"Kirchengeschichte. Durchblicke - Einblicke - Begegnungen", Helmut Fettweis [et al.], Würzburg 1982 : [recenzja]

Franciszek Stopniak

"Kirchengeschichte. Durchblicke

-Einblicke - Begegnungen", Helmut

Fettweis [et al.], Würzburg 1982 :

[recenzja]

Collectanea Theologica 54/3, 184-190

p e r s p e k ty w ie Z u le h n e r m ó w i o z a h a m o w a n y m p ro c e s ie s e k u la r y z a c ji w A u s tr ii

(g e b r e m ste S ä k u la r is ie r u n g ).

Z k o śc ie ln e g o p u n k tu w id z e n ia o p is a n a re lig ijn o ś ć b u d z i w ie le n ie p o k o ­ jó w i w ą tp liw o ś c i. D ość c zęsto j e s t o n a jeszcze o k re ś la n a p rz e z K o śció ł i p o ­ z o s ta je w o rb ic ie je g o o d z ia ły w a ń , a le w w ię k s z y m s to p n iu s a m i lu d z ie o k r e ­ ś l a ją sw ó j s to s u n e k do K o ścio ła, k o r z y s ta ją c n ie z a w sz e w sp o só b w ła ś c iw y ze s w e j w o ln o ści. K s z ta łtu je się re lig ijn o ś ć częścio w o ty lk o u to ż s a m ia ją c a się z n o r m a ty w a m i s ta w ia n y m i p rz e z K o śció ł (R e lig iö s in d e r K ir c h e a b e r n ic h t

im S in n e d e r K irc h e ). N a w e t je ż e li te n , k to j e s t re lig ijn y , z w ró c i s ię w c z e ś­

n ie j czy p ó ź n ie j do w s p ó ln o ty r e lig ijn e j, to s t a n częścio w o z r e d u k o w a n e j r e ­ lig ijn o ś c i k o ś c ie ln e j — p r z y n ie p e łn e j so c ja liz a c ji re lig ijn e j — s tw a r z a o k r e ­ ślo n e o b a w y p a s to r a ln e n a p rz y sz ło ść . D o ch o d zi do teg o je s z c z e p ro b le m n ie ­ d o s ta te c z n e j lic z b y d u sz p a s te rz y , p a r a f ii b ez s ta łe j o b słu g i i w z w ią z k u z ty m k o n ie c z n o ść łą c z e n ia k ilk u p a r a f ii w je d e n z w ią z e k p a r a f ia ln y .

W iz ja c h r z e ś c ija ń s tw a a u s tria c k ie g o la t 8 0 -ty c h ja w i s ię w z ró ż n ic o w a ­ n y c h b a rw a c h . N ie je s t a n i o p ty m is ty c z n a , a n i p e s y m is ty c z n a , lecz re a lis ty c z ­ n a . D ia g n o z a s o c jo lo g ic z n o -p a s to ra ln a p o s ta w io n a p rz e z Z u le h n e r a s ta n o w i d o b rą p o d s ta w ę do p r a c y p a s to r a ln e j i w ty m s e n s ie je s t p o ż y te c z n a d la d u sz p a s te rz y . Do n ic h z re s z tą je s t a d re s o w a n a . N a to m ia s t s a m a k o n c e p c ja te o r e ty c z n a „ L e u te r e lig io n ” n ie w ie le w n o si n o w e g o i w z a s a d z ie p o k r y w a się z k o n c e p c ją „ A u s w a h lc h r is te n ”.

T rz e b a w re s z c ie p o d k re ś lić , że n ie w ie lk ie r o z m ia r y k s ią ż k i, k o rz y s tn ie w p ły w a ją c e n a je j le k t u r ę i o d b ió r, n ie m o g ły z p e w n o ś c ią p o z w o lić n a ro z ­ w in ię c ie c a łe j p r o b le m a ty k i w c h o d z ą c e j w s k ła d te g o s z e ro k ie g o te m a tu te o - lo g ic z n o -p a s to ra ln e g o .

k s. J a n u s z M a r ia ń s k i, P lo e k - L u b lin

H e lm u t F E T T W E IS — K a r l H IL L E N B R A N D — H e lm u t K O R N — W ilh e lm L E H M K Ä M P E R , K irc h e n g e s c h ic h te . D u r c h b lic k e — E in b lic k e — B e g e g n u n ­

g e n , W ü rz b u r g 1982, E c h te r V e rla g , s. 416.

W r e c e n z ji p o w y ż sz e j p r a c y z n a jd ą s ię u w a g i o fo r m o w a n iu s ię p o d rę c z ­ n ik a h is to r ii K o ścio ła, n o ta o z a m ie rz e n ia c h a u to r ó w i tr e ś c i o m a w ia n e j k s ią ż ­ k i, z a le ty i w a d y „ k ie sz o n k o w e g o p o d rę c z n ik a ”, o ra z w szczeg ó ln o ści p r z e d ­ s ta w ie n ie K o śc io ła w P o ls c e p rz e z n ie m ie c k ic h a u to r ó w .

1. Z p r o c e s u f o r m o w a n i a s i ę p o d r ę c z n i k a h i s t o r i i K o ś c i o ł a . O d p o ło w y X V II w . h is to r ia K o ścio ła s ta ła się p rz e d m io te m w y ­ k ła d a n y m w u n iw e r s y te ta c h p r o te s ta n c k ic h n ie m ie c k ic h , od p o ło w y X V II I w . w e s z ła do u n iw e r s y te tó w k a to lic k ic h к K a to lic y z a c h o w a li w ię k s z ą sw o b o d ę b a d a ń , g d y ż p ro te s ta n c i b y li b a rd z ie j z w ią z a n i ze s tu d iu m B ib lii, a ic h n a u ­ k a m ia ła b a rd z ie j c h a r a k t e r k o n f e s y j n y 2. O g ro m n y ro z w ó j n a u k h is to ry c z ­ n y c h o d p rz e ło m u X IX — X X w ie k u , w y o d rę b n ia n ie się n o w y c h d y s c y p lin h i­ sto ry c z n y c h , j a k h is to r ia s z tu k i c h rz e ś c ija ń s k ie j, a rc h e o lo g ia , h is to r ia m u z y k i k o ś c ie ln e j, te u w a r u n k o w a n ia s ta n o w iły o k a z ję do d o s k o n a le n ia w a r s z t a tu b a d a w c z e g o . O d p o ło w y X I X w . w w ie lu k r a j a c h z a c h o d n ic h z a c z ę to tw o rz y ć w ie lk ie , u k ie r u n k o w a n e te m a ty c z n ie c z a so p ism a h is to ry c z n e . D alsze w k o ń ­ cu X IX w . w y ró ż n ia n ie n o w y c h p rz e d m io tó w b a d a ń i z a k r e ś le n ie z a k re s ó w b a d a ń , j a k l i t e r a t u r a s ta r o c h r z e ś c ija ń s k a (w y k ła d a n a z w y k le z h is to r i ą K o ­ ścioła), h is to r ia d o g m a tó w , h a g io g r a fia , b iz a n ty n is ty k a , li tu r g ik a z sy m b o lik ą , h is to r ia ź ró d e ł p r a w a , h is to r ia m is ji, u m o ż liw iły tw o rz e n ie s y n te z h is to ry c z

-1 P o r. F. S t o p n i a k, H isto ria K o śc io ła w e d lu g H . J e d in a , S tu d ia

T h e o lo g ic a V a rs a v ie n s ia 15(1977) n r 1, 273—274.

