Kazimierz M. Czarnecki
Osobista wiedza człowieka i jej
funkcje regulacyjne
Nauczyciel i Szkoła 1 (8), 7-12
2000
Kazimierz M. Czarnecki
Osobista wiedza człowieka
i jej funkcje regulacyjne
W prowadzenie
Termin „w iedza” je st pochodzenia staroindyjskiego i oznacza traktaty święte i filozoficzne: słyszane przez św iętych m ędrców oraz pam iętane, a sform ułow ane przez najw yższe bóstwo. Pierw sze nazyw ają się śruti, a drugie sm ryti. Do trakta tów słyszanych n ależą W ED Y (1500-800 r.p.n.e). Wedy to w iedza sakralna obej mująca:
— w iedzę hym nów na cześć bóstw, tzw. rygwedy, — w iedzę form uł i cerem onii ofiarnych, Izw .jadżurw edy,
— w iedzę pieśni śpiew anych podczas składania ofiar, tzw. sam aw edy, — w iedzę zaklęć, formuł m agicznych zapew niających zdrow ie, długie życie, ochronę przed chorobam i, tzw. atharwawedy.
Termin „osobista w iedza” lub zam iennie „w iedza osobista” posiada sw oje ko rzenie w Wedach. Jest on analizow any dokładnie przez prof. Józefa Pietera. U w a ża on, że prawdziwa wiedza osobista je st podstaw ą świadomego istnienia i skutecz nego działania każdego człw ow ieka (J. Pieter 1993).Tadeusz Tomaszewski stwier dza, że „Wiedza osobista dotyczy zasobu wiedzy, ja k ą rozporządza jednostka, w od różnieniu od wiedzy innych typów: od wiedzy naukowej, którą dysponuje ludzkość w danym okresie, od wiedzy szkolnej, zawartej w programach nauczania, i od wiedzy potocznej, wspólnej ludziom należącym do określonego środowiska. Wiedzę osobistą stanowi ten zasób informacji, którym dany człowiek naprawdę się posługuje w swoim myśleniu i działaniu, niezależnie od tego, skąd ją nabył” (T. Tomaszewski 1984).
Jó zef P ieter stwierdził, że „w iedza osobista” jest: — przedm iotem naukow ych badań psychologicznych,
— istotnie w ażnym składnikiem osobow ości, je s t „w łasnością” i „w łaściw o ścią” jednostki,
— je st zdobyw ana przez cale życie, w różnych w arunkach i środow iskach, — je st bardzo zróżnicowana pod w zględem ilościowym i jakościow ym u róż nych osób, szczególnie u uczniów i studentów,
— jest wyznacznikiem kierunku i pułapu rozwoju jednostki oraz jej zachowania społecznego.
8 N a u c z y c ie l i S z k o ła 1 (8) 2 0 0 0
Podział osobistej w ied zy człow iek a
Tom asz z A kw inu (1225-1274) podzielił w iedzą na objaw ioną i naturalną. Jan Such podzielił w iedzę na naukową, potoczną, artystyczno-literacką, spe-
kula tyw n ą oraz irra cjo n a ln ą (1996).
Jó z e f Pieter podzielił w iedzę na obiektyw ną oraz osobistą (1993).
Zdzisław Cackowski podzielił wiedzę na praw dziw ą — wartościową oraz f a ł
szyw ą — n iew a rto ścio w ą .
K rzysztof M udyń w yróżnia wiedzą, niewiedzą oraz antyw iedzę. Rylph Lintom w yróżnił wiedzą fa k ty c zn ą oraz wiedzą fa łszy w ą .
Z daniem W incentego Okonia treści w iedzy obejm ują znajom ość rzeczy, zja wisk, procesów, zdarzeń, stosunków (ilościow ych, przestrzennych, czasow ych, przyczynow ych).
Przytoczone przykłady podziału w iedzy w iążą się ściśle z jej różnorodnym i funkcjami.
Funkcje w ied zy człow ieka
W incenty Okoń w yróżnia cztery funkcje wiedzy: aktyw izującą, w yzwalającą, praktyczną oraz w ychow aw czą (1979, s. 86),
Funkcja aktyw izująca oznacza to, że nowa wiedza pobudza ju ż posiadane, ale bierne w iadom ości do udziału w procesach m yślow ych, gdzie w iadom ości bierne stają się czynnymi.
