A C T A U N I V E R S 1 T A T I S L O D Z I E N S I S
F O L IA G E O G R A P H IC A S O C IO -O E C O N O M IC A 7, 2 0 0 6
A ndrzej Rykała
L IC Z E B N O ŚĆ , T A K SO N O M IA I PO Ł O Ż E N IE P R A W N E M N IE JSZ O ŚC I R E L IG IJN Y C H W P O L S C E 1
D zięki w ynikom N aro d o w eg o Spisu P o w szechnego z 20 0 2 r., od n o szący m się do zró żn ico w an ia n aro d o w o ścio w eg o i etn iczn eg o m ieszkańców P olski, d o szerszej o p in ii publicznej d o tarły kolejne, kom p lek so w o o pracow ane zagadnienia dotyczące stru k tu ry lu dnościow ej kraju, które d o w p ro w ad zen ia zm ian p o lityczno-ustrojow ych w P olsce w 1989 r. były n a o g ó ł pom ijane, niekiedy fałszow ane, w zg lęd n ie zn iekształcane w przekazach inform acyjnych i o p racow aniach naukow ych. W yniki w sp o m n ian eg o spisu nie p rz y n o szą je d n a k inform acji na tem at innych, słabo do tąd ro zp o zn an y ch , aspektów życia sp ołecznego w Polsce, w tym w iążących się ze zró żn ico w an iem relig ijn y m je j m ieszkańców .
C elem arty k u łu je s t p rzy b liżen ie struktury w yznaniow ej P olski, g łó w n ie w zakresie, funkcjo n u jący ch na o b rzeżach o biegu inform acji, m niejszości religijnych. P roblem atyka ta zo stan ie p rzed staw io n a w ram ach następujących kom pleksów zagadnień: liczebności, taksonom ii i p o ło żen ia p raw n eg o m niejszości religijnych.
W P o lsc e d o p u sz c za się dziś m ożliw ość deklaracji nt. w yznaw anej religii w fo rm ie wolnej woli zain tereso w an y ch osó b , p row adzącej do pow stania „specyficznej oso b y praw nej — K ościoła lub zw iązku w y znaniow ego. M ó w iąc zatem o m niejszościach religijnych, a u to r będzie p osługiw ał się prz ed e w szystkim odpow iadającym i im pojęciam i K ościołów i zw iązków w yznaniow ych.
W stępując do Unii Europejskiej, Polska dołączyła do grona państw kontynentu o ustabilizow anej sytuacji politycznej, w ysokim poziom ie rozwoju gospodarczego i rów nie wysokim poziom ie zaspokajania potrzeb społecznych i kulturalnych sw oich obywateli. Stała się rów nież integralną częścią jedn ej z tych struktur w spółczesnego św iata, które w ykazują zróżnicow anie w zakresie tw orzących je ras, narodów , grup etnicznych, języków i religii.
Z różnicow anie religijne, będące bardzo istotnym elem entem tej w ielow ym iarow ości, nadaje sferze organizacji politycznej społeczeństw europejskich, k tórą w spółtw orzy Polska, w ielość system ów w artości. System ów w spółistniejących ze so b ą w imię - jak to określił H. K ubiak - człow ieczeństw a, spełnianego indyw idualnie, a rozpoczynającego się przede wszystkim od
1 A rty k u ł je s t p o s z e rz o n ą w e rsją referatu o p u b lik o w a n e g o w m a te ria ła ch p o k o n fe re n c y jn y c h : J. K itow ski (red .). Central a n d Eastern Europe at the threshold o f the European Union - an opening balance, „ G eo p o litica l S tu d ie s ” (IG iP Z P A N , W arszaw a 2 0 0 4 ], vol. 12, s. 4 7 9 —49 4 .
w ew nętrznego w yboru wartości (Religie i Kościoły.... 1993). W yboru, który odbyw a się bez narzuconej z zew nątrz „szaty” ograniczającej sw obodę ruchów, niezależnie od tego, w imię jakich wartości je st ona nakładana. Aby ta kultura życia z różnicam i była m ożliwa, potrzebny jest jed n ak pewien kod. W warstwie treści najbardziej ogólnych - zdaniem w spom nianego autora - je st to kod praw człow ieka. Sfera wolności w wielości zam yka się w ram ach tego kodu. Zasada ta, m ająca ogrom ne konsekw encje dla indyw idualnych i grupow ych wym iarów zasad w spółżycia m iędzyludzkiego, tkwi u podstaw procesu jedn oczenia się Europy.
I chociaż W spólnota E uropejska (zajm ująca w E uropie - ze względu na charakter procesu integracji państw - pozycję szczególną), dla której priorytetem są spraw y gospodarcze, traktuje szeroko rozum iane prawa człow ieka jak o jed n e z wielu, i to nie najw ażniejszych, zagadnień, jakim i się zajm uje, to w yznacza jed n ak w tym zakresie określone standardy. W szak droga do W spólnoty w iedzie w praktyce poprzez członkostw o w R adzie oraz akceptację dem okratycznych standardów w ykreow anych na tym forum, spośród których standardy ochrony praw człow ieka, w tym m niejszości, rów nież religijnych, w ydają się jednym i z ważniejszych".
I w tę relig ijn ą różnorodność Europy, z w ypracow anym i przez nią zasadam i w spółżycia m iędzyludzkiego w pisuje się także Polska, m im o że - w przeciw ieństw ie do wielu państw europejskich - charakteryzuje j ą wyraźna dom inacja jed n eg o w yznania - rzym skokatolickiego, a w w arstw ie relacji m iędzyludzkich - pew ne obciążenia po m inionej epoce. W arto jednak przybliżyć sytuację m niejszości religijnych w Polsce, w tym szczególnym i przełom ow ym m om encie dziejow ym , jak im je st w ejście Polski do UE.
W ykonanie tego zadania w ydaje się tym bardziej frapujące, że dotyczy kraju, który w przeszłości słynął ze swojej tolerancji religijnej oraz różnorodności goszczących w nim wyznań, a który po II w ojnie św iatow ej przestał być państw em w ielow yznaniow ym , lub też, ściślej rzecz biorąc, w którym rządzący realizow ali koncepcję państw a jedno-, a naw et bezw yznaniow ego. Prow adzenie badań w celu przybliżenia problem atyki m niejszości religijnych było w tym czasie utrudnione, a w wielu przypadkach naw et niem ożliw e. W ydaje się więc rzeczą ze w szech m iar p o ż ą d a n ą aby w okresie nastania sw obody poszukiw ań i w ypow iedzi naukow ych, podejm ow ać badania m ogące nadrobić te zaległości i przyczynić się znacząco do poznania rzeczyw istości, rów nież w jej m niejszościow o-religijnym wymiarze.
Popraw y stanu wiedzy na tem at m niejszości religijnych nie ułatw ia jednak fakt, że spis pow szechny, który mógłby być podstaw ow ym i najbardziej w iarygodnym źródłem inform acji o strukturze w yznaniow ej społeczeństw a, nie
‘ A u to r m a na m yśli g łó w n ie , p o d p is a n ą p rz e z p ań stw a R E w R zy m ie 4 listo p a d a 1 9 5 0 r„ Konwencji; o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. W śród p o stan o w ie ń Konwencji z n alaz ł sit; p rz e p is (art. 14) z a k a z u ją c y ja k ie jk o lw ie k d y sk ry m in a c ji, w y n ik a ją ce j m. in. z p o w o d ó w re lig ijn y c h , ję z y k o w y c h o r a / p rz y n a le żn o śc i d o m n ie jszo śc i n aro d o w ej.
zaw iera pytań dotyczących tej sfery życia człow ieka (autor nie w nika tutaj w słuszność bądź niesłuszność argum entów leżących u podstaw podjęcia przez sejm decyzji w tej spraw ie).
W rezultacie tych różnorodnych - historycznych i w spółczesnych, form alnopraw nych i m etodologicznych - uwikłań, w iedza o strukturze wyznaniow ej i życiu religijnym społeczeństw a w Polsce była, i ciągle jeszcze je st, niezadow alająca.
Kościoły m niejszościow e w ystępujące w Polsce należą do następujących religii: chrześcijańskiej, w tym katolickiej, praw osław nej i protestanckiej oraz islam skiej, judaistycznej, hinduistycznej i buddyjskiej. O prócz K ościołów i zw iązków wyznaniowych* wywodzących się z głów nych nurtów religijnych, istnieją w Polsce w spólnoty, które naw iązują do innych, mniej rozpow szechnionych i znanych tradycji religijnych. Ich obecność na mapie wyznaniow ej Polski stw arza potrzebę w yodrębnienia dla nich osobnej kategorii klasyfikacyjnej, o nazwie: w yznania niezw iązane z żad n ą z w ielkich religii.
Ponadto brak danych, co do charakteru działania oraz udokum entow anej wiedzy o doktrynie, szczególnie części nowych w yznań, upow ażnia autora do utw orzenia - w spartego na klasyfikacji przyjętej przez G łów ny Urząd Statystyczny - grupy tzw. nierozpoznanych K ościołów i zw iązków w yznaniow ych.
K ościół katolicki w Polsce, utożsam iany pow szechnie z wyznaniem rzym skokatolickim , nie je st jednolity pod względem rytu. W spó łtw orzą go m. in. trzy, obok rzym skokatolickiego, charakteryzujące się odm ienną liturgią i tradycją K ościoły unickie i w schodnio-katolickie: greckokatolicki (obrządku bizantyńsko-ukraińskiego), neounicki (obrządku bizantyńsko-słow iańskiego) i orm iański (obrządku orm iańskiego)'. Kościoły te, zaw ierając w 1596 r. unię z K ościołem rzym skokatolickim , zachowały, oprócz w schodnich obrządków , własne języki liturgiczne (w yjątek w tym w zględzie stanowi K ościół orm iański) oraz uznały prym at papieża w spraw ach jurysdykcji kościelnej. Zachow ały także z rzymskim i katolikam i zgodność w zakresie doktryny wiary.
