnym poziom ie kształcenia.

W najstarszym z omawianych dokumentów, programie nauczania z 1947 roku, dla klas najm łodszych przew idziano 2 godziny „śpiew u” tygodniow o13. W następ nych dokum entach liczba ta uległa zm niejszeniu do 1 godziny. W program ie nau czania z 1961 roku czytam y, że „zajęcia z zakresu w ychow ania m uzycznego w klasach 1—II pow inny trwać nie dłużej niż 'k godziny lekcyjnej” 14. Ponow na

’ Dziennik Urzędowy nr 7/40/1978

10 Zob. Program nauczania początkow ego dla klas I - III i Program Szkoły Podstaw ow ej —

muzyka. Instytu t Program ów Szkolnych, Warszawa 1983.

" Zob. Program nauczania początkow ego. K lasy I-III, MEN, Warszawa 1992.

Zob. M inisterstw o E d ukacji Narodowej. R eform a system u edukacji. Projekt, Warszawa 1998, s. 10.

11 Program (projekt) nauki w 8 -le tn ie j szkole podstaw ow ej dla przedm iotu — śpiew , Warszawa

1947.

(5)

86

Nauczyciel i Szkoło 3-4 2001 zmiana, a w zasadzie powrót do pierwotnej koncepcji, nastąpiła w 1983 roku. W tym czasie na realizację celów i zadań przedmiotu „muzyka” przewidziano 2 godziny

Tabela 1

Liczba godzin przeznaczona na realizację zadań z zakresu wychowania muzycznego przew idzianych w program ach nauczania ukazujących się w latach 1947-1999.

Nazwa programu nauczania, jeg o data wydania

i wprowadzenia Ogólna liczba godzin przezna czonych na realizację zadań z zakresu wychowania m uzycznego Liczba oddziałów przewidzianych w szkole podstawowej objętych programem nauczania Ilość godzin przeznaczonych na realizację zadań z zakresu wychowania muzycznego w rozbiciu na poszczególne klasy

Klasa Ilość godzin

Program nauki w 8-łetniej szkole podstawowej „śpiew” — 1947 г.

13 8 _V1-VIIII-V 2

1

Program nauki w 11-letniej szkole podstawowej dla przedmiotu — śpiew — 1949 r.

7 11 1-VII

VIII-XI 1 0

Program nauczania w szkole

podstawowej — 1959 r. 7 7 I-VI1I 1

Program 8-klasow ej szkoły

podstawowej — 1961 r. 8 8 I-V1II 1

Program 10-letnicj szkoły

średniej — 1977 r. 13 10 1 -ій IV-VII VII1-X 2 1 1 Program nauczania

początkowego klasy I-III — 1983 r. 11 8 I-IU IV-VIII 2 1 Program nauczania początkowego klasy I-III — 1992 r.

8 8 _IV-VIIII-III 1

1

Ramowy program nauczania dla sześcioletniej szkoły podstawowej — kl. I—III kształcenie zintegrowane, kl. IV-V I nauczanie blokowe — 1999 r. kształcenie zintegrowane Ok. 18-24 kształcenie blokowe sztuka — 3 6 I-III 1V-VI czas realizacji określa nauczyciel Muzyka - Plastyka -ΓΠ

(6)

M. Kisiel — Edukacja muzyczna w świetle programów nauczania. 87

lekcyjne tygodniow o. A utorzy program u taką ilość godzin w iązali ściśle z prow a dzeniem różnych form aktyw ności muzycznej. Ramowy plan nauczania dla sze ścioletniej szkoły podstawow ej dla klas I-III z 1999 roku określa jedynie ogólną liczbę godzin w ciągu trzech lat przeznaczonych na kształcenie zintegrowane. Prze ciętny w ym iar n a je d e n rok wynosi ok. 18-21 godzin, przy czym nauczyciel dow olnie dozuje czas na realizację w yznaczonych w program ie celów, zadań i treści poszczególnych edukacji, w tym także edukacji m uzycznej15. N auczycielo wi pozostaw iono pew ną sw obodę co do prow adzenia zajęć edukacyjnych. Według ustalonego przez siebie planu pow inien on dostosow yw ać czas zajęć i przerw do aktyw ności uczniów, ja k rów nież zadbać, aby w każdym dniu w ystąpiły zajęcia ruchow e, których łączny tygodniowy czas nie był mniejszy niż 3 godziny.