Funkcja w yzw alająca oznacza to, że now o nabyw ana w iedza w yzw ala nowe myśli, ułatwia przebieg operacji myślowych, potęguje ciekawość poznawczą, pobu dza do zdobyw ania nowych informacji (wiadom ości).
Funkcja praktyczna określa sposoby w ykonyw ania czynności i działań, i je st ważnym czynnikiem w procesie kształtowania umiejętności i sprawności.
Funkcja w ychow aw cza oznacza, że w iedza pobudza i rozw ija przeżycia, w y w ołuje nastaw ienia i ustosunkow ania się do poznaw anych faktów, pojęć, sądów, współdziałania w kształtowaniu się postaw i motywacji społeczno-m oralnych.
Regulacyjna funkcja osobistej w ied zy
Zdaniem Tadeusza Tomaszewskiego „Zmiany aktywności człow ieka zm ierza jącego do optym alnego układu stosunków między nim a św iatem otaczającym na zywamy regulacją tych stosunków” (1966, s. 204). Układ stosunków regulacyjnych pomiędzy człowiekiem a jego otoczeniem może podlegać zaburzeniom po obu stro nach. M ogą w ystąpić braki w otoczeniu, utrudniające lub uniem ożliw iające życie
K a z im ie rz M . C z a rn e c k i — O s o b is ta w ie d z a c z ło w ie k a i je j fu n k c je re g u la c y jn e 9
człowieka, ja k rów nież braki po stronie człowieka uniemożliwiające jego przystoso w anie się do istniejących w arunków, zadań, czynności. A ktyw ność regulacyjna człow ieka w ystępuje w dwóch kierunkach:
— zmian w sam ym organizmie, — zm ian w jeg o otoczeniu.
Zm iany w otoczeniu dotyczą przystosow ania go do potrzeb życia, rozw oju i działania człowieka.
Zm iany w yrów naw cze organizm u przebiegają na zasadzie odruchów , gdyż każda zm iana sytuacji jest bodźcem , który urucham ia reakcje w yrów naw cze orga nizmu (1966, s. 204). Regulacja stosunków człowieka z otoczeniem przybiera naj częściej form y świadom ego i celow ego oraz kontrolow anego regulow ania swoich stosunków z otoczeniem przyrodniczym i społeczno-kulturowym.
M oim zdaniem osobista w idza człow ieka spełnia cztery następujące funkcje regulacyjne w życiu, działaniu, rozwoju i zachow aniu się: orientacyjną, działanio
wą, kontrolną, o cen ia ją cą .
W yróżnione funkcje osobistej w iedzy są ściśle ze sobą pow iązane, w ynikają jedna z drugiej, w podanej kolejności, wzajemnie się przenikają, warunkują, uzupeł niają i dopełniają. A oto krótka analiza wyróżnionych funkcji regulacyjnych wiedzy osobistej.
O rientacja jest to zdolność prawidłowego i szybkiego ustalania takich okolicz ności, jak: miejsce, czas, otoczenie, sytuacja, identyczność własnej osoby, cechująca stan praw idłowej przytom ności w odróżnieniu od dezorientacji, występującej przy zaburzeniach przytom ności (1965, s. 93).
Głównymi dziedzinami orientacji są:
— orientacja w sobie, dotycząca własnej osoby, ja k np. stanu zdrow ia, sam o poczucia, możliwości w ykonania określonego działania, zdolności kierunkowych, motywacji działania, wytrzymałości, odporności na stres, pracowitości, nastawienia do sam ego siebie (w iara we w łasne siły),
— orientacja w otoczeniu bliższym i dalszym, rodzinnym, szkolnym, uczelnia nym, koleżeńskim, przyrodniczym i społecznym, jak np. dotycząca przyjaciół i w ro gów,
— orientacja w relacjach, jakie zachodzą lub m ogą zachodzić między jednost ką a innymi osobam i, między nią a otoczeniem przyrodniczym i społecznym.