W oderw aniu od tych K ościołów pozostają inne w yznania nurtu katolickiego, tj. K ościoły m ariaw ickie (Starokatolicki, M ariaw itów i Katolicki M ariaw itów ), Polskokatolicki i Starokatolicki4. Z w yjątkiem K ościoła Katolickiego
' K o śció ł o b rz ą d k u b iz a n ty ń sk o -sło w ia ń sk ie g o w P o lsce, z arejestro w a n y w 1923 r., w yłoni) s ię z K o ścio ła u n ic k ie g o . W sp ó łtw o rzy li g o byli un ici ziem d a w n eg o z ab o ru ro sy jsk ieg o , k tó rz y s iłą o d e rw a n i o d K o śc io ła w latach 18 3 9 i 1875, zw ra ca li się, w celu p o z y sk a n ia o p iek i d u sz p a ste rsk ie j, d o m ie jsco w e g o b is k u p a z p ro ś b ą o k a p ła n ó w w sc h o d n ie g o o b rz ą d k u . P o w sta ły w w y n ik u tych starań K ościół n e o u n ic k i z a c h o w a ł o b rz ę d o w o ść C erk w i w sc h o d n ie j, z c a ł ą litu rg ią w ję z y k u staro ce rk iew n o -sło w ia ń sk im , u z n ając p a p ie ż a za g ło w ę K o ścio ła p o w sz e c h n eg o .
4 K o ścio ły S ta ro k a to lic k i i K ato lick i M ariaw itów ' p o w stały w 1935 r. W y w o d z ą s ię z m a ria w ity z m u - ru c h u , k tó re m u p o c zą te k w d a li 1906 r. zw o len n icy idei g ło szo n y c h p rzez M arię F ra n c is z k ę K ozłow ską. K o ścio ły m a ria w ic k ie ro z w ija ją k u lt m a ry jn y i eu ch a ry sty c z n y , u z n a ją tra d y c je K o śc io ła z o k re su p ierw szy ch sied m iu so b o ró w o ra z o d rz u c a ją p ry m a t i n ie o m y ln o ść papieża.
K o śció ł P o lsk o k a to lic k i p o w stał w k o ń cu X IX w. w S ta n a c h Z jed n o c z o n y ch i był w y ra z em p ro testu części e m ig ra n tó w p rz e c iw k o o b sa d z a n iu p rzez ta m te jsz ą h ie ra rc h ię p o lsk ic h p arafii k a to lic k ic h księżm i
M ariaw itów , kontynuują one zasady starokatolicyzm u - pow stałego w 1870 r. nurtu w łonie K ościoła katolickiego, który był wyrazem protestu wobec ogłoszonego na soborze watykańskim 1 dogm atu o nieom ylności papieża. Kościoły te zrzeszone są w Unii U trechckiej K ościołów Starokatolickich, będącej ram ą organizacyjną dla wielu w spólnot starokatolickich w Europie.
W 2002 r. liczba członków m niejszościow ych K ościołów katolickich w Polsce (z w yłączeniem obrządku orm iańskiego) wynosiła 131 191. W iększość w tej grupie (62,5% ) stanowili wierni obrządków w schodnich, skupieni głów nie w K ościele obrządku bizantyńsko-ukraińskiego (tab. 1). W raz ze spadkobiercam i liturgii i tradycji orm iańskiej w yznaw cy trzech obrządków w schodnich stanow ią grupę katolików nieprzekraczającą 100 tys. osób.
T a b e la I Liczba wiernych i duchownych mniejszościowych Kościołów katolickich
(z wyłączeniem wiernych obrządku ormiańskiego) w Polsce w 2002 r.
Nazwa Kościoła Wierni Duchowni
Kościół Greckokatolicki 82 000 65
Kościół Neounicki 210 *
Kościół Polskokatolicki 21 938 102
Kościół Starokatolicki Mariawitów 24 158 27
Kościół Katolicki Mariawitów 2 490 15
Kościół Starokatolicki 395 9
Razem 131 191 218“
" b ez u w z g lę d n ie n ia d u c h o w n y ch o b rz ą d k u n e o u n ic k ieg o ; * b ra k d a n y ch
Ź r ó d ł o : oprać, w łasne n a podstaw ie: Wyznania religijne. Stowarzyszenia narodowościowe i etniczne w Polsce 2000-2002, 2 002, G U S, W arszaw a.
Praw osław ie, będące jednym z trzech podstaw ow ych odłam ów chrześcijaństw a, który rozw inął się w sferze oddziaływ ania kultury bizantyńskiej, ma w Polsce długą tradycję5. Pojaw iło się na ziem iach polskich w X w. Dalszy w zrost liczby wiernych praw osław nego obrządku nastąpił wraz z rozszerzeniem się terytoriów Polski ku w schodow i. S ytuacja zm ieniła się
n ie m ie c k im i. K o śc ió ł P o lsk o k a to lic k i, k tó ry w y zn aje k a to lic k ie p ra w d y w ia ry i m o ra ln o śc i, ale o d rz u c a z w ierzc h n ic tw o i n ie o m y ln o ść p a p ie ża , n a u k ę o o d p u s ta c h , k u lt re lik w ii, w sw o jej d u sz p a ste rsk ie j p o staw ie p o d k re śla ró w n ie ż p o trz e b y d u c h o w e i m ate ria ln e n aro d u i p a ń stw a p o lsk ieg o . K ościół, u trz y m u ją c z g o d n o ść z asad d o g m a ty c z n y c h z P o lsk im N aro d o w y m K o ścio łem K a to lic k im w S ta n a c h Z je d n o c z o n y c h , zac h o w u je c a łk o w itą o d eń o d rę b n o ść o rg a n iz a c y jn ą i ju ry s d y k c y jn ą . D o P olski p o lscy k a to lic y p rzybyli w raz z re e m ig ra n ta m i w latach 2 0 . X X w.
K o śc ió ł S ta ro k a to lic k i, k tó ry s w o ją d z ia łaln o ść na z ie m iac h Po lsk i ro z p o c zą ł w 1871 r., je s t pod w zg lęd em d o k try n a ln y m zb liż o n y d o K o ścio ła rz y m sk o k ato lick ieg o , n ie u z n aje je d n a k d o c m a tu o n ie o m y ln o ści p ap ieża.
5 P ra w o sła w ie o sa d z a s w o ją d o k try n ę na Biblii o raz na trad y cji o jc ó w k o ścio ła w z ak resie p o stan o w ie ń sied m iu p ie rw szy c h so b o ró w . U zn aje N ie p o k alan e Po częcie N M P i Jej W n ie b o w z ię c ie, ale n i e j a k o d o g m aty . P o d w aża p o c h o d z e n ie D u c h a Ś w ięteg o z arazem od O jęa i S y n a (tzw . k w e stia fttioqite). N ie u z n aje pry m atu p a p ie ż a o ra z c e lib a tu k sięż y (w zw iązek m ałżeń sk i m o g ą oni w stęp o w a ć ty lk o p rzed u z y sk a n ie m św ięceń k a p ła ń sk ic h ), n a to m ia st o p o w ia d a się za u trz y m y w a n ie m ścisły ch z w ią z k ó w z w ła d z ą św iec k ą .
diam etralnie po zakończeniu II wojny św iatow ej, kiedy w następstw ie przesunięcia w schodnich granic Polski, poza jej terytorium pozostało ponad 90% wiernych tego Kościoła.
M im o tych strat liczebnościow ych praw osław ie je st najliczniejszym , po rzym skokatolickim , w yznaniem w Polsce. R eprezentow ane je s t przez Polski A utokefaliczny Kościół Prawosławny. A utokefalię, czyli sam odzielność, struktur organizacyjnych K ościół zachow uje od 1925 r., choć datę jego pow stania na terenie Polski wyznacza rok 1371f>.
G enezę w yw odzącą się z tradycji prawosławnej m a także W schodni Kościół Staroobrzędow y. R eprezentuje on w spólnotę społeczno-w yznaniow ą staroobrzędow ców , której w yodrębnienie z praw osław ia nastąpiło w drugiej połow ie XVII w., w zw iązku z odm ow ą przyjęcia reform zapoczątkow anych przez m oskiew skiego patriarchę Nikona, a sprow adzających się do zm iany obrzędów kościelnych, popraw iania ksiąg religijnych oraz ujednolicenia liturgii. Prześladow ani za poglądy religijne dotarli m. in. na obszar dzisiejszej Polski (X V III w.), tw orząc w jej północno-w schodniej części wiele, głów nie w iejskich, skupisk (tab. 2)7.
T a b e la 2 Rozmieszczenie i liczebność skupisk staroobrzędowców w Polsce w 1994 r. Region suwalsko- sejneński Region augustowski Region mazurski
miejscowość Liczba miejscowość Liczba miejscowość Liczba
osób osób osób
Wodziłki 27 Augustów 910 Wojnowo 16
Leszczewo 10 Gabowe 10 Gałkowo 12
Buda Ruska 9 Grądy 113 Mrągowo 12
Głuszyn 9 Bór 8 Piaski 8
Żłobin 7 Blizna 4 Ruciane Nida 7
Romanowie 5 Szczerba 3 Ukta 6
Aleksadrowo 5 Karczewo 11 Swignąjno 3
Sztabinki 4 Białobrzegi 5 Siniak 2
Hołny Woltera 4 Białystok 7 Zgon 1
Posejanka 1 Gołdap 4
Szury 6 Łomża 20
Li pniak 3 Ełk 5
Płociczno Osiedle 3 Grajewo
Suwałki 722
Sejny 30
Rosochaty Róg 5
Razem 850 Razem i 220 Razem 67
Ź r ó d ł o : oprać, na podstaw ie badań w łasnych.