R E C E N Z J E

n y e h 3 T r w a ją c e je d n a k do k o ń c a X I X w . s p o r y m ię d z y k a to lik a m i i p r o t e ­ s t a n ta m i w p o g lą d a c h n a ro lę K o ścio ła n ie b y ły w ła ś c iw ą a tm o s f e r ą do tw o ­ rz e n ia s y n te z w y c z e rp u ją c y c h . P o le m ic z n y c h a r a k t e r h is to r ii u ja w n ił się w p ie r w s z y m p o d rę c z n ik u h is to r ii K o śc io ła J o h a n n a A d a m a M ö h i e r a (1796— 1838). M ö h le r n a d a ł p rz e c ie ż h is to r ii K o śc io ła u n iw e r s a ln y c h a r a k te r , k tó r y u tr a c ił a o n a w o k re s ie O św ie c e n ia i jó z e fin iz m u . S y n te z y h is to r ii K o ­ ścio ła u k a z y w a n o w ię c w p o d rę c z n ik a c h . N a u k a n ie m ie c k a d o p ra c o w a ła się k il k u ty p ó w p o d rę c z n ik ó w . N a jb a r d z ie j ro z p o w sz e c h n io n e b y ły p o d rę c z n ik i u n iw e r s y te c k ie (L e h r b ü c h e r ). N a jle p s z e z n ic h a u to r s tw a F. X . K r a u s a (1872— 1875), F. X . F u n k a (1886), A. K n ö p f l e r a (1895) p o w s ta ły w T y ­ b in d z e . D a lsz y m i b y ły H. B r i i c k a z 1874 r. w M o g u n c ji, J . M a r k s a z 1903 r. w T r e w irz e , je d n y m z o s ta tn ic h K. B i h l m e y e r a z k o n ty n u a c ją H. T i i c h l e g o z 1942 r o k u 4. D ru g im ty p e m p o d rę c z n ik a je s t p o d rę c z n ik o b e jm u ją c y sz e rsz y z a się g t e ­ m a ty k i k o ś c ie ln e j. M im o u s a m o d z ie ln ie n ia się n ie k tó r y c h d y s c y p lin w p e łn y m w y k ła d z ie , to d la u k a z a n ia m is te r iu m K o ścio ła, u k a z a n ia ta k ż e je g o c h a r a k ­ te r u te o lo g ic z n e g o n a le ż a ło p o d a ć p e łn y z a k re s z a g a d n ie ń . T a k i p o d rę c z n ik u z y s k a ł m ia n o sw eg o r o d z a ju e n c y k lo p e d ii h is to r ii co do z a w a rto ś c i, w k tó ­ r y m m o ż n a z n a le ź ć w s z e lk ie d a n e do p rz e d m io tu (H a n d b u ch ). D o ta k ic h p o d ­ rę c z n ik ó w n a le ż y n p . z a p ro g r a m o w a n y w 1958 r. 6 -to m o w y p o d rę c z n ik o z n a c z n ie w ię k s z e j lic z b ie w o lu m in ó w , p is a n y p rz e z 14 a u t o r ó w 5. H a n d b u c h m ia ł b y ć r e a k c j ą n a sp e c ja liz a c ję , m ia ł w e s p rz e ć te o lo g ię h is to rii, a ta k ż e w y ­ ja ś n ić r e s z tk i X IX -w ie c z n e g o p o z y ty w iz m u k w e s tio n u ją c e g o z b a w c z ą r o lę K o ­ ścio ła. W ie lk ie p o d rę c z n ik i n ie d o c ie r a ją je d n a k do z w y k łe g o c z y te ln ik a . S tą d p o w s ta ł ju ż w X X w ie k u tz w . p o d rę c z n ik k ie s z o n k o w y (T a s c h e n b u c h ).

2. Z a m i e r z e n i a a u t o r ó w i t r e ś ć o m a w i a n e j k s i ą ż k i . P o d rę c z n ik ie m „ k ie s z o n k o w y m ” z r a c j i f o r m a tu i o b ję to ś c i je s t n ie w ą tp liw ie

K ir c h e n g e s c h ic h te w y m ie n io n y c h n a p o c z ą tk u c z te re c h a u to r ó w W p rz e d m o ­

w ie do k s ią ż k i w y ja ś n io n o p o tr z e b ę ta k ie g o o p r a c o w a n ia 6. Z d a n ie m a u to r ó w o b s e r w u je się z ja w is k o u t r a t y z a u f a n ia u m ło d y c h i d o ro s ły c h do h is to rii, a s a m 2000 l a t lic z ą c y K o śció ł s t a ł się d la w ie lu z n a k ie m z a p y ta n ia . W ed łu g o b s e r w a c ji a u to r ó w m ło d a g e n e r a c ja n ie w y n o s i ze s z k o ły n a le ż y te g o p rz y g o ­ to w a n ia h is to ry c z n e g o . W o k re s ie p a n o w a n ia o b ra z o w y c h ś r o d k ó w p rz e k a z u in f o r m a c ji, j a k te le w iz ja i k o m ik sy , tr u d n o je s t n a k ło n ić lu d z i d o c z y ta n ia . S tą d w k r ó t k im o p ra c o w a n iu c z y te ln ik w in ie n d o strz e c z m ia n y w K o śc ie le w h is to ry c z n y c h u w a r u n k o w a n ia c h . Ł a tw ie j z ro z u m ie ć te p rz e m ia n y n a tle h is to r ii p o w s z e c h n e j. T a k w ię c c e le m p o d rę c z n ik a je s t p r z e d s ta w ie n ie szk o ln e, p r z e d s ta w ie n ie h is to r ii p o d rę c z n ik o w e . T e m u c e lo w i p o d p o rz ą d k o w a n o w y k ła d h is to rii. W ty m c e lu p rz y ję to fo r m y w y p o w ie d z e n ia r a c z e j d z ie n n ik a rs k ie , a ta k ż e s a m w y k ła d d z iejó w . N a d z ie ja , że c z y te ln ik z a p ra g n ie p o g łę b ić sw ą w ie d z ę s k ło n iła a u to r ó w do p o d z ia łu p r a c y n a tr z y części.