N ajw ażniejszym działem program ow ym , a tym sam ym głów ną form ą aktyw ności muzycznej proponowanej w pierwszych czterech programach nauczania (do kumenty z lat: 1947, 1949, 1959, 1961) był śpiew. Sytuacja ta uległa zm ianie w program ie z 1983 roku, gdzie śpiew jest ju ż tylko częścią składow ą (chociaż nadal odgryw a w iodącą rolę) działu „O dtw arzanie m uzyki” . W nim podana jest precyzyjnie tem atyka pieśni proponow anych do nauczania w poszczególnych kla sach. W dokum encie z 1947 i 1949 roku zalecany repertuar pieśniarski sw ą tem a tyką obejm ow ał w klasie pierwszej: rodzinę, szkolę, ojczyznę, przyrodę, życie lu dzi, pracę i obrzędy. W drugiej klasie, oprócz w ym ienionych, proponow ane były: pieśni do zabaw i inscenizacji. W klasie trzeciej repertuar rozszerzony został o oryginalne pieśni polskich kompozytorów. Tematyka pieśniarska zam ieszczona w program ie nauczania z 1959 roku nie zm ieniła się. R ozszerzeniem w stosunku do program ów w cześniejszych stają się w klasie drugiej: pieśni opiew ające budo wanie Polski Ludow ej, a w klasie trzeciej pieśni ludowe. D okum ent z 1963 roku w prow adza precyzyjną tem atykę zalecanych pieśni. Wiąże się ona ściśle z obo wiązującym i św iętam i i uroczystościam i państwowymi: 1 Maja, W arszawa, pieśni o m ilicjancie i in. A utorzy program u nauczania z 1983 roku całą tem atykę pieś- niarską dla klas I-III skom asow ali do czterech podstaw ow ych haseł: „uroczy stości państw ow e i szkolne” , „tem atyka przyrodnicza”, „tem atyka techniczna” , „tem atyka społeczna i regionalna” oraz „Nasza O jczyzna” . Pierw sza z nich (uro czystości państw ow e i szkolne) została rozbudow ana tak, aby każde w ydarzenie, uroczystość zarów no państw ow a, ja k i szkolna znalazła swój odpow iednik w te matyce piosenki16. Obok repertuaru pieśni w dokum encie z 1983 roku podane

15 Na podstawie: Rozp. MEN z dn. 15 11 1999 r. w sp ra w ie ram owych p la n ó w nauczania w szkołach publicznych (Dz. U. 1999, nr 14, poz. 128).

(7)

88 Nauczyciel i Szkota 3 -4 2001

zostały skale (am bitus melodii) zalecane przy doborze repertuaru w okalnego dla poszczególnych klas.

O publikow ane w latach 1947-1992 program y nauczania różnią się w zalece niach dotyczących rozpiętości skal proponow anych do w ykonania zbiorowego i indyw idualnie piosenek. Podane skale, będące jednocześnie inform acjąo m ożli w ościach rozw ijania głosu dzieci 7— 10—letnich, nieznacznie zm ieniały się oscylu ją c z oktaw y (ď - d2 — program z 1947 r.) i nony (c1 - d2 — program z 1992 r.)

w klasie pierwszej (identycznie dla omawianych dokumentów w klasie drugiej nona) do decym y (h - e2 — program z 1992 r.) w klasie trzeciej. Podstawa program ow a w swojej części pośw ięconej charakterystyce pierw szego etapu kształcenia (kla sy I-III) nie podaje żadnych inform acji w tym zakresie.