‘ P A K P sp ra w u je ta k ż e o p ie k ę k a n o n ic z n ą n a d K ościołem p raw o sław n y m w P o rtu g alii.
7 K o śc ió ł s taro o b rz ęd o w y był d ru g im , po rzy m sk o k ato lick im , k tó re g o o s o b o w o ść p ra w n a u re g u lo w a n a zo sta ła o d rę b n ą u s ta w ą - z 1928 r.
W ierni K ościołów odw ołujących się do tradycji praw osław nej w Polsce stanowili w 2002 r. społeczność liczącą 562 412 osób, z czego 99,8% było członkam i Polskiego A utokefalicznego Kościoła. Pom im o braku zw artości przestrzennej, która cechow ała wyznawców praw osław ia w okresie przedw ojennym , nadal m ożna w yodrębnić obszary ich zw iększonej koncentracji na w schodzie Polski. Zarów no praw osław ni, jak i staroobrzędow cy najliczniej reprezentow ani są w w ojew ództw ie podlaskim , w którym w 1999 r. (w przypadku praw osław nych) i w 2002 r. (w przypadku staroobrzędow ców ) m ieszkało odpow iednio 63,3 i 89,1% członków tych w spólnot (tab. 3).
N ajw iększe zróżnicow anie w ew nętrzne w ykazują wspólnoty protestanckie. Pojęciem „protestanckie” określano bow iem w stępnie Kościoły w yw odzące się z R eform acji (X V I w.), by następnie objąć nim w szystkie w spólnoty religijne, będące w opozycji do K ościoła rzym skokatolickiego. M im o zróżnicow ania religijno-organizacyjnego w ystępującego w polskim protestantyzm ie, można wyróżnić w spólne fundam enty doktrynalne wchodzących w jeg o skład K ościołów i grup w yznaniow ych, którymi są m. in.: uznanie Biblii za jedyne źródło wiary, odpuszczenie grzechów tylko z łaski Boga, uspraw iedliw ienie przez w iarę oraz kapłaństw o wiernych. Protestantyzm , który w Polsce pojaw ił się w 1518 r., tw orzą obecnie nurty:
- luterański - w którym człow iek uspraw iedliw iony je s t jed y n ie z łaski przez wiarę w Jezusa C hrystusa (reprezentow any przez K ościół Ew angelicko- -A ugsburski);
- kalw iński - dla którego instytucja K ościoła nie je st potrzebna do zbaw ienia, gdyż każdy, kto wierzy w Jezusa C hrystusa należy do Świętego K ościoła Pow szechnego, niezależnie od w yznania (K ościół Ew angelicko- -R eform ow any);
- anglikański - nurt reform acki pow stały na gruncie politycznym , doktrynalnie zbliżony do kalw inizm u, obrzędow o do katolicyzm u (Kościół Anglikański w Polsce);
- m etodystyczny - odw ołujący się do „m etod pobożności” (Kościół Ew angelicko-M etodystyczny);
- baptystyczny - podkreślający chrzest dorosłych przez zanurzenie (m. in. K ościół C hrześcijan B aptystów );
- adw entystyczny - nastaw iony na oczekiw anie szybkiego pow tórnego przyjścia C hrystusa (m. in. Kościół Adw entystów Dnia Siódm ego);
- zielonośw iątkow y - akcentujący chrzest z D ucha Św iętego i jeg o dary (m. in. K ościół Zielonośw iątkow y);
- badacki - traktow any rów nież jak o część adw entystycznego - akcentujący rolę badania P ism a Świętego (m. in. Stow arzyszenie B adaczy Pism a Świętego);
- w olnych K ościołów i zw iązków wyznaniowych - tw orzony przez w spólnoty religijne nieidentyfikujące się na ogół z historycznym i nurtami protestanckim i, naw iązujące do różnych tradycji chrześcijańskich (nurt braterski,
chrześcijaństw o apostolskie) lub odrzucające całkow icie tradycję, a także uznające Biblię, ja k o głów ne źródło wiary;
- reform ackich w spólnot lokalnych - tw orzony przez K ościoły i związki w yznaniow e odw ołujące się do zasad różnych nurtów protestanckich, podkreślające rolę siedziby w spólnoty jako istotne kryterium w yodrębnienia organizacyjnego (m. in. Kościół Jezusa C hrystusa w Lublinie).
T a b e la 3 Stan liczebny wiernych Kościołów prawosławnego i staroobrzędowego według
województw
Województwo Prawosławni Starobrzędowcy
osób w % osób w % Dolnośląskie 13 500 2,4 - -Kujawsko-pomorskie 6 100 1,1 - -Lubelskie 12 100 2,2 - -Lubuskie 9 600 1,7 - -Łódzkie 5 600 1,0 - -Małopolskie 8 000 1,4 - -Mazowieckie 18 300 3,3 - -Podkarpackie 19 900 3,5 - -Podlaskie 355 300 63,3 902 89,1 Pomorskie 20 500 3,7 - -Śląskie 18 600 3,3 - -Świętokrzyskie 18 700 3,3 - -Warmińsko-mazurskie 30 800 5,5 110 10,9 Wielkopolskie 8 400 1,5 - -Zachodniopomorskie 16 000 2,9 - -Razem 561 400 100,0 1 012 100,0
Ź r ó d ł o : oprać, w łasne na podstaw ie: Wyznania religijne. Stowarzyszenia
narodowościowe i etniczne w Polsce 2000-2002, 2002, G U S, W arszaw a.
W ielość nurtów i K ościołów protestanckich nie ma jed n ak odzw ierciedlenia w w ielkości stanu liczebnego wspólnoty protestanckiej jak o całości. C złonkow ie poszczególnych K ościołów to jedynie 160 106 osób.
Z szeroko rozum ianego nurtu protestanckiego w yrosły także wspólnoty o bardziej synkretycznym charakterze, m. in. Ruch N ow ego Życia, który jest organizacją m isyjną o charakterze m iędzyw yznaniow ym i nie stanowi oddzielnego wyznania. Skupia chrześcijan z różnych wyznań, którzy angażują się w głoszenie E w a n g e lii.
s Z a sad y w iary o b o w ią z u ją c e w e w sp ó ln o cie o d w o łu ją s ię d o z asa d w K o śc io ła c h p ro te s ta n c k ic h i K o ściele rz y m sk o k a to lic k im . C zło n k am i ru c h u , d o k tó re g o w 2001 r. n a le ż a ło 85 o só b . s ą p ełn o etato w i p ra c o w n ic y m isy jn i, m a ją cy statu s o só b d u c h o w n y ch (Wyznania... 2 0 0 2 ).
Jeszcze bardziej synkretyczny charakter ma W spólnota U nitarian U niw ersalistów , która naw iązuje do tradycji Braci Polskich, czyniąc to jednak w duchu bardziej uniw ersalistycznym . Nie wym aga ona od wiernych przestrzegania zasad konkretnej doktryny, akcentuje natom iast swobodę w yznania i tolerancję religijną9.
W Polsce, otw artej w przeszłości dla wiernych różnych wyznań, do dziś istnieją w spólnoty religijne pow iązane rów nież z niechrześcijańskim i tradycjam i. Judaizm , religię w yznaw aną przez Żydów , reprezentuje Związek Gmin W yznaniow ych Ż ydow skich10. Zw iązek reprezentuje judaizm ortodoksyjny, a więc odłam podkreślający konieczność ścisłego przestrzegania zasad Tory. Podzielony na 9 gmin i 3 filie, stanow iących integralną część gmin, liczy ok. 1 300 członków (rys. 1). W yznawcy religii m ojżeszow ej są spadkobiercam i jednej z najstarszych zorganizow anych wspólnot w yznaniow ych, sięgających korzeniam i XII w.
W yznania tradycji judaistycznej w ystępujące w Polsce w spółtw orzy także, od XIV w., karaim izm - religia w yrosła z kontestacji wobec tradycyjnego judaizm u, z którego odrzuca wszelkie kom entarze talm udyczne, włączając zarazem elem enty zapożyczone z islamu i chrześcijaństw a. W yznawcy karaim izm u skupieni są w K araim skim Związku Religijnym , liczącym w 2002 r. 150 osób (w edług danych N arodow ego Spisu Pow szechnego z tegoż roku w Polsce przebyw ały 43 osoby deklarujące przynależność do tej grupy etnicznej).
Do szeroko rozum ianej tradycji żydow skiej, w tym judaistycznej, naw iązuje - liczące 45 osób - H avurah Lelim ud Jahadut - B ractw o D la Poznania Judaizm u ( W yznania... 2002). Zgodnie z przyjętą nazw ą zajm uje się ono kultyw ow aniem obrzędów i zw yczajów żydow skich oraz pom aga w sam oidentyfikacji swych członków jak o Żydów.
Sw oje w spólnoty religijne w Polsce ma także islam 11. W śród wyznań tej tradycji najliczniejszą grupę - 5 tys. osób - stanowi M uzułm ański Związek W yznaniow y. Zrzesza on głów nie przedstaw icieli społeczności tatarskiej, której przodkow ie pojaw ili się w Polsce pod koniec XIV w. Skład etniczny Związku ma sw oje odzw ierciedlenie w jeg o strukturze organizacyjnej, k tó rą tw orzą
P o d s ta w o w ą z a s a d ą w y z n aw a n ą p rzez p o lsk ich u n iw e rsalistó w , k tó ry ch s p o łe c z n o ść w 2 0 0 2 r. liczyła 2 8 9 o só b , je s t w iara w je d y n e g o B o g a i m iło ść b liź n ie g o (Wyznania... 2 0 0 2 ).