C zęść I (s. 13— 172) o b e jm u je n a p o c z ą tk u (s. 13— 14) u s ta le n ia p rz e d m io tu f o r m a ln e g o w y k ła d u . M ia n o w ic ie h is to r ia K o śc io ła s ta n o w i ty lk o w ą s k i w y c i­ n e k te g o cz y m je s t K ościół, z ty m że n a w e t w ą s k o p o ję ty p rz e d m io t d y s c y ­ p lin y u m o ż liw ia d o ta r c ie do is to ty K o ścio ła. K r y te r iu m p ra w d z iw o ś c i K o ­ ścio ła z d a n ie m z e sp o łu b a d a w c z e g o j e s t f a k t p o ja w ie n ia się ś w ię ty c h w e w s z y s tk ic h n a jt r u d n i e js z y c h d la K o śc io ła c z a sa c h , o ra z f a k t, że K o śció ł z a ­

3 H. J e d i n, E in le itu n g in d ie K ir c h e n g e s c h ic h te , w : K. B a u s, V o n

d e r U r g e m e in d e z u r fr ü h c h r is tlic h e n G r o ssk irc h e , F r e ib u r g 1965, 1— 55.

4 P o r. tłu m a c z e n ie p o ls k ie : K. B i h l m e y e r , H. T ü c h l e , H isto ria

K o ścio ła . S ta r o ż y tn o ś ć c h r z e ś c ija ń s k a , W a rs z a w a 1971. D w u n a s te w y d a n ie

B ih lm e y e ra w 3 to m o w y m u k ła d z ie . I n n e p o d rę c z n ik i ró w n ie ż m ia ły w ie le w y d a ń . N p. p r a c a J . M a r x a, L e h r b u c h d e r K ir c h e n g e s c h ic h te , k tó re g o

8 w y d a n ie u k a z a ło się w T re w irz e w 1922 r.

5 H a n d b u c h d e r K ir c h e n g e s c h ic h te , F r e ib u r g 1965, t. I. 6 K ir c h e n g e s c h ic h te , d z. c y t., 9— 11.

w sz e o d n a jd y w a ł d ro g ę do sw e g o o d n o w ie n ia . H is to r ia K o śc io ła sły s z a n a , w i­ d z ia n a , u ś w ia d a m ia n a w in n a s k ła n ia ć do o g ó ln eg o p o g łę b ia n ia św ia d o m o śc i. W in n a b y ć n a d e w s z y s tk o ś r o d k ie m k s z ta łc e n ia m ło d y c h lu d zi. O d rz u c a ją a u to r o w ie p o g lą d , iż h is to r ia K o śc io ła je s t sy s te m e m c y fr, a p r z y jm u ją z a ­ ło żen ie, że je s t ż y c ie m d a n e g o o k re s u . W s k a z u ją p r z y ty m n a k o n ie c z n o ść u k a z a n ia u w a r u n k o w a ń , ja k im i s ą in n e re lig ie o ra z ro z w in ię te p rz e d c h rz e ś c i­ ja ń s tw e m k u ltu r y . W a ru n k ie m p o w s ta w a n ia k u lt u r y z d a n ie m a u to r ó w s ą c z te ­ r y e le m e n ty : m o ż liw o ść z a o p a trz e n ia , p o lity c z n e o rg a n iz a c je , d ą ż e n ie do w ie ­ dzy, d ą żn o ść do tw o rz e n ia sz tu k i. S z tu k a z a c z y n a się ta m , g d z ie k o ń c z y się c h ao s. W sk a z a n o n a ró ż n ic ę m ię d z y k u l t u r ą b a z u ją c ą n a k u lt u r z e ro ln e j i c y ­ w iliz a c ją o p a r tą n a d z ia ła ln o ś c i m ia s ta z z a z n a c z e n ie m p ły n n o ś c i p rz e jś c ia ty c h p o ję ć . N a d m ie n io n o , że ju ż p rz e d k u l t u r ą rz y m s k ą is tn ia ły k w itn ą c e k u ltu r y . C zęść II (s. 173— 377) m a s ta n o w ić p o g łę b ie n ie p rz e d m io tu d la ty c h , k tó ­ r z y w w ię k s z y m s to p n iu z a in te r e s u ją się te m a te m . S tą d s ą tu w y b r a n e z a ­ g a d n ie n ia p o c z y n a ją c od R z y m u c e z a ró w i m ę c z e n n ik ó w , o tw o rz e n iu s ię p a ń ­ s tw a rz y m s k ie g o i p rz e jś c iu do c h rz e ś c ija ń s tw a , o ż y c iu z a k o n n y m . P r z e d s ta ­ w io n o w ie lk ic h r e f o r m a to r ó w j a k św . B e n e d y k ta , św . F r a n c is z k a z A sy żu , św . Ig n a c e g o L o y o lę, z a g a d n ie n ia R e fo rm a c ji, O św ie c e n ia , k w e s tii sp o łe c z n e j w c z a s a c h n o w o ż y tn y c h . C zęść I I I (s. 379— 415) z a w ie r a d a n e s ta ty s ty c z n e o C e s a rs tw ie , s t r u k tu r z e a r m ii r z y m s k ie j, s e k ta c h p ie r w s z y c h w ie k ó w . Z n a la z ły się t u s e k ty ś r e d n io ­ w ie c z n e , u w a g i o z n a c z e n iu n a u k i sp o łe c z n e j, sp is e n c y k lik , sp is n ie m ie c k ic h p a p ie ż y , s o b o ró w i w a ż n ie js z e d o k u m e n ty S o b o ru W a ty k a ń s k ie g o II. N a k o ń ­ cu l i t e r a t u r a p rz e d m io tu , d a n e o a u t o r a c h . k s ią ż k i, w re s z c ie in d e k s y : osób, m ie js c o w o śc i i w a ż n ie js z y c h po jęć.

N ie k tó r e części o p ra c o w a n ia s ą d o ro b k ie m całe g o zesp o łu , z n a c z n a część j e s t p o d p is a n a in d y w id u a ln ie . H e lm u t F e t t w e i s , . d z ie n n ik a rz , od 25 ł a t p r a c u je w s łu ż b ie d u s z p a s te r s tw a w o jsk o w e g o . U k o ń c z y ł s tu d ia teo lo g iczn e, n a c z e ln y r e d a k t o r c z a so p ism a „ A u f tr a g ” . K a ro l H i l l e n b r a n d , d o k to r te o ­ logii, k o ń c z y ł s tu d ia , w e F r y b u r g u i w R zy m ie, w y ś w ię c o n y w r. 1976, w ro k u n a s tę p n y m u z y s k a ł lic e n c ja t, p r a c o w n ik d u s z p a s te rs tw a , p ó ź n ie j a s y s te n t P a ­ p ie s k ie g o U n iw e r s y te tu G re g o ria ń s k ie g o . H e lm u t К o r n , d o k to r, s p e c ja liz o ­ w a ł się w z a k re s ie h is to r ii s ta r o ż y tn e j re lig ii. W ilh e lm L e h m k ä m p e r , je d e n z re d a k to r ó w w c z a so p iśm ie „ A u f tr a g ”, s p e c ja lis ta od s p r a w k o ś c ie l­ n y c h i sp o łe c z n y c h , a u to r w ie lu p r a c n a te m a t p a ń s tw o — K ościół. J a k w y n i­ k a z p o w y ższeg o p rz e g lą d u a u to r o w ie n ie n a le ż ą do p r o f e s jo n a ln y c h p r a c o w ­ n ik ó w n a u k o w y c h .