U kazujące się od 1999 roku program y kształcenia zintegrow anego w w ięk szości przem ilczają lub traktują wybiórczo poruszane w program ach z lat 1983— -1 9 9 2 inform acje. Pew ne wskazówki, z zakresu pełnego a zarazem system atycz nego nauczania m uzycznego, nauczyciel otrzym uje w nielicznych dokum entach przygotow anych przez specjalistów muzyków mających św iadom ość ważności kształcenia m uzycznego dzieci 7—10—letnich w tym zakresie oraz rozum iejących znaczenie m ow y i języ k a muzycznego dla ich rozw oju17.

W proponow anym , przez om aw iane program y nauczania, repertuarze pieśni zarysow ana została tem atyka utw orów w okalnych (pieśni) przeznaczonych do w ykonania dla poszczególnych klas nauczania początkowego. Potraktow anie te matyki hasłowo lub w formie ogólnych tematów dawało nauczycielowi pełną swo bodę doboru m ateriału, obostrzeniem tutaj stawała się jedynie zalecana rozpiętość m elodii, czyli je j am bitus. Inaczej było z tzw. repertuarem obow iązkow ym , w którym podane zostały konkretne tytuły utw orów z przeznaczeniem dla odpo w iednich klas. One to, w myśl wym ienionych dokumentów, winny być obligatoryj nie uczone przez nauczycieli i znane przez uczniów.

C echą w spólną dokum entów wydanych w latach 1947-1992 je s t fakt, iż dla klas najm łodszych (I-II) autorzy nie przew idują tem atów pieśni w tzw. repertua rze obow iązkow ym . W yjątek w tej analizie stanowi program nauczania z 1947 ro ku — w klasie II zalecany jest jeden utw ór Hymn Państwowy. Dla klasy trzeciej om aw iane dokum enty w prow adzają je w liczbie zmiennej od 1 do 3 utworów. W pro g ram ie nau czan ia z 1947 roku dla klasy II p rzew id zian o ja k o utw ór obow iązkow y pieśń Boże, coś Polską, a dla klasy III Hymn Państw ow y. W pro gram ie nauczania z 1949 roku dla klasy III w idnieją ju ż dwa utwory: H ym n

Pań-7 Zob. A. Waluga, Program autorski muzyki dla „ klas śpiew ających "— I etap edukacyjny szko

ły p o d sta w o w ej, DKW -4014-31/99; A. Twardowska, I. Pisarkiewicz, Program nauczania muzyki. Szkoła Podstaw ow a, DKW -4014-154/99.

(8)

stw ow y i pieśń N a barykady. W program ie nauczania z 1959 roku — H ym n P a ń stw o w y, a z 1963 — H ym n P aństw ow y, M iędzynarodów ka i pieśń Oka.

Program nauczania z 1983 roku zaleca w obow iązkow ym repertuarze dla klasy trzeciej H ym n P aństw ow y i pieśń Okę, identycznie je st w program ie nauczania z 1992 roku. W ym ienione utwory muzyczne w tzw. repertuarze obow iązkow ym stanow ią przede w szystkim pieśni patriotyczne a w jednym przypadku (1947 r.) była n ią pieśń kościelna Boże, coś Polskę. Pieśni z repertuaru dow olnego i obo wiązkow ego były nauczane w klasach 1—II m etodą ze słuchu. W yjątek w tym w zględzie stanowi program nauczania z 1983 roku, który wprow adza metodę nau czania pieśni za p om ocą nut ju ż w klasie drugiej. W klasie trzeciej (oprócz program u nauczania z 1959 roku) zalecana je st nauka pieśni dw om a metodami: m etodą ze słuchu i m etodą za pom ocą nut. Do repertuaru pieśniarskiego autorzy om aw ianych program ów nauczania dla klas I-III wprow adzali na przełom ie lat nie tylko pieśni jednogłosow e, ale rów nież kanony i proste utw ory dwugłosow e.