Orientacyjna funkcja osobistej wiedzy polega głów nie na tym, że posiada ona (wiedza) charakter rozwojowy, występuje w różnych postaciach, czasic i sytuacjach życiow ych oraz zadaniow ych, z różnym nasileniem . N ajprostszą form ą orientacji dziecka jest tzw. odruch orientacyjny, jako zespół reakcji organizmu ukierunkow a nych na ja k najlepsze odebranie bodźca, np. zw racanie głow y i ciała dziecka w kierunku bodźców (1965, s. 90). Bodziec nie je st jeszcze zw iązany z w iedzą dziecka, bo dziecko (niem ow lę) jeszcze jej nie posiada, lecz z działaniem bodźca
10 N a u c z y c ie l i S zko ta 1(8) 2 0 0 0
z otoczenia (światła, hałasu). Wraz z fizycznym i psychicznym rozw ojem dziecko coraz w yraźniej zaczyna się orientow ać w sw oim otoczeniu poprzez zdobyw anie i utrw alanie dośw iadczenia osobistego. Ten proces orientacyjny trw a całe życie, w którym osobista w iedza spełnia coraz donioślejszą rolą. Zdaniem prof. W incen tego Okonia orientacja człowieka je st t o .... zdolność do szybkiego i prawidłowego u św iad am ian ia sobie stosunków p rzestrzen n y ch i czaso w y ch o raz w arunków i okoliczności, w jakich się jednostka znajduje” (1975, s. 205). O rientacja w sobie, w otoczeniu i relacjach (układach, stosunkach, zależnościach) rozw ija się w raz z psychicznym i fizycznym rozwojem jednostki. W czym innym orientuje się dziecko w wieku przedszkolnym , uczeń w w ieku szkolnym — szkoły podstawow ej, szkoły średniej (zawodowej, ogólnokształcącej), a w czym innym student, żołnierz, polityk (premier, prezydent). Szczególne znaczenie w życiu i rozwoju jednostki posiada jej orientacja w skutecznym działaniu (podejmowaniu decyzji życiowych lub zadanio wych i ich konsekw entna realizacja).
Działaniowa funkcja osobistej wiedzy dotyczy głównie czynności, jakich czło w iek się uczy, ja k ie zna i ja k ie musi opanow ać, by praw idłow o funkcjonow ać w środowisku przyrodniczym i społecznym — zwłaszcza zawodowym . Uczenie się czynności i działań m oże się odbyw ać tylko i w yłącznie poprzez opanow yw anie określonych zakresów wiedzy o działaniu skutecznym, tj. opanow ywaniu um iejęt ności wykonawczych. Bez wiedzy o działaniu skutecznym działanie takie nie może zaistnieć, np. kierowanie samochodem. Działanie jest więc charakterystycznym spo sobem zaspokajania potrzeb osobistych i polega na przystosowaniu się do otoczenia lub przystosow ywaniu otoczenia do siebie. Jest to świadomy, mniej lub więcej zło żony, zorganizow any i kontrolow any ciąg czynności, stanow iących pew ną całość i ukierunkowanych na wykonanie ustalonego zadania. Zdaniem W. Okonia, w szel kie działania (wszelka działalność) opiera się na wyznaczeniu celu, ustaleniu warun ków, wyborze środków adekwatnych do celu, ja k i warunków danej rzeczywistości (1975, s. 61). O sobista w iedza potrzebna je s t człow iekow i w realizacji czterech głównych form działania:
— w zabawie, która jest czynnością zmierzającą do wywołania stanu przyjem ności,
— w uczeniu się, które je st czynnością zm ierzającą do w yw ołania celow ych zmian w zachow aniu się społecznym,
— w pracy, która je s t społecznie zorganizow anym system em działalności zmierzającej do zaspokajania ludzkich potrzeb (T. Tomaszewski 1966, s. 249-252),
— w w alkach zbrojnych, które są czynnościam i obronnym i lub agresywnym i, które — niestety — n ękają spokojne życie ludzkie (T. N owacki).