3. Z a l e t y i w a d y k i e s z o n k o w e g o p o d r ę c z n i k a . P o z o s ta je p y ta n ie m , w ja k i m s to p n iu a u to r o w ie o d p o w ie d z ie li n a p o s ta w io n e so b ie p y ­ ta n ia . Z f o r m a ln e g o p u n k tu w id z e n ia m o ż n a sąd zić, iż w ło żo n o w ie le p r a c y p is a r s k ie j i r e d a k c y jn e j n a d p re z e n to w a n ą k s ią ż k ą . W s z y s tk ie tr z y części o p ra c o w a n ia s ta n o w ią in t e g r a ln ą całość. S zczeg ó ln ie w p ie r w s z e j części są o d sy ła c z e do o d p o w ie d n ic h p a r t i i części I I i II I . R e a liz o w a n o w te n sp o só b p o s tu la t m o ż liw o śc i p o s z e rz e n ia w ie d z y p rz e z m ło d e g o c z y te ln ik a . W ty m c e lu z a m ieszczo n o te ż k ilk a ilu s tr a c ji, w ty m p ła s k o rz e ź b ę n a s a r k o f a g u S e k s tu s a P e tr o n iu s z a P r o b u s a ( + 394) z b a z y lik i S w . P io t r a w R zy m ie, s y m b o liz u ją c ą ta je m n ic ę K o śc io ła za p o ś r e d n ic tw e m m ło d eg o C h r y s tu s a z k rz y ż e m , w o to ­ c z e n iu P io t r a i P a w ła , o ra z c h r y s to g r a m C h ry s tu s a w p is a n y w z n a k k r z y ­ ża — sy m b o l w ie c z n e g o p a n o w a n ia C h ry s tu s a . P ła s k o rz e ź b a p o c h o d z i z k o ń ­ ca IV w ., p rz e c h o w y w a n a w M u z e u m L a te r a ń s k im . Z a s to s o w a n e r y c in y p o d ­ k r e ś la ją d o d a tk o w o d y d a k ty c z n y cel s k o n s tru o w a n e g o d zieła.

M a łe m u p o d rę c z n ik o w i n a le ż y p o s ta w ić te ż k ilk a z a s trz e ż e ń . Z p u n k tu w id z e n ia m e to d o lo g ic z n e g o p o d s ta w o w y m k r y te r iu m n a u c z a n ia h is to rii je s t z a c h o w a n ie c h ro n o lo g ii. N a to m ia s t tr z y części d z ie ła f u n k c j o n u ją co p r a w d a ja k o cało ść, a le i a u to n o m ic z n ie , m im o z a s to s o w a n ia o d sy ła c z y w c h ro n o lo ­ g ic z n ie o p ra c o w a n e j części p ie rw s z e j. N ie z a le ż n ie od p e w n y c h p o w tó rz e ń w y ­ n ik a ją c y c h z o m a w ia n ia ty c h s a m y c h z a g a d n ie ń w tr z e c h m ie js c a c h , c z y te l­

R E C E N Z J E

n ik n ie p rz y g o to w a n y m oże m ie ć p e w n e tr u d n o ś c i ze z ro z u m ie n ie m ro z w o ju p ro c e s u p o w s ta w a n ia K o ścio ła. D z ie n n ik a rz w o js k o w y F e ttw e is p r z e d s ta w ił „ te le g ra f ic z n ie ” n p . p o ja w ie n ie się c h rz e ś c ija n : w r. 14 tj. w r o k u śm ie rc i c e s a rz a A u g u s ta c h rz e ś c ija n ie b y li n ie z n a n i. O koło r. 30 w y n ik ła „ s p r a w a ” „ K ró la Ż y d ó w ” , w 49 r. s p o tk a n ie p r z e d s ta w ic ie li g m in y z J e r o z o lim y i A n ­ tio c h ii, w 64 r. c h rz e ś c ija n ie z o s ta li o s k a r ż e n i o p o d p a le n ie R z y m u . D zięk i u p r a w ia n iu a k c ji c h a r y ta ty w n e j i p rz e s tr z e g a n iu z a s a d y ró w n o ś c i p r a w n e j k o b ie t n ie z n ik a ją ju ż ze s c e n y h is to ry c z n e j (s. 38— 44). N a to m ia s t K o rn w s z e ro k im o p isie p rz e ś la d o w a ń za o d m o w ę k u ltu c e s a rz a i z e jś c iu do k a t a ­ k u m b w ią ż e to z e jś c ie c h r z e ś c ija n do k a ta k u m b ju ż z c e s a r z e m N e ro n e m (s. 191— 196). U z u p e łn ie n ia n ie s ą c a łk ie m a d e k w a tn e z a g a d n ie n io w o , a w c y ­ to w a n y m p r z y p a d k u u ję c ie p rz e z n a c z e n ia k a ta k u m b je s t b ł ę d n e 7. P o d o b n ie L e h m k ä m p e r h e re z je s ta ro ż y tn e j a k g n o sty c y z m , m a rc jo n iz m , m o n ta n iz m i m a ­ n ic h e iz m p r z e d s ta w ił w I I I części (s. 380— 383) ja k o b łę d y n a u k i te o lo g ic z n e j b ez p o w ią z a n ia z ż y c ie m ó w c z e sn e j g m in y c h rz e ś c ija ń s k ie j.