W program ie nauczania z 1983 roku śpiewnie na dwa głosy zostało sprecyzo wane jako: wykonanie interwałów we współbrzmieniu; śpiewanie krótkich melodii na tle stojących dźw ięków ; w ykonanie krótkich melodii dw ugłosow ych o ruchu przeciwnym oraz śpiew anie łatw ych kanonów 18.

Śpiew jak o form a aktyw ności muzycznej w program ach nauczania w latach 1947-1963 był prezentow any jako główny dział o tym sam ym tytule. W doku mencie z 1983 roku został on włączony, w raz z grą na instrum entach muzycznych i ćw iczeniam i mowy, do jednego działu noszącego nazwę „O dtw arzanie m uzyki” . Śpiew jako forma aktywności muzycznej w dokumentach przeznaczonych dla przed miotu „m uzyka” został potraktow any znacznie szerzej, obejm ując swym zakresem nie tylko naukę sugerow anych określoną tem atyką piosenek, ale w ykonanie ze słuchu i odczytywanie z nut nazwami solmizacyjnymi melodii, wzorów ich modyfi kacji oraz prostych piosenek opartych na tych wzorach, np.:

— w klasie pierwszej: g 1 - e 1; g 1 - a 1 - g 1 - e 1; g 1 - a' - g 1 - e 1 - ď - e 1; g' - a 1-- g 1 1-- e 1 1-- ď 1-- с 1;

— w klasie drugiej: w zory m elodii opartych na pentatonice — c 1 ď e 1 -g 1 - a 1 trójdźw ięku durow ym c 1 - e 1 - -g 1, fra-gm entach skali durowej c 1 - ď - e 1 - Г - g 1;

— w klasie trzeciej: g ' - c2; g 1 - a1 - h 1 - c2; ď - Г - a 1. Ponadto zaleca się transponow anie poznanych w zorów do różnych tonacji19.

18 Program nauczania początkow ego klasy I-III — muzyka, Warszawa 1992, s. 123. ” Ibidem.

(9)

Ć w iczenia m owy i głosu w tak rozbudow anej formie pojaw iają się dopiero w program ach nauczania publikow anych po 1977 roku. O bejm ują one sw ym za kresem: recytow anie rytm iczne tekstów, popraw ne pod w zględem fonetycznym i fonem icznym , ze zróżnicowaniem tempa, dynamiki artykulacji, intonacji i barw y głosu. W skład zadań z zakresu rozw ijania głosu uczniów klas I—III należy w ym ie nić: regulację oddechu podczas m ów ienia i śpiewania, popraw ną w ym ow ę sam o głosek i spółgłosek oraz właściwe intonowanie poznanych dźwięków. R ów nocześ nie należy przyznać, że w spom niane problem y tak w ażne w dalszej edukacji były jedynie sygnalizow ane we w cześniejszych dokum entach np. w program ie naucza

nia z 1963 r.

Program y nauczania z lat pięćdziesiątych zaw ierają skąpe inform acje nt. w y korzystania instrum entów perkusyjnych, głów nie mówi się w nich пр.: o bębenku i trójkącie (program nauczania z 1959 r.). W dokumencie z lat sześćdziesiątych dla w ychow ania m uzycznego podobnych sugestii nt. w ykorzystania instrum entów m uzycznych zaczyna pojaw iać się ju ż znaczenie więcej. G łównie odnosiły się one do instrumentów muzycznych o nieokreślonej i określonej wysokości dźwięku (pro gram nauczania z 1963 r.). Dokumenty zatw ierdzone do użytku szkolnego po 1977 roku grę na instrum entach muzycznych jako je d n ą z form aktyw ności muzycznej potraktow ały ju ż znacznie szerzej. Autorzy rozbudow ali w nich przede w szystkim treści w chodzące w skład zestawów ćw iczeń, tem atów i zadań przeznaczonych na znacznie bogatszy zestaw instrumentów perkusyjnych m elodycznych i niemelo- dycznych. Autorzy w zatwierdzonym i wprowadzonym do użytku szkolnego w roku 1992 dokum encie przew idzieli min.: akom paniowanie do piosenek i zabaw rucho w ych z zastosow aniem dźw iękogestów oraz instrum entów perkusyjnych; granie na instrum entach perkusyjnych niem elodycznych; granie na dzw onkach, ksylofo nie i m etalofonie; granie na flecie prostym sopranow ym oraz opanow anie kilku utw orów instrum entalnych przez zespół klasowy. W klasie trzeciej pokusili się o w prow adzenie do nauki gry dla uczniów nowego instrum entu — m elodyki, jak rów nież w ykonywanie utw orów dw ugłosow ych (program nauczania 1992 r.).