W w ym ienionych formach działania ludzkiego potrzebna je st zaw sze wiedza: — w zabaw ie, by w iedzieć z kim, ja k i w co się bawić,
K a z im ie rz M . C z a rn e c k i — O s o b is ta w ie d z a c z ło w ie k a i je j fu n k c je re g u la c y jn e
— w pracy, by w iedzieć ja k skutecznie i w ydajnie osiągnąć wyniki, — w w alce zbrojnej, by w iedzieć z kim , w jakim celu i ja k walczyć. K ontrolna funkcja osobistej w iedzy polega głów nie na św iadom ej i celowej samokontroli, kontroli swojego otoczenia oraz kontroli relacji, jakie zachodzą, bądź zachodzić m ogą między nami a naszym otoczeniem społeczno-przyrodniczym . Ina czej: chodzi o kontrolę siebie, kontrolę innych oraz kontrolę tego, co się dzieje lub m oże zaistnieć m iędzy nam i a innymi ludźm i lub środow iskiem przyrodniczym . K ontrola siebie, zw ana sam okontrolą, polega na um iejętności pow strzym yw ania im pulsowego zachowania się w celu przedsięwzięcia planowego działania, zmierza jącego do urzeczyw istnienia danego celu (1965, s. 128). K ontrola innych polega na powstrzymywaniu ich od niewłaściwych zachowań lub też uświadam ianiu i poucza niu dotyczącym w łaściwego (prawidłow ego) postępow ania (zachow ania się, dzia łania, współdziałania). Kontrola relacji, jakie zachodzą między nami a naszym oto czeniem polega na śledzeniu praw idłow ości i niepraw idłow ości zachodzących w przebiegu jakiegoś procesu, zjawiska, zdarzenia. W każdej z wyróżnionych relacji kontroli potrzebna je st określona wiedza.
Oceniająca funkcja osobistej wiedzy je st w ynikiem kontroli i polega na w yra żaniu opinii i w artościow aniu w yniku (zachow ania się, działania) w stosunku do w zorca zachow ania się lub osiągniętego celu działania. Szeroko rozum iana ocena obejm uje sam oocenę, która m oże być adekw atna, zaw yżona lub zaniżona; ocenę innych ludzi oraz ocenę relacji zachodzących m iedzy nami a innym i osobam i lub przyrodą.
Z daniem Tadeusza Tom aszew skiego u człow ieka, w okresie je g o życia i roz woju, kształtują się określone, wewnętrzne wzorce, które kierują jego zachowaniem się, jak np. obrazy, w yobrażenia, mapy, wzory, wzorce, wzory osobowe, przykłady, pojęcia, systemy pojęć, sądy, opinie, poglądy, hipotezy, przekonania, w iedza, św ia topogląd, fikcje, marzenia, mity, przesądy, reguły, normy, zasady, programy, projekty, plany, oczekiwania, nastawienia, postawy, nadzieje, obawy, strategie, style działania, style życia, systemy wartości, standardy, stereotypy, schematy: schematy dynam icz ne, schem aty orientacyjne, schem aty antycypacyjne, schem aty operacyjne, kon strukty (1975, s. 527). W szystkie wewnętrzne, ukształtow ane i utrw alone wzorce regulacji zachow ania „zbudow ane” są na podstawach inform acyjnych (na wiedzy) dotyczących:
— poznaw ania rzeczywistości,
— w artościow ania (oceniania) rzeczyw istości, — działania (zm ieniania) w rzeczywistości.
W poznawaniu, wartościowaniu, działaniu człowieka bierze zawsze udział jego wiedza osobista i jej funkcje regulacyjne.
Ί 2 N a u c z y c ie l i S z k o ła î (8) 2 0 0 0
Literatura
J. Ekel, J. Jaroszyński, J. O staszew ska: M ały słow nik psychologiczny. W arszawa 1965.
R. Linton: K ulturow e p o d sta w y osobow ości. W arszaw a 1975. W. O koń: S ło w n ik p ed a g o g iczn y. W arszaw a 1975.
W. O koń: Teoria i p ra ktyka u p o w szechniania w iedzy. W arszaw a 1979. J. P ieter: W iedza osobista. W prow adzenie do p s y c h o lo g ii w iedzy. K ato w ice
1993.
J. Such: O rodzajach w iedzy [W:] C złow iek i społeczeństw o. Wiedza i j e j p r o
blem y. Tom II. Poznań 1996.
T. T om aszew ki: A k ty w n o ść c zło w ieka [W:] M . M aru szew sk i, J. R ey k o w sk i, T. T om aszew ski: P sych o lo g ia ja k o n auka o człow ieku. W arszaw a 1966. T. Tom aszew ski: Ślady i wzorce. W arszaw a 1984.