P r z e ś la d o w a n ia c h rz e ś c ija n w s ta ro ż y tn o ś c i o ra z b łę d y te o lo g ic z n e z o sta ły w ię c p o tr a k to w a n e tr a d y c y jn ie , a p o w o d e m je s t f a k t, iż a u to r o w ie w łą c z a li do ty c h p a r t i i o sią g n ię c ia b a d a ń te o lo g ic z n y c h n ie u w z g lę d n ia ją c d o ro b k u n a u k h is to ry c z n y c h , p o d o b n ie z re s z tą ja k w w ie lu p o d rę c z n ik a c h h is to rii K o ­ ścio ła. Z g o d n ie ze s t a r y m p o d rę c z n ik ie m u jm u ją h is to rię K o ścio ła o k re s u ś r e d n io w ie c z a ja k o o k re s u szc z y to w e g o r o z w o ju K o ścio ła, zaś c z a sy n o w o ż y t­ n e ja k o p e rio d je g o sto p n io w e g o u p a d k u . J e s t to o c e n a p e s y m is ty c z n a . P o m i­ j a j ą c s to s o w a n ie c e z u r h is to ry c z n y c h d o k ła d n ie w e d łu g w ie k ó w , a n ie w a ż ­ n ie js z y c h w y d a r z e ń ( d l a . u p ro s z c z e n ia ), za n a jz n a k o m its z y w y c in e k d z ie jó w K o śc io ła (H o c h -Z e it d e r K irc h e ) u z n a li la ta 1200— 1400. O d 1401 r. .. z d a n ie m a u to r ó w K o śció ł, z a c z ą ł, u p a d a ć (s. 73— 79). N a te n te m a t p is a ł p r z e d .30 la ty p ro f . M. Ż y w c z y ń s k i : „T o u ję c ie h is to rio z o fic z n e , o c e n ia ją c e ro z w ó j K o ­ śc io ła ty lk o z e w n ę trz n ie i p e s y m is ty c z n ie w p o g lą d z ie n a je g o d z ie je o s ta tn ie p o z o s ta w a ło w z w ią z k u n ie ty lk o z w y s tę p u ją c y m c zęsto u lu d z i s ta rs z y c h p rz e c iw s ta w ie n ie m teg o , co d a w n e , te m u , co w sp ó łczesn e... B yło p o n a d to k o n ­ c e p c ją a p o lo g e tó w c h c ą c y c h d o w ieść, że d la te g o je s t źle n a ty m św ie c ie , iż K o śc ió ł n ie m a teg o w p ły w u , j a k i p o s ia d a ł w ś re d n io w ie c z u , bo co do tego, że w ó w c z a s b y ło w s z y s tk o d o b rze, n ie m ia n o w c a le w ą tp liw o ś c i, d o p u sz c z a ­ ją c je d y n ie w y ją tk i ś w ia d c z ą c e ty lk o o złej w o li lu d z k ie j, a le n ie .o sła b y c h s tr o n a c h sa m e g o s y s te m u ” 8. A u to rz y p re z e n to w a n e j k s ią ż k i łą c z ą m oc K o śc io ­ ła z r o lą je d n o s te k , w szczeg ó ln o ści p a p ie ż y , choć n ie z a w sz e k o n s e k w e n tn ie . W o k re s ie r e f o r m a c ji w z m o c n ie n ie K o śc io ła w ią ż e się z r o lą P i u s a V (1566— 1572), G r z e g o r z a X I I I (1572— 1585) i S y k s t u s a V (1585— 1590) z r a c ji ic h o sią g n ię ć litu r g ic z n y c h i w s ta n o w is k u do p a ń s tw E u ro p y . A le n p. w e w s p o m n ia n y m o k re s ie r o z k w itu ś r e d n io w ie c z a od p a n o w a n ia p a p ie ż a I n n o c e n t e g o IV (1243— 1254) z a c z y n a się o k re s s ła b y c h p a p ie ż y (s. 75).

O b o k z a g a d n ie ń z w ią z a n y c h z c h ro n o lo g ią i u w z g lę d n ia n ie m s t a n u b a d a ń p o z o s ta je p ro b le m z a s a d n ic z y tj. w ja k im s to p n iu p o d rę c z n ik s p e łn ia p o s t a ­ w io n e so b ie w y m a g a n ia . J a k o je d e n z p o s tu la tó w p o s ta w io n o s p r a w ę b u d z e ­ n ia św ia d o m o śc i, in a c z e j m ó w ią c u ś w ia d o m ie n ia so b ie w ła s n e j to żsam o ści. I s tn ie je o b a w a , że s to s o w a n o tu o k re ś lo n y s c h e m a t. P r z y o m a w ia n iu g en e z y R e fo rm a c ji u k a z a n o s t a n w y z y s k u sp o łeczn eg o , s t r a t p o w o d o w a n y c h w o jn a m i, e p id e m ii c h o ro b o w y c h . Z a ra z po ty m m a m y in f o rm a c ję , że w ty m c z a sie i s t ­

7 P. T e s t i n i, L e c a ta c o m b e e g li a n tic h i c im ite r i c r is tia n i in R o m a , B o lo g n a 1966, 123— 124 o d n o si p o c z ą tk i c m e n ta rz y p o d z ie m n y c h w R z y m ie do p rz e ło m u I I — I I I w ie k u .

S M. Ż y w c z y ń s k i , D w ie p o s ta w y w o b e c Ś r e d n io w ie c z a (Z d z ie jó w h i­

s to r io g r a fii k a to lic k ie j) . R ec. p r a c y A lb e r ta E r h a r d a (1862—1940) O k a to li­ c y z m ie w w i e k u X X w ś w ie tle r o z w o ju K o śc io ła w c za sa c h n o w o ż y tn y c h ,

w : „ S ło w o P o w s z e c h n e ” z 25 X II 1953 r. P r a c a w y d a n a p o n o w n ie w : M. Ż y w - c z y ń s к i, S z k ic e z d z ie jó w r a d y k a liz m u c h rz e ś c ija ń s k ie g o , W a rs z a w a 1976.

n ia ły te ż ta k ie z ja w is k a j a k n a d z ie ja , śp ie w dzieci, z a b a w y ... (s. 98). S ą to o p isy s p r a w o c z y w isty c h . In a c z e j n a le ż y tr a k to w a ć s p r a w ę k o m p le tn o ś c i d z ie jó w K o ścio ła. R zy m i K o śc ió ł w N ie m c z e c h s ą s ta ły m e le m e n te m te j p ra c y . W p o d rę c z n ik u C e ­ s a r s tw o R z y m s k ie p e łn e j e s t G e rm a n ó w . W k r ó le s tw ie F r a n k ó w w ró w n e j m ie rz e u c z e s tn ic z ą F r a n k o w ie j a k N ie m c y z a c h o d n ie (s. 50— 53). P ó ź n ie j s ta le się p r z e w ija c e s a r s tw o rz y m s k ie z b u d o w a n e p rz e z N iem có w . W I I I części je s t n a w e t o d d z ie ln y f r a g m e n t o 6 n ie m ie c k ic h p a p ie ż a c h , z z a z n a c z e n ie m , iż p ię c iu n a le ż y do p a p ie ż y -re fo r m a to ró w , choć n a le ż y w ą tp ić czy is to tn ie w sz y sc y o n i b y li n ie m ie c k ie g o p o c h o d z e n ia 9.

4. P r z e d s t a w i e n i e K o ś c i o ł a w P o l s c e . C zy teln ik a polskiego

in te r e s u je ta k ż e s p r a w a K o śc io ła w P o lsc e . N ie m a n p . a n i sło w a o n a w r ó c e ­ n iu L itw y , ch o ć z a g a d n ie n ie to n ie n a le ż y do b ła h y c h w h is to r ii K o śc io ła p o ­ w sz e c h n e g o . W in d e k s ie n a z w P o ls k a z a z n a c z o n a je s t sześć r a z y i je d e n r a z u w id o c z n io n o n a z w ę — P o la k , p rz y w z m ia n c e o p a p ie ż u J a n i e P a w le II. S ą to w z m ia n k i p rz y g o d n e n p . p r z y w y lic z a n iu k r a jó w k a to lic k ic h (s. 88). P o ls k a w c z a sie R e f o r m a c ji w y p o w ie d z ia ła s ię za k a to lic y z m e m (s. 104), n a p o c z ą tk u X V II w . S z w e d z i z w r a c a ją s ię k u B a łty k o w i i P o ls c e (s. 111). J e d y n ie n a s. 112 j e s t w ię k s z y a k a p i t o P o lsce. M ia n o w ic ie z d a n ie m a u to r ó w P o ls k a za c z a só w J a g ie llo n ó w s t a je s ię z n a c z n ą p o tę g ą w ś ró d p a ń s tw w s c h o d n io e u r o p e j­ sk ic h . P o w o d u je to w e d łu g te j o p in ii s ta łe z a g ro ż e n ie : „Z a c z a só w J a g ie llo ­ n ó w (od 1386) z a c z y n a P o ls k a z a lic z a ć się do z n a c z n y c h w s c h o d n io e u r o p e j­ s k ic h p a ń s tw . P a ń s tw o to j e s t s t a le z a g ro ż o n e , g d y ż w ie le g r e c k o - p r a w o s ła w - n y c h d z ie ln ic (U k ra in a , L itw a , B ia ło ru ś , W o ły ń itd .) p o d p o ls k im p a n o w a n ie m ś c ią g a ją w ro g o ść M o sk w y . Z a J a n a S o b ie s k ie g o (1674— 1696) i A u g u s ta M o cn e­ go, k u r f ir s t a S a k s o n ii (1697— 1733) k r ó la P o ls k i o d e g ra ła P o ls k a ta k ż e z n a c z n ą p o lity c z n ą ro lę . W sz czeg ó ln o ści p rz e z u d z ia ł w w o jn a c h p rz e c iw T u r c ji z a ­ słu ż y li s ię c i w ła d c y do u tr z y m a n i a Z a c h o d u ” le.