Tworzenie m uzyki je st form ą aktyw ności, której nam iastkę uw zględniały w swoich treściach programy nauczania z 1959 i 1963 roku. N iestety jedynie w sto sunku do klas starszych, w klasach młodszych (I-III) tw orzenie muzyki nie było brane pod uwagę. W dokum entach zatw ierdzonych do użytku szkolnego począw szy od daty rozpoczęcia reform y tzw. 10—łatki (1977 r.) tw orzenie muzyki w ystę puje nie tylko jak o forma aktyw ności zalecana w pracy z dziećm i, ale stanowi bardzo obszerny i bogaty dział pod tym samym tytułem . Zawarte w nim treści, wskazówki i zadania dawały zarówno nauczycielom , jak i uczniom klas I-III m oż liwość w szechstronnego obcow ania z m uzyką przez sw obodną i poddaną dyscy plinie improwizację.

(10)

Ruch z m uzyką je st je d n ą z najw ażniejszych na poziom ie propedeutycznym form aktyw ności m uzycznej. Początki tej formy należy upatrywać w takich zapi sach program ow ych jak: pieśni do marszu, gier i zabaw oraz inscenizacje m uzycz ne — w idniejących w dokum entach w ydaw anych do 1963 roku. W program ie nauczania z 1959 roku ta, jak że w ażna form a aktyw ności uczniów klas I-III zna lazła sw oje m iejsce w informacji jak o ćw iczenia rytmiczne. Ruch z m uzyką pełnię swoich zalet uw idacznia w zapisie program ow ym na kartach dokum entu z 1983 roku. A utorzy zw racają w nim uwagę na fakt, iż poprzez ruch z m uzyką kształci się u dzieci szybszą orientację w czasie i przestrzeni, szybszą reakcję na zmiany tempa, dynamiki, wysokości dźwięków, akcent metryczny, ruchem uczniowie mogą realizować wartości rytmiczne nut i pauz, a nawet całe przebiegi rytmiczne. W dziale tym autorzy program u znaleźli rów nież m iejsce dla nauki tańców, pochodzących z różnych regionów Polski. Ruch z muzyką znalazł miejsce dla swej realizacji głównie w klasach m łodszych, a to ze w zględu na nieodpartą potrzebę zaspokojenia natu ralnej ruchliw ości, ja k ą w ykazują dzieci w w ieku 7 -1 0 lat.

W program ie nauczania z 1983 roku autorzy w ybrane zadania m uzyczne obej mujące: ćw iczenia słuchowe, rytm iczne i głosowe zgrom adzili w dziale „Ć w icze nia” , natom iast treści zaw ierające m.in. inform acje dotyczące w artości rytm icz nych nut i pauz oraz zapisu nutow ego w dziale „W iadom ości” . W dokum entach w ydanych w latach 1947 i 1949 zadania m uzyczne z działu „Ć w iczenia” sprow a dzały się do podania przykładow ych, ogólnie zarysow anych tem atów np.: w yraź na w ym ow a, w ydobycie głosu, oddech, postawa, określenie kierunku melodii, ćw iczenia z zastosow aniem poznanych w artości rytm icznych nut i pauz. Podział działu „Ć w iczenia” na ćw iczenia rytm iczne, słuchow e i głosowe został dokonany dopiero przez autorów program ów nauczania w drożonych do użytku szkolnego w latach 1959 i 1963. Tutaj rów nież obserw ow any je st oprócz uszeregow ania te matów, także ich w zrost ilościowy, jak również jakościow y głównie poprzez precy zyjne ujm ow anie problemów.