J u d a iz m o z n ac z a zaró w n o relig ię n a ro d o w ą w y z n a w a n ą p rzez Ż y d ó w (je g o w y z n a w c ą je s t ten , kto u ro d z ił s ię z m atk i Ż y d ó w k i), k tó ra d o p u szc z a je d n a k m o żliw o ść p rz y jm o w a n ia w y z n aw c ó w in n eg o p o c h o d z e n ia e tn ic z n e g o , ja k i o g ó l w a rto ści, n o rm i po staw w y n ik ający ch z tra d y c ji i o b y c za jó w n arodu ż y d o w sk ie g o (Z(irys... 1992). D o k try n a re lig ijn a ju d a iz m u w yw odzi się g łó w n ie z je d n e j z trzech c zęści Uiblii, tj. p ię c io k się g u (T o ra) o ra z - stan o w ią c e g o ró w n o z n a c z n ą p o d staw ę d o g m a ty c z n ą - ra b in a c k ie g o k o deksu re lig ijn o -p ra w n eg o , z w an e g o T a lm u d e m , Z g o d n ie z d o k try n ą re lig ijn ą ju d a iz m u , Jah w e je s t je d y n y m B ogiem , k tóry z aw arł p rzy m ie rz e z n a ro d e m ży d o w sk im , u z n ając go za naró d w y b ran y . Z te g o n aro d u w y jd zie M esjasz, k tó ry zb aw i lu d z k o ść i u s tan o w i k ró lestw o B oże na ziem i (b ę d ą ce p rz y g o to w a n ie m d o o s ta te c z n e g o k ró lestw a w p rzy szły m św iecie), g d z ie n a stą p i zm a rtw y c h w sta n ie o ra z sąd o statec z n y i p o w sz e c h n y , d o p e łn ia ją c y d zieło B oskie.
Islam , n a jm ło d sza z w ie lk ic h relig ii św iata , sw o je z asad y d o k try n a ln e c ze rp ie ze św ięte j k sięgi Korami i u stnej trad y cji - su n n y . P ięć p o d staw o w y c h z asad islam u Stanow ią: w y zn an ie w iary , m o d litw a , ja łm u ż n a , post i p ie lg rz y m k a d o M ek k i.
B ohonnicka i K ruszyniańska gm iny w yznaniow e, rep rezentujące m iejsca ich tradycyjnego zam ieszkania oraz gminy Białostocka, G dańska, G orzow ska i W arszaw ska - utw orzone m. in. dla reprezentow ania ich późniejszych skupisk (tab. 4). Gdańsk! GMINA GDAŃSKA Białystok; joszcz ^ gmina: ^ SZC ZECIŃSKA G M IN A ---■WARSZAWSKA; Poznań |G M IN A k r^ * 3 ;w A R s z A W A : ŁÓ D ZKA :-y --- : . " — -'ielona | | | [GMINA £ W ROCŁAW SKA: -1 Źafy L eg nica ] m m i L E G N I C K A * Lublin; ¡Częstochowa Kielce » g m i n aIS B k a t o w i c k a! W rocław Rzeszów Katowice'
%;
g m in a^%
k r a k o w s k a: Kraków Bielsko-: B ia ła * G M IN A r BIALSKO--BIALSKA siedziby Gmin W yznaniowych Żydowskich siedziby filii Gmin W yznaniowych ŻydowskichRys. 1. Struktura administracyjno-terytorialna Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich
Ź r ó d ł o : oprać, w łasn e n a podstaw ie: h ttp ://w w w .jew ish .o rg .p l/p o Isk ie/g m in y .h tm l
Podział w śród w yznań tradycji islam skiej w P olsce je s t rów nież odzw ierciedleniem zróżnicow ania w św iecie sam ego islam u i je g o rozbicia na poszczególne o d łam y 12.
12 Islam n ie b y ł i n ie j e s t r e lig ią je d n o ro d n ą . D zieli się n a w iele o d ła m ó w , w ty m d w a sk u p ia ją c e n a jw ię k s z ą lic z b ę w ie rn y c h i w y stęp u ją c e n iem al o d je g o zaran ia: s u n n iz m („ lu d z ie tra d y c ji i z g o d n ej o p in ii" ) i szy ity zm („ s tro n n ic tw o A leg o "). U ich g e n ez y leżały w w ięk szy m s to p n iu k w e stie n a tu ry p o lity c z n ej, n iż z a sa d y d o g m a ty c z n e . W s p o rz e o in w e sty tu rę p o śm ierci p ro ro k a M u h a m m a d a , j e d n a z g ru p u w a ża ła , że w ła d zę w k a lifa c ie p o w in ie n p rz e ją ć Ali Ibn A bi T a lib , k u zy n i zięć p ro ro k a , in n a g ru p a tw ie rd z iła , ż e p raw o d o d z ie d z ic z e n ia p o p ro ro k u p o w in n o b yć u d z ia łem je g o ro d u . Z w o le n n ic y A leg o - szy ic i - u tw o rzy li o d rę b n e u g ru p o w a n ie w ło n ie isla m u , k tó re g o s z c z e g ó ln ą c e c h ą je s t w ia ra w im a m ó w , czy li z ie m sk ic h p rz e w o d n ik ó w lu d zi. S z y iz m u z n a je is tn ie n ie ła ń c u c h a p ię c iu , sied m iu lu b d w u n a stu im a m ó w , z k tó ry c h o statn i z n ik n ą ł w n ie ja sn y c h o k o lic z n o śc ia c h i p o ja w i się p o n o w n ie ja k o p ro ro k (m ahdi). S u n n ic i z k o le i, to zw o len n icy
Stow arzyszenie Jedności M uzułm ańskiej, liczące 57 członków , jest w spólnotą szyicką, opierającą sw oją naukę na K oranie, sunnie i naukach im m amów szyickich, z kolei Islam skie Zgrom adzenie Ahl-ul Bayt jest organizacją fundam entalistów islamskich. M otyw em pow stania tego zgrom adzenia było zw ycięstw o rewolucji islamskiej w Iranie, z której ideałami członkow ie zgrom adzenia się utożsam iają.
Z tradycji islamskiej w yrasta także, liczące 38 członków , Stow arzyszenie M uzułm ańskie „A hm adiyya”, którego członkow ie, w odróżnieniu od zw olenników zasad ortodoksyjnego islamu, głoszą przekonanie, że założyciel islam skiego ruchu „A hm adiyya” - H azrat M irza G hulam A hm ad (1 835-1908) je st m esjaszem .
T a b e la 4 Wyznania tradycji islamskiej w Polsce“
Odłam islamu Nazwa Wspólnoty Liczba
wiernych
Liczba duchownych
Sunnnicki Muzułmański Związek Religijny 5 000 *
Szyicki Stowarzyszenie Jedności Muzułmańskiej 57 2
Islamskie Zgromadzenie Ahl-ul Bayt 52 2
Ruch Ahmadiyya Stowarzyszenie Muzułamańskie „Ahmadiyya” 38 1
Razem 5 147 5h
* b ra k d a n y ch ; a z arejestro w a n e n a p o d staw ie ustaw y o sto su n k u p a ń stw a d o d a n e g o k o ścio ła lub in n e g o zw iąz k u w y z n an io w e g o o ra z ustaw y o g w a ra n cja c h w o ln o ści su m ie n ia i w y z n an ia ; h bez u w z g lęd n ien ia d u c h o w n y ch M u z u łm a ń sk ie g o Z w ią z k u R elig ijn eg o .
Ź r ó d ł o : oprać, w łasn e na podstaw ie: Wyznania religijne. Stowarzyszenia narodowościowe i etniczne w Polsce 2000-2002, 2 002, G U S, W arszaw a.
N ależy także podkreślić, że wyznania obu tradycji niechrześcijańskich, tj. judaistycznej i islam skiej, stanow ią nierozerw alny elem ent struktury religijnej Polski, niemal od zarania jej dziejów (rys. 2).
W Polsce obecne są także religie D alekiego W schodu, w yw odzące się z tradycji hinduistycznej i buddyjskiej. W przeciw ieństw ie jed n ak do religii o islam skim i judaistycznym rodow odzie, pojaw iły się tu one znacznie później, gdyż dopiero w połow ie lat 70. XX w., na fali zainteresow ań tym kręgiem kulturow ym w E uropie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych.
s p o so b u p o stęp o w a n ia , reg u ł, w y p o w ied zi i w arto ści w y zn aw an y ch p rzez M u h a m m a d a o ra z je g o to w a rz y sz y i p ie rw szy c h c z te re c h p ro w a d z o n y ch p rzez B oga k alifów : A b u B ak ra, U m a ra , U sm an a i A lego.
U p o d ło ż a p o d z ia łu leżały tak że z asad y d o g m a ty c zn e , d o ty c z ąc e fu n k c ji, ja k ie p o w in n a p e łn ić o so b a n a stę p u ją c a p o P ro ro k u . S u n n ic i s to ją na s ta n o w isk u , że „ n astę p c a ” P ro ro k a b y ł je g o k a life m , ty lk o ja k o w ła d ca n o w o z ało żo n e j g m in y , szyici - że n a stę p c y p o w ierzo n o ró w n ie ż e z o te ry c z n ą w ie d zę i że je s t on in te rp reta to re m nau k re lig ijn y c h . M ięd z y szy ity zm em fs u n n iz m e m istn ie je z atem z aró w n o ró ż n ic a w kw estii n a stę p stw a p o lity c z n eg o , j a k i a u to ry te tu relig ijn eg o .