O m a w ia ją c X IX w ie k u w a ż a li a u to r o w ie za s to s o w n e w s p o m n ie ć P o ls k ę : „ P o la c y p o d z ie le n i ż y li z w ia r ą i n a d z ie ją w z je d n o c z e n ie ” (s. 141). K ilk a i n ­ n y c h w z m ia n e k o P o ls c e n ie z o sta ło u w z g lę d n io n y c h w in d e k s ie n a z w n p. o p o w o ła n iu n u n c ja t u r y w P o ls c e (s. 116— 117). T e n ie u w id o c z n io n e w in ­ d e k s ie n a z w w z m ia n k i b u d z ą n a jw ię c e j z n a k ó w z a p y ta n ia . N p. M ik o ła j K o ­ p e r n i k (1473— 1543) p o d a n y b e z o k re ś le n ia n a ro d o w o ś c i u w a ż a n y j e s t za N ie m ­ c a (s. 106). W e ta p a c h k lę s k tu r e c k ic h w y m ie n io n o k ilk a d a t tj . 1697, 1716, 1717, n ie p o d a ją c je d n a k b itw y p o d W ie d n ie m (s. 112). W y ra ź n ie k o lid u je p r o p o r c ja p o św ię c o n y c h z d a ń n p . d la w s z y s tk ic h s p r a w K o śc io ła w P o ls c e i c h o ć b y s p r a w ie m ę c z e n n ik a św . M a u ry c e g o . S w . M a u r y ­ c e m u z A g a u n u m tj . w o k o lic a c h C iv ita s V a lle n s iu m w A lp a c h p o ś w ię c a li u w a g ę k r o n ik a r z e n ie m ie c c y i p o ls c y od p o c z ą tk u d z ie jó w P o ls k i. K ro n ik a T h ie tm a r a , b is k u p a w M e r s e b u rg u , co n a jm n ie j 9 r a z y o d n o to w u je s p r a w ę p o w o ła n ia a r c y b is k u p s tw a w M a g d e b u rg u , k tó re g o k a te d r a z b u d o w a n a z o s ta ­ ła n a r e lik w ia c h św . M a u ry c e g o , m ę c z e n n ik a z ok. 300 r o k u u . T h ie tm a r n ie w ,sp o m in a n ic o w łó c z n i św . M a u ry c e g o , g d y ż p r z e d s ta w ił ty lk o k o ś c ie ln y a s p e k t w y d a r z e ń ze z ja z d u w 1000 r o k u w G n ie ź n ie . D o p ie ro w 100 l a t p ó ź ­

9 N p. p a p ie ż H a d r i a n V I b y ł H o le n d re m . P o r. P . P i e r r a r d , H is to ­

ria K o śc io ła k a to lic k ie g o , W a rs z a w a 1981, 196.

10 K ir c h e n g e s c h ic h te , 112. A u to r n ie d o d ał, że te n u d z ia ł w L id z e Ś w ię ­ te j n ie z a w sz e d la P o ls k i b y ł d o d a tn i. Z. W ó j c i k w sw e j z n a k o m ite j p r a ­ c y J a n S o b ie s k i 1629— 1696, W a rs z a w a 1983, ro z d z ia ł X V z a ty tu ło w a ł J a r z m o

L ig i Ś w ię t e j. T a jn y t r a k t a t z 15 V II 1692 r. m ię d z y P o ls k ą i F r a n c j ą p r z e w i­

d y w a ł p o m o c d y p lo m a ty c z n ą i z b r o jn ą F r a n c j i d la P o ls k i p rz y e w e n tu a ln y m a ta k u A u s tr ii, R o s ji czy B r a n d e n b u r g ii n a P o ls k ę (ta m że, 474). R o s ja i A u s tr ia b y ły c z ło n k a m i L ig i Ś w ię te j.

11 M . Z. J e d l i c k i , K r o n ik a T h ie tm a r a , P o z n a ń 1953 (por. s. 54, 68, 70, 92, 128, 234, 318, 418, 490).