W dokum entach z lat 1947 i 1949 w dziale „W iadom ości” zam ieszczono dużo treści przeznaczonych do opanow ania przez uczniów klas m łodszych. D otyczyły one głów nie w artości rytm icznych nut i pauz oraz zapisu nutowego. W program ie nauczania z 1959 roku zaniechano ich podaw ania i egzekw ow ania, by pow rócić do nich w dokum encie z 1963 roku, ale ju ż tylko w odniesieniu do klasy trzeciej. W dokum encie z 1963 roku dla przedm iotu w ychow anie muzyczne zakres w iado mości ju ż obejm ował: zapis nutowy, nazwy solm izacyjne, rodzaje taktów г , *, *, taktow anie oraz w artości rytm iczne i rytm punktowany. O dm ienny sposób poda w ania treści z zakresu teorii muzyki proponuje program nauczania z 1983 roku. Dla przedm iotu m uzyka w klasach I-III zalecane je s t ścisłe ich łączenie z aktyw nością m uzyczną, głów nie poprzez tw órczość m uzyczną i ruch z m uzyką tak, aby

(11)

dzieci najpierw m ogły pewne zjawiska muzyczne doświadczyć, później je przeżyć, a następnie zrozum ieć. Podobny zabieg, łączenia w iadomości z aktyw nością m u zyczną uczniów, zastosow ano w program ie nauczania z 1992 roku. W program ie dla klasy trzeciej zaleca się realizow anie ruchem szesnastek, pauzy całonutowej i grup rytm icznych w taktach 1 , * , * , I ; dla klasy drugiej tw orzenie sw obodnych form muzycznych złożonych z elementów improwizacji dziecięcej, ilustrującej zja w iska akustyczne (np. odgłosy przyrody, jadącego pojazdu, rytm u pracy).

W szystkie analizow ane program y nauczania z lat 1947-1992 zam ieszczają wskazówki dla nauczycieli odnośnie prow adzenia przez nich audycji muzycznych (słuchania m uzyki) jako jednej z form wychowania muzycznego i umuzykalnienia. Pierw sze dwa dokum enty (z lat 1947 i 1949) nie podają czasu, ani treści prow a dzonych zajęć w odniesieniu do poszczególnych klas. Z alecają jedynie dostosow a nie się w tych działaniach do audycji nadaw anych przez rozgłośnię radiową. O m aw iane dokum enty pozw alają nauczycielow i na dużą sw obodę w w yborze za równo odpowiedniej formy zajęć, jak również podawanych na lekcjach przedm iotu śpiew treści. Podobne zalecenia w idnieją w dokum encie z 1959 roku, choć tutaj bardziej szczegółow o i dokładniej autorzy program u nauczania dla każdej z klas szkicują najw ażniejsze problem y i punkty odniesienia prow adzonych audycji m u zycznych. Nadal jednak brak je st precyzyjnego programu audycji muzycznych rea lizowanych w klasach I-IV. Ta luka została w ypełniona z chw ilą opublikow ania w roku 1963 now ego program u nauczania. W dniu w ejścia reform y (zm iana naz wy przedm iotu: śpiew — w ychow anie m uzyczne) każda klasa obok zagadnień, podanych do rozpracow ania na zajęciach w ychowania m uzycznego, otrzym ała w ykaz utw orów muzycznych przeznaczonych do słuchania. W tym okresie w yda na została przez Polskie N agrania pierwsza płytoteka szkolna, na krążkach której zarejestrow ano repertuar utworów muzycznych adresow any do konkretnej grupy w iekow ej u czn ió w 20. W program ie nauczania opublikow anym w 1983 roku dotychczasow ą nazw ę — audycja muzyczna, zastąpiono m ianem — percepcja m uzyki. Ta jakże szeroko pojm ow ana w sw oim zakresie oddziaływ ań form a ak tywności muzycznej m iała polegać na czynnym słuchaniu z jednoczesnym uśw ia dom ieniem uczniom zjaw isk zaw artych w pozostałych form ach tj. śpiew, gra na instrum entach m uzycznych, ruch z m uzyką oraz tw órczość muzyczna. Przy kładem tak rozum ianych oddziaływań może stanowić zapis w dziale „Percepcja m uzyki” dla klasy trzeciej: rozpoznaw anie brzm ień instrum entów muzycznych, budow a utw oru m uzycznego (A, AB, ABA), cechy charakterystyczne tańców polskich itp. W om aw ianym dokum encie podany był rów nież czas i sposoby pre