T a b e la 5 Wyznania tradycji hinduistycznej i buddyjskiej w Polsce
Tradycja religijna
Podstawowe
odłamy Nazwa wspólnoty
Liczba członków Liczba nauczycieli Hinduistyczna Hinduizm
Związek Ajapa Yogi 109 _
Światowy Uniwersytet Duchowy „Brahma Kumaris”
w Polsce 135 3
Grupa Wyznaniowa „Shii
Vidya” 16" P
Krisznaizm
Międzynarodowe Towarzystwo
Świadomości Kryszny 895 506
Stowarzyszenie Świadomości
Duchowej Miłości w Polsce 12 Instytut Wiedzy o Tożsamości
„Misja Czaitanii” 1 340 114 Buddyjska Maha-jana odmiana koreańska
Szkoła Zen Kwam Um w
Polsce 152 38
odmiana japońska
Buddyjska Wspólnota Zen
Kannon 94 5
Związek Buddystów Zen
„Bodhidharma” 54 5
Stowarzyszenie Buddyjskie
Sangha „Kandzeon” 119 6
„Wspólnota Bez Bram” Mumon Kai Związek
Buddyjski „Zen Rinzai” 5 T 16'1
Wadżrajana
Związek Buddyjski Karma
Kagyu 1 020b 12h
Związek Buddyjski Tradycji
Karma Kamtzang 1 725 9
„ponad podziałami”
Misja Buddyjska „Trzy
Schronienia” w Polsce 800 13
Razem 6 528 728
a w 2 0 0 1 ; ‘ w 1998.
Ź r ó d ł o : oprać, w łasne n a podstaw ie: Wyznania religijne. Stowarzyszenia
narodowościowe i etniczne w Polsce 2000-2002, 200 2 , G U S, W arszaw a.
O bie religie - zarów no hinduizm , ja k i buddyzm - w yk azu ją w ew nętrzną różnorodność w zakresie tw orzących je odm ian (por. tab. 5). H induizm jest luźnym konglom eratem wielu nurtów w yznaniow ych (w tym dwóch podstaw ow ych, zw anych od imion najczęściej czczonych bóstw w isznuizm em
i siw aizm em )1'1. Buddyzm - który w przeciw ieństw ie do hinduizm u nie tworzy tak bardzo synkretycznych odm ian religijnych - w ystępuje na ogół w postaci sw oich tradycyjnych nurtów: hinajany (M ały W óz), m ahajany (W ielki Wóz) i w adżrajany (D iam entow y W óz)14. T o w ew nętrzne zróżnicow anie obu religii znajduje sw oje odzw ierciedlenie w strukturze organizacji hinduistycznych i buddyjskich w ystępujących w Polsce.
H induizm reprezentują w Polsce: Zw iązek A japa Yogi, Światowy U niw ersytet D uchow y „B rahm a K um aris” w Polsce, G rupa W yznaniow a „Śhri V idya” 15.
Z tradycji hinduistycznej wyrósł także ruch krysznaitów , będący w spółczesną kontynuacją personal i stycznej, m onoteistycznej tradycji religijnej zwanej w isznuizm em (w ajsznaw izm em )16. W Polsce reprezentow any jest przez M iędzynarodow e Tow arzystw o Świadom ości Kryszny, dla którego głównym obiektem kultu je s t N ajw yższy Osobow y Bóg, K ryszna lub też Jego ekspansje (np. W isznu), S tow arzyszenie Świadom ości Duchowej M iłości w Polsce, dla którego najw yższą osobow ością Boga je st R adha-K rishna oraz Instytut W iedzy o Tożsam ości „M isja C zaitanii” , którego celem jest nauczanie i w prow adzanie w czyn filozofii i praktyki Bakti Jogi - miłosnej służby dla Osoby B o g a 17.
" H in d u iz m , m im o różn ic w y n ik a ją cy c h z o d m ie n n y c h p re fe re n c ji, w o d n ie sie n iu d o b ó siw , ry tu ałó w k u lto w y c h , m itó w i tra d y c ji, m a ta k ż e p ew n e w sp ó ln e fu n d a m e n ty d o k try n a ln e , k tó ry m i są: k a rm a n a , czy li p raw o m o ra ln e , ja k ie sp ra w ia, że k ażd y czyn w y w o łu je o d p o w ie d n ie sk u tk i, zależ n e o d je g o m oralnej w a rto ści, o ra z re in k a rn a c ja , czyli p o n o w n e w c ielan ie się w różne isto ty , w z ależ n o ści od u w a ru n k o w ań k a rm ic z n y ch i w y z w o len ia z k o ło w ro tu w cieleń.
14 B u d d y zm je s t re lig ią , w k tórej b o g o w ie nic m a ją zn ac z e n ia w z esta w ie n iu z w y b o re m w łasn ej d ro g i d o k o n a n y m p rzez je d n o s tk ę w celu d o sk o n a le n ia się i w y zw o len ia. C e n tra ln y m p u n k te m d o k try n y b u d d y z m u je s t p ro b le m c ie rp ie n ia u ję ty w „C z te re c h P raw d a c h ” : o c ie rp ie n iu , o p rz y c zy n ie c ie rp ie n ia , o z n iw eczen iu c ie rp ie n ia , o d ro d z e d o z n iw ec z e n ia c ie rp ie n ia. C elem ży cia w y zn aw có w b u d d y z m u j e s t w y g a sz e n ie w szelk ich p ra g n ie ń , w y zw o len ie się z c ie rp ie n ia , o siąg n ięc ie c ałk o w iteg o sp o k o ju i z a z n a n ie stan u n irw a n y - stanu w ie cz n e g o b ło g o sła w ień stw a , w k tó ry m p o ż ąd a n ie , n iew ied za o ra z c ie rp ie n ie n ie istn ieją.
W sp ó łc z e sn y b u d d y z m w y stęp u je p rzed e w sz y stk im w d w ó ch p o stac ia c h : b u d d y z m u th e ra w ad a (N auki S ta rsz y ch ), re p re z e n tu ją c e g o n u rt h in a ja n y i b u d d y zm u m a h a jan a , k tó ry w y z n aje n a jw ię c e j, b o 56%' b u d d y stó w . W a d ż ra ja n ę re p re z en tu je g łó w n ie b u d d y z m ty b etań sk i (la m a iz m ).
Z w ią z e k A ja p a Y ogi - w y z n an ie n a w iąz u ją c e d o w ed d y jsk iej trad y cji s a b d a b ra h m a n (d źw ięk je st ab so lu tem ), k tó re g o c elem je s t d ą ż e n ie d o sam o p o z n a n ia pop rzez: w y b ra n ie i u z n a n ie g u ru o ra z o d d a w a n ie mu c zc i, ś c is łe p rz e strze g a n ie z asa d o k re ślając y c h p o ży w ien ie i tryb ży cia, p ra k ty k ę m a n tr (d ź w ię k ó w ) i ro z w a ża n ie p ra w d d u c h a.
Ś w ia to w y U n iw e rsy tet D u ch o w y „ B rah m a K u m aris” w P o lsce, to ru ch c z c z ą cy o s o b ę je g o zało ży c ie la ja k o m e d iu m h in d u s k ie g o B o g a Siw y, k tó reg o z ad a n ie m je s t k szta łc e n ie o so b o w o śc i czło w iek a .
G ru p a W y zn a n io w a „Śhri V id y a " a k ce n tu je n a u k ę d u c h o w ą, k tórej g łó w n y m e le m e n te m s ą m ed y tacje, u p ra w ia n e p rzez c zło n k ó w w e w łasn y ch d o m ach .
W y zn a w c y ru c h u w ie rz ą, z g o d n ie z n a u k ą K ryszny, że u w o ln ie n ie się o d k a rm y , ty m sam y m zak o ń c z e n ie w ęd ró w k i i p o w ró c e n ie d o B oga, m o żliw e je s t nie p o p rz e z z ap rze sta n ie d z ia ła n ia i z a to p ie n ie się w k o n te m p la c ji, lecz p o p rz e z w łasn e czyny, m yśli i sło w a p o św ięc o n e B ogu. R o zp o c z ę cie p raw d ziw eg o , d u c h o w eg o ży cia w y n ik a z o c zy sz cz e n ia sw ych zm y słó w i um y słu z p o ż ą d a n ia , c h c iw o ś c i i g n ie w u o raz ro z w in ię c ia w so b ie c e c h , u z n aw a n y c h p rzez W ed y za c ztery filary ży cia d u c h o w eg o , ta k ic h ja k : w sp ó łcz u c ie , p ra w d o m ó w n o ść , c zy sto ść i w yrzeczen ie.
17 Z w o le n n ic y 1 o w arzy stw a z o b o w iązan i s ą d o p rz e strze g n ia czterec h p o d staw o w y c h z asad : I) sto so w a n ia d ie ty la k to w e g e ta ria ń sk ie j, 2 ) w strzem ięźliw o ści sek su a ln ej, 3) ab sty n e n c ji p o le g a ją ce j n a n ic p rz y jm o w a n iu ja k ic h k o lw ie k s u b sta n c ji o d u rz a ją c y c h i używ ek o ra z 4 ) rezy g n acji z h a za rd u . P ra k ty k u ją p o n a d to m ed y tację
XI XII XIII XIV
©
Związek Gmin W yznaniowych Żydowskich(2) Bractwo do P o zn an ia Judaizm u
( 3 ) Karaimski Zw iązek Religijny
(4) Muzułmański Związek Religijny
©
S tow arzyszenieJe d n o śc i M uzułmańskiej
©
Islam skie Z grom adzenieAhl-ul-Bayt
©
S tow arzyszenieM uzułm ańskie “Ahmadiyya"
1993 rok pow stania i (lub) rejestracji związku
pow stanie związku I rejestracja związku pojaw ienie się religii
n a ziem iach polskich
Rys. 2. Wyznania tradycji judaistycznej i islamskiej w Polsce w historycznej perspektywie.
Ź r ó d ł o : oprać, w łasne.