R E C E N Z J E ₁₈₉

n ie j n a p is a ł o ty m w s w e j k ro n ic e G a ll A n o n im . W e d łu g te g o k r o n ik a r z a c e ­ s a r z n ie m ie c k i w rę c z y ł B o le sła w o w i „ d ia d e m c e s a r s k i” , a „za c h o rą g ie w tr i u m ­ f a ln ą d a ł m u w d a rz e g w ó źd ź z k rz y ż a P a ń s k ie g o z w łó c z n ią św . M a u ry c e g o , z a co w z a m ia n o fia ro w a ł m u B o le s ła w r a m ię św . W o jc ie c h a ” 12. R ę k a u lu ­ d ó w g e r m a ń s k ic h i s ło w ia ń s k ic h b y ła s y m b o le m w ła d z y , u ś c is k p rz y z a w ie ­ r a n i u p o k o ju b y ł s y m b o le m łą c z e n ia w ła d z y d la u m o c n ie n ia u k ła d u 13. W ilh e lm L e h m k ä m p e r, s p e c ja lis ta od s p r a w K o śció ł—-państw o, M a u ry c e m u ż o łn ie rz o w i, c h r z e ś c ija n in o w i, m ę c z e n n ik o w i p o św ię c ił 6 s t r o n (s. 244— 249). W 4 p rz y p is ie te g o a k a p it u (s. 249) L e h m k ä m p e r c y tu je z d a n ie F r y d e r y k a H e e r a z 1967 r. o ty m , że M a u r y c y s ta ł się p a tr o n e m p o lity k i w s c h o d n ie j O tto n a W ielk ieg o c e s a r z a , p a tr o n e m M a g d e b u r g a „ ja k o s to lic y n ie m ie c k ie g o W sc h o d u ” . L e h m ­ k ä m p e r p is z ą c o p a tr o n ie p ie c h o ty M a u r y c y m i je g o le g io n ie , k tó r y o d d a ł ży­ c ie d la C h ry s tu s a , za z n a c z y ł, że p o s łu s z e ń s tw o i w ie rn o ś ć le g io n u s ą w z o re m po d z ie ń d z is ie jsz y , a ś w ia tło to i w p rz y s z ło śc i n ie m oże z a g a s n ą ć (s. 248). N ie ja k o u z u p e łn ie n ie m te g o a k a p it u je s t n a s tę p n y M ilitia u n d m ilita r e (s. 250— 256) z w ią z a n y z m y ś lą św . A u g u s ty n a , p o św ię c o n y p o ję c iu c n ó t p o ­ s łu s z e ń s tw a , d z ie ln o śc i i w ie rn o ś c i. P a r t i e te p o c h o d z ą z części d ru g ie j, w y ­ j a ś n ia j ą c e j, p rz e z n a c z o n e j d la p o s z e rz e n ia i w y ja ś n ie n ia h is to r ii m ło d y m c z y ­ te ln ik o m . J e d n y m z te m a tó w , k tó r y b u d z i z a in te re s o w a n ie w sp ó łc z e sn e g o c z y te ln i­ k a , c h o ć b y z m o ra ln e g o p u n k tu w id z e n ia , je s t o d p o w ie d z ia ln o ść za z b ro d n ie z w ią z a n e z I I w o jn ą ś w ia to w ą . T u ta j L e h m k ä m p e r p o o m ó w ie n iu o k re s u O ś w ie c e n ia (s. 344— 360) z a m k n ą ł d z ie je K o śc io ła p rz e d s ta w ie n ie m s p r a w y s p o ­ łe c z n e j, w ty m g łó w n ie w y lic z e n ie m p o g lą d ó w p a p ie ż y od P iu s a X I I do J a n a P a w ła II (s. 361— 376). H e lm u t F e ttw e is p o św ię c ił s y tu a c ji w ś w ie c ie p rz e d I I w o jn ą ś w ia to w ą c z te ry i p ó ł s tr o n ic y (s. 154— 158), a s a m e j w o jn ie p ó łto re j s tr o n y (s. 158— 159), z o k re s u z aś p o w o jn ie a k a p it p a p ie ż o w i P iu s o w i X I I i J a n o w i X X I I I (s. 159— 161). W obec P o ls k i, k tó r a w e d łu g c y to w a n e g o a u to r a p o I w o jn ie ś w ia to w e j p a r ę l a t p r o w a d z iła je s z c z e w o jn y i b y ła w o d b u d o w ie , k tó r e j K o ­ śció ł b y ł s iln y , „ o s k a r ż e n ia o sz o w in iz m p o d łu g im o k re s ie ro z b io ró w są z ro z u m ia łe ” (s. 156). T y le n a p is a n o o s y tu a c ji p o ls k ie j p rz e d o k re s e m I I w o j­ n y ś w ia to w e j, ch o ć p o ls k i „ sz o w in iz m ” n ie m u s i b y ć o c z y w isty d la p o lsk ie g o r e c e n z e n ta . W ięc ej n a p is a ł a u to r o N iem cz ech . M ia n o w ic ie d u ż a część n a r o d u n ie m ie c k ie g o , „ n ie w ię k s z o ś ć ” 14, H itle r a u z n a ła za w y b a w c ę (s. 157). W 1937 r. z d a n ie m te g o ż h is to r y k a p ie r w s z y r a z o k a z a ło się, że r z ą d n ie m ie c k i in a c z e j d z ia ła , a n iż e li d e k la r u je (s. 157). Z o k re s u w o jn y p o za w z m ia n k ą , że H itle r z a c z ą ł j ą w o b e c P o ls k i (s. 158), r e s z ta p o ś w ię c o n a j e s t d z ia ła ln o ś c i p o k o jo w e j P iu s a X II. O te j a k c ji p o k o jo w e j15 d o w ia d u je m y się, że sło w a o p o k o ju b y ły „ s f o rm u ło w a n ia m i k la s y c z n y m i” do czego n a le ż a ło , iż w o jn a n ie m o że do p o ­ k o ju d o p ro w a d z ić , że n a z w a ł po im ie n iu o k ro p n o ś c i w o jn y , że n ie s te ty „ ro z ­ p o w s z e c h n ie n ie je g o słó w b y ło b a rd z o u tr u d n io n e ”, że n ie d a się p o ró w n a ć ó w c z e sn y c h ś r o d k ó w p rz e k a z u z d z is ie jsz y m i (s. 159). P rz y k ła d e m , w e d łu g a u to r a , o cen P iu s a X I I b y ła ro z m o w a z m in is tr e m s p r a w z a g ra n ic z n y c h J o a ­ c h im e m R i b b e n t r o p e m , k tó r y w m a r c u 1940 r. p rz y b y ł do W a ty k a n u 10 G a l l A n o n i m , K r o n ik a , k się g a I, 6, w : R. G r ó d e c k i , B u d o w a p a ń s tw a p o lsk ie g o . T e k s t y ź r ó d ło w e , K ra k ó w 1923, z. 16 s. 5. 13 J . G r i m m , D e u tsc h e R e c h ts a lte r th ü m e r , B e rlin 1899, w y d . 4, 138. 14 11 I I I 1940 r. R i b b e n t r o p w ro z m o w ie z p a p ie ż e m s tw ie rd z ił, że c a ły n a r ó d b e z w y ją tk u je s t za H itle re m . P a p ie ż z a u w a ż y ł, że k le r n ie m ie c k i j e s t zaw sz e p a tr io ty c z n y . N o ta D. T a rd in ie g o z 11 I I I 1940 r. w : L e S a in t S iè g e e t la g u e r r e e n E u ro p e , 1965, t. I n r 257, 384—-387 (d alej c y tu ję L SS). 15 F. S t o p n i a k, D y p lo m a c ja w a ty k a ń s k a a P o ls k a p o d c za s I I w o jn y ś w ia to w e j, C o llect. T h e o l. 50(1980) z. I I I , 183— 194, p o r. 184— 185. W z a sa d z ie a k c ja p a p ie s k a m ia ła d o p ro w a d z ić do s p e łn ie n ia p rz e z P o ls k ę ż ą d a ń n ie m ie ­ ck ich .