20 Płytoteka dla 8 -kla so w ej szkoły podstawow ej. Wychowanie M uzyczne, PS-4094-W M -13P,

(12)

M. Kisiel — Edukacja muzyczna w świetle program ów nauczania. 93

zentacji utworów muzycznych tak, aby były one ja k najbardziej atrakcyjne i zrozu miałe dla uczniów klas I-III. A utorzy program nauczania z 1992 roku dział „Per cepcja m uzyki” podzielili na: percepcję elem entów muzyki gdzie proces poznaw czy skierow any został na w ycinkowy zakres muzyki artystycznej, ja k rów nież pow stającej przy czynnym udziale uczniów oraz na percepcję utw orów m uzycz nych, gdzie uczniow ie rozw ijają um iejętność całościow ego odbioru utw orów muzyki artystycznej. Tutaj rów nież autorzy podali rodzaje utw orów do słuchania (pieśni, program ow e miniatury instrum entalne, tańce ludowe i stylizowane) oraz repertuar do w yboru ze w skazaniem tytułu dzieła i jego kom pozytora21. Zalecany m ateriał m uzyczny był zarejestrow any na płytach P łytoteki dla po w szech n ej

szkoły średniej, dostępnej dla nauczyciela jako podstaw ow a pom oc dydaktyczna.

W dokum encie z 1983 roku, jak w żadnym z poprzednich, autorzy zamieścili wska zówki i zalecenia dotyczące prow adzenia w klasach m łodszych zajęć chóru (kl. II - -I V ) oraz zespołów dziecięcych (kl. I-IV ).

O publikow any w 1999 roku dokum ent pod nazw a P odstaw a program ow a w części dotyczącej kształcenia na pierwszym etapie edukacyjnym (kl. I-III), pro ponuje treści i działania edukacyjne o ograniczonej intensywności i różnorodności form aktyw ności m uzycznej tj.: brzm ienie głosów, instrum entów m uzycznych, dźw ięk, rytm , tem po; śpiew, gra na instrum entach, ruch z m uzyką; percepcja elem entów akustyki środow iska człow ieka, muzyki i utw orów muzycznych. Jed nocześnie, studiując uw ażnie cele edukacyjne i zadania szkoły, ja k rów nież tw ór czo opracow ując treści i działania edukacyjne, należy przyznać, iż kształcenie m uzyczne na pierw szym etapie edukacyjnym może i pow inno przybrać znacznie szersze znaczenie22.

M ożliw ość tworzenia, na bazie podstaw program ow ych, nowych dokum en tów zaow ocow ało law iną programów pojaw iających się w ofercie różnych w y dawnictw (ok. 40)23. W nich edukacja muzyczna przyjęła odmienne wartości. Przed nauczycielem nauczania początkowego pozostawiono decyzję co do w ybrania do kumentu najbardziej spójnego w celach i treści, odpowiedniego zarówno dla uczniów, jak i dla nauczyciela.

21 P łytoteka dla p o w szechnej szkoły średniej — M uzyka, PS-5708-W M -35/78 kl. I-III. 22 P odstaw a Program ow a K ształcenia O gólnego dla S zkól P odstaw ow ych i G im nazjów, MEN W arszawa 1999.

23 Zob. Internet, L ista pro g ra m ó w dopuszczonych do użytku w sześcioletniej szkole podstaw ow ej

(13)

T ab ela 2

Program y nauczania najczęściej w ybierane przez nauczycieli nauczania począ tkow ego.