S to w a rz y sze n ie Ś w ia d o m o ści D u c h o w e j M iło ści w P o lsc e d z ia ła p o p rz e z w c ie la n ie w ż y c ie z asa d w o ln o ści su m ie n ia i p o w sz e c h n e g o b ra te rstw a , sza n o w a n ie ży cia n a k a żd y m p o z io m ie i w y c h o w a n ie w d u ch u w z aje m n e g o p o s z a n o w a n ia o ra z p o g łę b ia n ie św iad o m o śc i relig ijn ej.
In sty tu t, n a u c z a ją c i w p ro w a d z a ją c w czy n filo zo fię i p rak ty k i B ak ti Jo g i, p ro p a g u je w ie d zę o d u ch o w ej to ż sa m o śc i, tra n s c e d e n ta ln e j po zy cji isto t ży jący ch o ra z ich fu n k cji ja k o c zą ste k B o g a. W sp ó ln o ta p ro p a g u je w śró d w y z n aw c ó w w y s o k ą m o ra ln o ść , d u c h a b ra te rstw a i m iło ści b liź n ie g o o ra z p o d e jm u je d z ia ła n ia w z a k re s ie o c h ro n y ż y c ia I śro d o w isk a n a tu ra ln e g o .
I I I I I I I I--- 1---1
Związki w yznaniow e w yw odzące się z tradycji buddyjskiej reprezentują natom iast w Polsce jed y n ie dwa nurty buddyzm u: w adżrajana i, zrzeszający w iększość w yznaw ców , m ahajana. Ten drugi w ystępuje w postaci zen, w swoich odm ianach japońskiej i koreańskiej18. W spólnotę buddyjską w naszym kraju tworzą: Szkoła Zen Kwam Um w Polsce, Buddyjska W spólnota Zen Kannon, Zw iązek Buddyjski Karm a Kagyu, Stow arzyszenie B uddyjskie Sangha „K andzeon” , Zw iązek Buddystów Zen „B odhidharm a” , „W spólnota Bez B ram ” M umon Kai Zw iązek Buddyjski „Zen R inzai”, Zw iązek Buddyjski Tradycji Karm a K am tzang i M isja B uddyjska „Trzy Schronienia” w P o lsc e14.
18 Z en (w ję z y k u ja p o ń s k im o d p o w ie d n ik s a n sk ry c k ie g o słow a dhjana, o z n a c z a ją c e g o m e d y ta cję ) je st je d n ą z w ielu szk ó ł b u d d y js k ic h . W szk o le tej, zg o d n ie z n azw ą, k ła d z ie się g łó w n ie n a c isk na m ed y tację.
W ed łu g d o k try n y b u d d y jsk ie j w szelk ie c ie rp ie n ia i n ie sz c z ęśc ia w ży ciu c zło w iek a , ta k ż e w życiu sp o łec z e ń stw i n a ro d ó w o ra z in n y c h istot, w y n ik a ją z p o d staw o w ej n ie w ie d zy d o ty c z ąc e j w ła sn e g o istn ien ia. Ś w ia d o m o ść w łasn ej isto ty , k tó ra - z g o d n ie z d o k try n ą b u d d y js k ą - je s t z araz e m is to tą w szech rzeczy , sp ro w ad z a się d o p rz e św ia d c ze n ia , że w szy scy istn ie ją ty lk o ja k o o d rę b n e je d n o s tk i, ró ż n e od w szy stk ieg o , co j e o tacza. T en e g o c e n try c z n y p u n k t w id z en ia stw arza w lu d z ia ch p o c zu c ie o sa m o tn ie n ia i zag ro żen ia, p o w o d u je w e w n ę trzn y k o n flik t, k o n flik ty z in n y m i ludźm i o ra z k o n flik t c z ło w ie k a z je g o n atu raln y m śro d o w isk iem . Z łu d ze n ie o d rę b n o ści rodzi p o staw ę w alki i e g o c e n try c z n ą filo zo fię p rz e trw a n ia k osztem in n y ch . C elem p ra k ty k i b u d d y z m u zen je s t z atem p rz e k ra cz a n ie e g o ce n try cz n e g o d o ś w ia d c z a n ia sieb ie i w sz e c h św ia ta ja k o d w ó c h o d rę b n y c h bytów . N azy w a się to u rz e cz y w istn ia n iem w łasnej P raw d ziw ej N atury, o sią g a n ie m stan u U m y słu B u d d y , a ta k ż e p rz e b u d ze n ie m lub o św iecen iem .
|,J S z k o ła Z en K w an U m je s t m ię d z y n aro d o w y m sto w arzy sz en ie m o śro d k ó w i g ru p m ed y tacji pod d u c h o w y m p rz e w o d n ictw e m D ae Soen Sa N im a S eu n g S a h n a , s p ra w u jąc e g o fu n k c ję 78 . p a tria rc h y b u d d y zm u Zen k o re a ń sk ie j tra d y c ji C zo g ie. O śro d k i (w W arszaw ie, G d a ń sk u , K rak o w ie, Ł o d z i i P ile) o ra z g ru p y (w B ia ły m sto k u , B y d g o sz c zy , C zę sto c h o w ie, K a to w icach , O lszty n ie, O p o lu , R a c ib o rz u , R ze szo w ie , S ie ra d z u , S z c ze c in ie , T o ru n iu i w e W ro c ła w iu ) S zk o ły Z en K w an U m w P o lsce sa m ie jsca m i p ra k ty k re lig ijn y c h , tak ich ja k m e d y ta cje , p o ra n n e i w ie cz o rn e śp iew a n ie su tr, ro zm o w y z M istrze m Z e n , p ra k ty k i p o k ło n ó w . Do
istn iejącej p o n a d d w a d z ie ś c ia lat S zk o ły n a le ż ą lu d zie różn y ch o rie n ta c ji i św iato p o g ląd ó w .
D o Z e n , w je j ja p o ń sk ie j tra d y c ji, n a w iąz u je ró w n ie ż B u d d y jsk a W sp ó ln o ta Z en K an n o n . P o w stała w 1987 r„ p o w izy cie w P o lsc e R o sh ie g o Jak u s h o K w o n g a, m n ic h a i m istrz a trad y cji ja p o ń s k ie j zen soto, k tó re g o c zło n k o w ie w sp ó ln o ty w ybrali na sw o jeg o nau czy ciela.
N a jw ię k s z ą o rg a n iz a c ją b u d d y js k ą p o z o sta ją c ą p o za P o lsk ą U n ią B u d d y jsk ą - o rg a n iz a c ją z rz esz ając ą w ię k sz o ść b u d d y jsk ic h zw iąz k ó w w y zn an io w y ch w kraju - je s t Z w iązek B u d d y jsk i K arm a K agyu. za re je stro w a n y w P o lsce w roku 1984 (p o c z ątk o w o ja k o S to w a rz y sze n ie B u d d y jsk ie K arm a K agyu). Zw iązek n ie p o d le g a ż ad n y m o rg a n iz a c jo m zag ran icz n y m , c h o c ia ż stan o w i c zę ść o g ó ln o św iato w e j sieci o śro d k ó w b u d d y jsk ic h n a le żą c y ch d o linii K arm a K agyu - je d n e j z c zterech g łó w n y ch tra d y c ji b u d d y z m u ty b e ta ń sk ie g o . S zk o ła K arm a K agyu je s t lin ią p rz e k az u jo g ic z n e g o , z o rie n to w a n ą z d ec y d o w a n ie na p ra k ty k ę , na k tó rą s k ła d a ją się: p o k ło n y , re c y ta cje m a n tr i m ed y tacja.
Z w iązek B u d d y jsk i T rad y c ji K arm a K a m tz an g p o w stał w w y n ik u ro złam u w szk o le K arm a K agyu z po w o d u b ra k u a k c e p ta c ji c zęści je j c zło n k ó w d la k o lejn ej in k a rn a c ji p rz y w ó d c y d u c h o w e g o szk o ły (K arm ap y ). W Z w iązk u B u d d y jsk im T rad y c ji K arm a K am tzan g sk u p io n e s ą o so b y p ra k ty k u ją c e b u d d y z m ty b e ta ń sk i, w ed łu g trad y cji szk o ły K arm a K am tzan g , znanej te ż p o d n a zw ą K a rm a K agyu. S zk o ła Kagyu to je d n a z c zte re c h g łó w n y ch szk ó ł b u d d y z m u ty b e ta ń sk ie g o . R ó żn ice p o m ię d z y szk o ła m i, w y n ik a ją ce na og ó l z u w a ru n k o w ań h isto ry c z n y c h , d o ty c z ą je d y n ie z ew n ętrzn y ch a sp e k tó w p ra k ty k i re lig ijn e j, ta k ic h ja k uży w an ie ró żn y ch te k stó w litu rg icz n y c h lub też k ła d z en ie w ię k sz e g o n a cisk u na w y b ra n e a sp e k ty p ra k ty k i b u d d y jsk iej. Z w iązek d z ia ła po d b e z p o ś re d n ią o p ie k ą k laszto ru B en c h e n P h u n tso k D arg y c L ing. D u c h o w y m jego o p ie k u n e m je s t T e n g a R in p o c ze , o p a t k lasztoru B en c h e n P h u n tso k L ing z N ep alu . N ajw y ższy m a u to ry tetem d u c h o w y m tej szk o ły je s t J e g o Ś w ią to b liw o ść G ja lla n g K arm apa.