i o św ia d c z y ł, iż jesz c z e w ty m r o k u F r a n c j a i A n g lia b ę d ą p ro s iły o p o k ó j (s. 159). F e ttw e is d y s p o n o w a ł m o ż liw o śc ią w y ja ś n ie ń , je d n a k z n ic h n ie s k o ­ rz y s ta ł. P rz y to c z o n a p rz e z n ie g o ro z m o w a m ię d z y P iu s e m X I I i R ib b e n tro - p e m o d b y ła się 11 I I I 1940 r. i tr w a ł a 70 m in u t. Z a p is a ł j ą s e k r e ta r z p r y w a tn y p a p ie ż a R o b e r t L e ib e r, w e d łu g k tó re g o m ia ła o n a c h a r a k t e r k u r tu a z y jn y . W c z a sie ro z m o w y p a p ie ż w s p o m in a ł z z a d o w o le n ie m sw ó j p o b y t w N ie m ­ czech, p rz y p o m n ia ł s w ą m iło ść do n a r o d u n ie m ie c k ie g o 1δ. N ieco w c z e śn ie j tj . 24X 11 1939 r. p a p ie ż o g ło sił e n c y k lik ę o p o k o ju , w k tó r e j p is a ł o a g r e s ji w ie lk ie g o p rz e c iw „ m a łe m u , p r a c o w ite m u i p o k o jo w e m u n a r o d o w i” 17. W izy tę z 11 m a r c a 1940 r. r e la c jo n o w a ł te ż s e k r e ta r z do s p r a w n a d z w y c z a jn y c h K o ­ ścio ła D o m en ico T a rd in i. W k ilk a m in u t po ro z m o w ie z R ib b e n tro p e m P iu s X I I p o d a ł T a rd in ie m u , iż p rz y p o m n ia ł m in is tr o w i I I I R zeszy, że w e n c y ­ k lic e z 24 g r u d n ia 1939 r. n ie o b ra z ił N iem iec — b ę d ą c z o b o w ią z a n y m ó w ić p ra w d ę . W ro z m o w ie z m in is tr e m p o w ie d z ia ł m ia n o w ic ie p a p ie ż , że „ m a ły m k r a j e m ” w s p o m n ia n y m w e n c y k lic e b y ła F in la n d ia , a n ie P o ls k a . N a d to w e ­ d łu g T a rd in ie g o w a n ty k a m e r z e p a p ie s k ie j m ó w io n o , że R ib b e n tr o p w c h o d z ił do p a p ie ż a n ie c o z d e n e rw o w a n y i p rz e ję ty , w y s z e d ł z aś z a d o w o lo n y 18. O k o n ­ tr o w e r s y jn o ś c i a k c ji p o k o jo w e j, j a k u s iło w a ł to p rz e d s ta w ić F e ttw e is , ś w ia d ­ czył a r t y k u ł A u d ie n c ja w W a ty k a n ie w y d r u k o w a n y 13 I I I 1940 r. w d z ie n n ik u „G łos P o ls k i” , o rg a n ie u rz ę d o w y m r z ą d u p o ls k ie g o w A n g e rs w e F r a n c j i ls. P o d o b n y c h u w a g m o ż n a p rz y to c z y ć w ię c e j. W e d łu g re c e n z e n ta p r z e d s ta ­ w io n y p o d rę c z n ik c z te re c h a u to r ó w n ie s p e łn ia p o s tu la tu k s z ta łc e n ia „ m ło ­ d y c h lu d z i” . W z a sa d z ie je s t z b y t te n d e n c y jn y , n ie w ty m m oże co n a p is a n o , lecz w ty m , czego n ie n a p is a n o . J e s t te ż z b y t „ n ie m ie c k im ”, b y m ó g ł b y ć n a ­ z w a n y m h is to r ią K o śc io ła p o w sz e c h n e g o . O d tr z e c h w ie k ó w t r w a p ro c e s p i­ s a n ia p o d rę c z n ik a h is to rii p o w s z e c h n e j K o ścio ła, co w s k a z u je , iż n ie je s t to p ro c e s ła tw y . O d 1970 r. p o d p a tr o n a te m U N E S C O d o s k o n a li się tr e ś ć p o d ­ rę c z n ik ó w p o ls k ic h i n ie m ie c k ic h h is to ry k ó w co do u w z g lę d n ia n ia w n ic h s p r a w s p o r n y c h d o ty c z ą c y c h o b u n a ro d ó w . K o śció ł z a jm u je w h is to rii k r a j ó w p r z y n a jm n ie j e u ro p e js k ic h z n a c z n e m ie js c e . N a le ż y p o d k re ś lić w o m a w ia n y m t u p o d rę c z n ik u z n a c z n ą d o sk o n a ło ść sy n te z y , a ta k ż e d u ży w k ła d e ru d y c ji. U w a g i r e c e n z e n ta d o ty c z y ły g łó w n ie je d n o lito ś c i w y k ła d u , z a c h o w a n ia p r o ­ p o r c ji z a g a d n ie ń i szczeg ó ln ie k o m p le tn o ś c i m a t e r i a łu w e w e n tu a ln y c h p r z y ­ s z ły c h w y d a n ia c h K irc h e n g e s c h ic h te , k tó r a z n a tu r y je s t u ś w ia d o m ie n ie m s o ­ b ie w ła s n e j to ż s a m o śc i c h rz e ś c ija n w K ościele.

ks. F r a n c is z e k S to p n ia k , W a r s z a w a

16 R. L e i b e r , P iu s X I I ., S tim m e n d e r Z e it 163(1958), 97— 98. P o r. L S S cz. I s. 69.

17 „L a p r e m e d ita ta a g g re s s io n e c o n tro u n p icco lo , la b o rio s o e p a c ific o p o p o lo ” . L S S t. I n r 235, s. 353— 361, p o r. s. 354.

18 „S. S a n ti tà h a r ic o r d a to a l t r e s i co m e n e lla s u a E n c ic lic a h a c u ra to di n o n o ff e n d e re la G e rm a n ia p u r d o v e n d o — p e r la s u a m issio n e — d ir e la v e r ità . H a a g g iu n to eh e il p icco lo p o p o lo , c u i h a a llu so n e l d isc o rso n a ta l i- zio, è la F in la n d ia (in G e rm a n ia a v e v a n o d e tto c h e e r a la P o lo n ia )”. L S S 1 .1 n r 257, s. 385. 19 P is m o A lfre d o P а с c i n i, c h a rg é d ’a f f a ir e s w a ty k a ń s k ie g o w A n g e rs, z 13 I I I 1940 x. L S S t. I n r 262 s. 296. 19 I I I 1940 r. s e k r e ta r z s t a n u L u ig i M a g 1 i o n e z a n o to w a ł, że a r t y k u ł p o ls k i je s t n ie w d z ię c z n y , g d y ż o n i p a ­ p ie ż m ó w ili o P o lsc e . N o ta z 19 I I I 1940 r. L S S t. I s. 480. 22 I I I 1940 r. M a - g 1 i o n e p is a ł do P а с с i n i e g o, że p a p ie ż w y ra z ił n ie z a d o w o le n ie z r a c j i u k a z a n ia się a r ty k u łu . L S S t. I s. 411. P o d w p ły w e m ty c h p is m , 2 IV 1940 r. P a c c in i p is a ł do M a g lio n e o w y ja ś n ie n ia c h m in is tr ó w p o ls k ic h i k r o k a c h p rz e z n ic h p o d ję ty c h co do o w ego a r t y k u łu w „ D z ie n n ik u P o ls k im ”. O p ó ź n ie ­ n ie w k o r e s p o n d e n c ji tłu m a c z y ł „ n a tu r a le n te d e i P o la c c h i, c h e d ico n o s e m ­ p r e ju tr o , d o m a n i”. L S S t. I s. 413— 415, p o r. s. 413— 414.