Nazwa programu nauczania N %

2. Nauczanie zintegrowane: Moja szkolą.

DKW-4014-129/99, red. J. Filaszewska, E.Misiorowska i in.,

Wyda. MAC, Kielce. 47 35%

3. Program wczesnoszkolnej zintegrowanej edukacji XXI wieku.

DKW-4014-267/99, red. J. Hanisz, WSiP, Warszawa. 30 23%

4. Program nauczania zintegrowanego w klasach 1-3 szkoły

podstawowej.

DKW-4014-15/99, red. D. Cichy, E. Cywińska i in., Wyd. JUKA, Warszawa.

19 14%

5. Zintegrowana edukacja wczesnoszkolna — Z Ekoludkiem

w szkole.

DKW-4014-166/99, red. H. Kitlińska-Pięta i in., Wyd. Żak, Warszawa.

17 13%

6. Inne programy — 8 publikacj i było wymienianych incydentalnie 20 25%

RAZEM: 133 100%

Źródło: Badania własne prowadzone w roku szkolnym 2000/2001 wśród 133 nauczycieli nauczania po

czątkowego województwa śląskiego.

Prow adząc w roku szkolnym 2000/2001 badania ankietow e w śród nauczycieli n au czan ia p o czątk o w eg o szk ó ł p o d staw o w y ch w o jew ó d ztw a śląskiego w skazano n ajczęściej w y b ieran e p rz e z pedagogów w czesn o szk o ln y ch p ro g ram y n au czan ia z integrow anego (tab ela 2). D okonując w stępnej analizy w y k o rzy sty w an y ch przez nauczycieli, program ów kształcenia zintegrow anego należy stw ierdzić, iż p ropono w ane w nich cele, treści i form y z zakresu edukacji m uzycznej w y k a z u ją p o w ie rz chow ny i ograniczony zakres. Zauw ażalna chw iejność na płaszczyźnie konsekw encji i system atyczności ich w yartykułow ania nie najlepiej sprzyja m ożliw ości w yk o rzy stania ich w procesie harm onijnego i w szechstronnego rozw oju m uzycznego dzieci w w ieku 7 - 1 0 lat. W p ro p o n o w an y ch p rzez autorów d o k u m en tach p ro g ra m o w ych z ag ad n ien ia z zak resu edukacji m uzycznej p rezen to w an e s ą w n iejed n o lity m charakterze. N ierzad k o treści po lo n isty czn e, m atem aty czn e i śro d o w isk o w e ujm

(14)

o-M . Kisiel — Edukacja muzyczna w świetle program ów nauczania. 95 w ane są bardziej szczegółowo, a artystyczne, techniczne czy zdrow otne zbyt ogól nikowo.

Ze w zględu na ram y objętościowe niniejszego artykułu zrezygnowano ze szcze gółowej analizy, opracow anych na bazie P odstaw y program ow ej, now ych pro gram ów kształcenia zintegrow anego. M ając jednak na w zględzie w ażkość poru szanych w niniejszej pracy tem atów w ydaje się za w łaściw e i pożyteczne podjęcie dalszych badań, ukazujących miejsce edukacji muzycznej w św ietle w spółcześnie obow iązujących program ów kształcenia zintegrow anego. U zyskane tą d rogą rezultaty pozw olą na w eryfikację struktury i zaw artości program u w zakresie edu kacji muzycznej oraz kształtu zajęć integracyjnych z w ykorzystaniem oddziaływ a nia muzycznego.

Z założeń program ow ych (P odstaw a program ow a, 1999 r.) w ynika, że nau czyciel ma praw o do elastycznego regulow ania budżetem czasu przeznaczonego na opanow anie treści poszczególnych edukacji w ram ach dnia i tygodnia. N ależy tylko mieć nadzieję, że dobrze przygotowani pedagodzy będą często wybierali właśnie m uzykę i jej form y aktywności, jako te najbliższe psychice, aktywności i potrzebie sam orealizacji dziecka.