Z w ią z e k B u d d y stó w Z en „ B o d h id h a rm a ” (d o 1991 r. w y stęp u ją c y po d n a z w ą Z w ią z e k B u d d y stó w Z en - S a n g h a ) g łó w n y n a cisk k ła d z ie się na m e d y ta cję zen. W je j tra k c ie sto su je s ię ró żn e p ra k ty k i o d d e c h o w e lub p racę n ad k o a n am i - p ara d o k sa ln y m i p ro b lem am i d u c h o w y m i. C z ę ś c ią p rak ty k i je s t ró w n ie ż rec y ta cja s u tr i o d d a w a n ie czci B u d d o m i B o d h isa ttw o m . C elem p ra k ty k i.b u d d y zm u zen re p re z en to w a n e g o p rz e z Z w ią z e k je s t p rz e k ia c z a n ie e g o c e n try c z n e g o d o św iad c z an ia sieb ie i w szech św iata ja k o d w ó c h o d rę b n y c h by tó w . N azyw a się to u rz e c z y w istn ia n ie m w łasnej P raw d ziw ej N atu ry , o siąg n ięc ie m stan u U m y słu B u d d y , a także
O prócz w ym ienionych wyżej K ościołów i zw iązków w yznaniow ych, w yw odzących się z jednej z wielkich religii, istn ieją w Polsce wspólnoty, naw iązujące - jak ju ż w cześniej w spom niano - do innych tradycji religijnych, które w wielu przypadkach łączą także elem enty różnych wyznań. Do tej grupy zaklasyfikow ano wspólnoty w yw odzące się m. in. z:
- ruchów neopogańskich - odw ołujących się do w ierzeń daw nych Słowian (reprezentow ane m. in. przez Zrzeszenie Rodzimej W iary)20;
- ruchu Różokrzyżow ców - odw ołującego się do gnostycko-ezoterycznego chrześcijaństw a, będącego częścią długiej i pradaw nej tradycji Szkół M isteryjnych, G nostyków , A lbigensów, K atarów i klasycznych R óżokrzy żow ców z XVII w. (m. in. Lectorium R osicrucianum , M iędzynarodow a Szkoła Złotego R óżokrzyża )21;
- sufizm u - synkretycznego ruchu, propagującego połączone w je d n ą całość duchow e praktyki zaczerpnięte z m istycyzmu hinduskiego, buddyjskiego,
p rz e b u d z e n ie m lub o św iec e n ie m . P ostaw u B u d d y , ro z u m ia n a ja k o sta n u m y słu , p o z w ala d z ia łać u w ażn ie, sk u tec z n ie , o d p o w ie d z ia ln ie i zd ec y d o w a n ie , w h arm o n ii ze w szy stk im . C zło w iek zen sp o so b e m życia p rz y c zy n ia się d o teg o , ab y w św iec ie p a n o w ała w ięk sza h a rm o n ia i w z aje m n e z ro z u m ie n ie . T re n in g zen uczy d y scy p lin y , ro z ja śn ia u m y sł, u w a ln ia o d n e g aty w n y ch e m o cji. W d ra ża d o p ra c y i u czy s z a c u n k u d la p racy in n y ch . L u d zie zen n ie a n g a ż u ją się w ja k ą k o lw ie k w alk ę o w ła d zę c zy d o m in a c ję . W łą c z a ją się n a to m ia st w o s o b is tą p o m o c in n y m , w sp ra w y sp o łec z n e , w p racę na rzecz h a rm o n ii m ięd zy lu d ź m i, na rz e cz p o k o ju i o c h ro n y śro d o w isk a n a tu ra ln e g o .
S to w a rz y sze n ie B u d d y jsk ie S a n g h a „ K an d z e o n ” je s t w sp ó ln o tą stw o rz o n ą p rz e z A m e ry k a n in a D en n isa M erzela G e n p o , lic z ą c ą p o n a d ty sią c c zło n k ó w na c ały m św iecie, g łó w n ie w U SA . P o p rze z m ed y tacje, n a u c z a n ie g ru p o w e i in d y w id u a ln e , g ru p o w e o d o so b n ien ia i in n e fo rm y ak ty w n o śc i re lig ijn e j sto w arzy szen ie re a liz u je n a u k ę B u d d y , z g o d n ie z n a u c z a n ie m zen G e n p o Sen seia.
„W sp ó ln o ta B ez B ra m ” M u m o n Kai Z w iązek B u d d y jsk i „Z en R in z a i" n a w iąz u je d o p o w stałe j w X II w. szk o ły rin zai (n a z w ę z a c z e rp n ię to o d im ie n ia zało ży ciela c h iń sk iej szk o ły m isty czn ej z IX w .. Lin T si). N au k a i p ra k ty k a tej szk o ły ró ż n iły się o d zn an y ch d o tej p o ry ja p o ń sk ie m u b u d d y z m o w i s p o so b ó w w p ły w an iu na u m y sły , w ed łu g k tó re g o o św ie c e n ie (satori lub bodni) m o g ło n a stą p ić je d y n ie p o p rz e z in tu ic ję . Z en o d rz u c ił s a k ra ln e fo rm u ły , ry tu ały , w ia rę w zb aw c ę , p ism a i k a za n ia . A k cen to w a ł je d y n ie b e zp o śre d n i w gląd w p ra w d z iw ą n a tu rę rz e cz y w isto śc i. N au k i zen z alecały , ja k u trzy m y w ać p o staw ę p rz y m e d y ta cji, o d d y c h ać i k o n c en tro w ać u m y sł, a b y o sią g n ą ć stan sp o k o ju i p u stk i w um yśle. C zło n k o w ie „ W s p ó ln o ty ” w P olsce, z g o d n ie z z a le c a n ą p ra k ty k ą , p ro w a d z ą z b io ro w e z ajęc ia w o śro d k a ch i in d y w id u a ln e w d o w o ln y m z ak resie.
M isja B u d d y jsk a „ T rz y S c h ro n ie n ia ” w P o lsce je s t o rg a n iz a c ją d z ia ła ją c ą „ p o n ad p o d z ia ła m i" w y stęp u ją c y m i w b u d d y z m ie i d ą ż ą c ą d o je g o in teg racji. O rg a n iz ac ja w sp iera i p ro m u je e d u k a c ję p o lsk ich m n ic h ó w i m n isz ek w k ra ja c h b u d d y jsk ic h . Z g o d n ie ze sw o ją o tw a rto ś c ią na w sz y stk ie tra d y c je b u d d y jsk ie , z ak ład a o n a, że k a żd a o so b a p ra g n ą ca z o stać m n ic h e m c zy m n is z k ą m oże b y ć w y św ię c o n a w d o w o ln ej sp o śró d istn ie jąc y c h tra d y c ji b u d d y jsk ic h , zg o d n ie z w łasn y m w y b o rem . O rg a n iz a c ja ro z p o w sz e c h n ia tak że n au k i D h a rm y , p o p rz e z p rz e d sta w ia n ie ich w m ożliw ie n a jb ard ziej z ro zu m iałej fo rm ie . W ten s p o só b d ą ży d o u czy n ien ia z b u d d y z m u w P o lsce religii b ard ziej zro z u m ia łej i s p o łec z n ie a k c e p to w a n e j. P rze d staw ia ją c sp o łec z e ń stw u p o lsk ie m u id eały b u d d y jsk ie . M isja c h c e u n ik n ą ć , sp o ty k a n e g o w k rujuch n ie b u d d y jsk ich , o b ra z u tej relig ii ju k o sekty. C zło n k o w ie M isji d o k o n u ją recy tacji „ S c h ro n ie ń ” b u d d y js k ic h , p ro w a d z ą m o d litw y i m ed y tu cje, p ró b u ją u trz y m a ć w ła śc iw ą p o staw ę e ty c z n ą o ra z u n ik a ją z ła, c z y n ią d o b ro i n io są p o m o c innym .
211 Z rze sze n ie R o d zim ej W iary , to n eo p o g ań sk ie u g ru p o w a n ie , k tó re k u lty w u je i ro z w ija d a w n e o b y c za je i o b rz ę d y L e c h itó w . Z a ło ż e n iu , c ele i z asa d y d z ia łan ia Z rze sze n ia u jęte s ą w Wyznaniu Wiary Lechitów, które a k c e n tu je p o d staw o w e e le m e n ty ro d zim ej w iary L ech itó w , b a rd z o isto tn e d la w sp ó łcz e sn y c h je j w y zn aw có w , ta k ie ju k : d z ie d z ic tw o , in sty n k t, ro z sąd e k , d o św iu d cz e n ie , ro zu m i n a u k a.
:l P rze słan ie L e c to riu m R o sic ru c ia n u m , M ięd z y n a ro d o w a S z k o ła Z ło teg o R ó żo k rzy ż a d o s to so w u n c je s t do siln ie z in d y w id u a liz o w a n e j św iad o m o ści w sp ó łcz e sn e g o c zło w iek a . R ó żo k rzy ż o w c y s ą w y zn aw cam i c h rz e ś c ija ń stw a g n o sty ck o -ez o te ry c z n eg o , w łą c z a ją zaraz e m d o sw ojej w iary ele m en ty zap o ż y c z o n e z b u d d y z m u .
zaratusztrańskiego, żydow skiego, chrześcijańskiego i m uzułm ańskiego (Zachodni Z akon S u fi)’2.
- bahaizm u - religii o skłonnościach uniw ersalistycznych, dążącej do zjednoczenia ludzkości i ustanow ienia pow szechnego pokoju poprzez przem ianę życia jed n o stek i odnow ę społeczeństw a (W iara B aha’i)21.
W ykaz w spólnot zaklasyfikow anych do tej, dość pojem nej, kategorii religijnej zaw iera tab. 6.
T abela 6 Wyznania niezwiązane z żadną z wielkich religii
Nazwa wspólnoty Liczba członków
Lectorium Rosierucianum, Międzynarodowa Szkoła Złotego
Różokrzyża 246
Stowarzyszenie Chrześcijańskiej Nauki 35“
Zbór Panmonistyczny 15
Kościół Zjednoczeniowy ' 4 26 l h
Zachodni Zakon Sufi 576
Wiara Baha’i 344"
Wspólnota Nauk Różokrzyża 16
„Strażnica” - Towarzystwo Biblijne i Traktatowe,
Zarejestrowany Związek Wyznania Świadków Jehowy 124 294
Zrzeszenie Rodzimej Wiary 169
Razem 125 956
a w 1 9 9 6 ; b w 1992; c w 1999.
Ź r ó d ł o : oprać, w łasne na podstaw ie: Wyznania religijne. Stowarzyszenia narodowościowe i etniczne w Polsce 200 0 -2 0 0 2, 200 2 , G U S, W arszaw a.
Do tej kategorii należy także „Strażnica” - Tow arzystw o B iblijne i T raktatow e (Zarejestrow any Zw iązek W yznania Św iadków Jehow y), będąca trzecim pod w zględem liczby wiernych - po K ościele rzym skokatolickim i
Z a c h o d n i Z a k o n S ufi je s t sy n k re ty cz n y m ru ch em łą c zą c y m ró żn e tra d y c je re lig ijn e (h in d u isty c z n e, b u d d y jsk ie , z a ra tu sz tra ń sk ie , ż y d o w sk ie , c h rz e śc ija ń sk ie i m u z u łm a ń sk ie ). P o łą c z en ie to m a sw oje o d z w iercied le n ie w s y n k re ty cz n y c h fo rm ach m o d litew n y ch . W y zn aw cy w y k o n u ją ró ż n e p ie śn i re lig ijn e i m o d litw y , p o d c za s k tó ry ch w y p o w ia d a ją k o lejn o ró żn e im io n a B oga. a w raz z n im i o d d e c h y i, o d p o w ie d n ie d la d an ej tra d y c ji re lig ijn e j, g esty ry tu aln e. Z a c h o d n i Z ak o n Sufi p o z o sta je ró w n o c z eśn ie p o d siln y m w pływ em m o n o te isty cz n e j k o n c ep c ji B oga.
Z a k o n je s t ru c h e m św iec k im d o stęp n y m d la w szy stk ich , b ez w zg lęd u na w y z n an ie , a c z ło n k o stw o w nim nie w y m a g a p o rz u c en ia d o ty c h c za so w e j trad y cji lu b relig ii. C zło n k o w ie Z ak o n u b io rą u d z ia ł w s p o tk a n ia c h i n a b o że ń stw ac h ró żn y ch religii i trad y cji d u c h o w y ch .
W ia ra B alia i, k tórej z ało ży cielem w X IX w. był B ah a 'u 'lla h , głosi: je d n o ść B oga, je d n o ś ć religii oraz z asa d ę je d n o ś c i i ró w n o ści w szy stk ich lu d zi, b ez w zględu na ich p rz y n a le żn o ść ra s o w ą i sp o łeczn ą; n ie u n ik n io n ą re a liz ac ję idei św iato w eg o p o k o ju ; o b o w iązek sam o d z ie ln e g o p o s z u k iw a n ia p raw d y ; z g o d n o ść religii z w ie d z ą n a u k o w ą; k o n ie c zn o ść p o d p o rz ą d k o w an ia się w łasn em u rz ą d o w i; p o d n o s z e n ie d o ran g i służby B ogu w y k o n y w a n ą p ra c ę z aro b k o w ą; p o trz e b ę stw o rz en ia m ię d z y n aro d o w eg o ję z y k a p o m o c n ic z e g o b ą d ź je g o w yboru s p o śró d j u ż istn iejący ch .
P ełn a n a zw a w y z n an ia b rzm i: K ościół Z jed n o c z en io w y , czyli R u ch p.w . D u c h a Ś w ię te g o dla Z je d n o c z e n ia C h rz e ś c ija ń stw a Ś w iato w eg o .
Kościele praw osław nym - wyznaniem w Polsce. W yznaw cy Zw iązku, który sw oją doktrynę wywodzi ze Starego i Nowego T estam entu, bardzo drobiazgow o analizują i dosłow nie interpretują teksty biblijne oraz, co stanow i bardzo charakterystyczny elem ent ich działalności religijnej, gło szą zasady swojej wiary „od domu do dom u” , próbując pozyskać dla Związku nowych członków 25.
Istnieje ponadto grupa Kościołów i zw iązków w yznaniow ych o nieokreślonym jednoznacznie charakterze działania i doktrynie26. C hoć część z nich (m. in. Zw iązek W yznaniow y Polska C hrześcijańska Służba, N iezależna G m ina W yznania M ojżeszow ego w Gdańsku, Zw iązek B uddyjski „K hordong”) naw iązuje w sw oich ogólnych założeniach do znanych pow szechnie nurtów religijnych, to jed n ak brak wielu danych, dotyczących działania oraz udokum entow anej wiedzy o doktrynie, upow ażnia do objęcia ich w spólną kategorią klasyfikacyjną: nierozpoznane Kościoły i zw iązki w yznaniow e27. K ategoria ta - do której należy 56 K ościołów i zw iązków w yznaniow ych - w ykazuje stan przejściow y, zm niejszający się w raz ze sprecyzow aniem przez tw orzące j ą w spólnoty danych o charakterze działania i inform acji o zasadach doktrynalnych.
W szystkie w ym ienione Kościoły i związki w yznaniow e m ają osobow ość praw ną i s ą zgodnie z polską k o n sty tu cją rów noupraw nione. O znacza to zakaz wszelkiej dyskrym inacji K ościołów i zw iązków w yznaniow ych i nakazuje państw u ich rów ne traktow anie i rów ne upraw nienia. N ależy przy tym
25 Ś w ia d k o w ie J eh o w y , b ę d ąc y n a jlic zn iejsz y m o d la n ie m z ało żo n e g o w X IX w. p rz e z C h a rie sa R u ssella ru c h u B ad a c z y P ism a Ś w ięteg o , u z n a ją ty lk o B o g a je d n o o so b o w e g o (Je zu s i D u c h Ś w ię ty p o z b aw ie n i s ą p rz y m io tó w b o sk o śc i). Z o b o w ią z u ją się, z g o d n ie z e w an g e lic z n ą z a s a d ą n ie z a b ija n ia , d o p a cy fiz m u , co n a k a z u je o b o w ią ze k o d m o w y słu żb y w o jsk o w ej, p o słu g iw an ia się b ro n ią o ra z o d d a w a n ia czci s zta n d a ro m .
C h rz e ś c ija ń sk ie C en tru m „P an je s t S z ta n d a re m ” - K ościół w T a rn o w ie ; C h rz e ś c ija ń sk i K o śc ió ł D obra; C h rz e śc ija ń sk i K o śc ió ł „D o b ra N o w in a ” ; C h rz e śc ija ń sk i K o śció ł „ M a ra n a th a ” w W iśle: C h rz e śc ija ń sk i K o śc ió ł „ M ie c z D u c h a " w K aliszu ; C h rz eśc ija ń sk i Z w iązek W y zn a n io w y „Ź ró d ło ” ; lz ra e lic k a N ie za le ż n a G m in a W y zn a n io w a w P o z n a n iu ; K o śció ł C h rz eśc ija n w R y b n ik u ; K o śció ł C h rz e ś c ija ń sk i ,J e z u s Ż y je ” ; K o śció ł C h rz e ś c ija ń sk i „ O tw arte D rzw i” ; K o śció ł C h rz eśc ija ń sk i w Ś w id n ik u ; K o śc ió ł C h rz eśc ija ń sk i w W arsz a w ie; K o śc ió ł D e m o n stran tó w P o lsk ic h ; K o śció ł D o b reg o P a sterza ; K o śció ł „ E k k le s ia ” w W arszaw ie; K o śció ł J e z u s a C h ry s tu sa „ S y jo n ” w R zeszo w ie; K ościół Jez u sa C h ry stu sa W iary C h rz e ś c ija ń sk ie j; K ościół Jez u sa C h ry s tu sa w K am ien n ej G ó rze; K o śció ł J ez u sa C h ry stu sa w K ra k o w ie ; K o śció ł M iło siern eg o B oga; K o śció ł M iło sie rd z ia Jez u so w e g o ; K o śció ł „ M isja d la P o lsk i” ; K o śció ł P a n te is ty c z n y „ P n e u m a " : K ościół U n ita ria ń sk i; L o k a ln y K o śció ł w K w id zy n ie; M ed y ta c y jn e S to w a rz y sze n ie N ajw y ższej M istrzy n i C zin g H ai w P o lsce; M iejsc o w y K o śc ió ł w L u b lin ie; M isja P o k o leń ; N ie za le ż n a G m in a W y z n a n ia M o jże szo w e g o w G d a ń sk u ; Po lsk i E w a n g e lic zn y K o śció ł B ra te rsk i; Polski K ościół D ia lo g u ; P o lsk i K o śció ł S ło w iań sk i; R o d zim y K ościół P o lsk i; R u ch Ś w ia d o m o ści B ab a Ji; S to lica B oża i B ara n k o w a A p o sto łó w w D u ch u i w P raw d z ie , A lfa -O m e g a . P o c z ątek i K o n iec; U czn io w ie D u c h a Ś w ię te g o : U rs y n o w sk a S p o łe c z n o ść E w a n g e lic z n a ; W arsz a w sk i K o śció ł M ięd zy n aro d o w y ; W sp ó ln o ta „ D rzew o O liw n e ” ; W sp ó ln o ta D zo g -czen w P o lsce; Z b ó r E w a n g e lic k o -B ap ty sty c z n y ; Z b ó r E w a n g e lic zn y c h C h rz e śc ija n w D u c h u A p o sto lsk im ; Z b ó r w O p o lu - „ S p o łe c z n o ść W y w o łan y c h ” ; Z g ro m a d ze n ie B raci i S ió str „ P o litc istó w ” ; Z a k o n B raci Z jed n o c z en ia E n e rg e ty c z n eg o ; Z w ią z e k B u d d y jsk i D ak S h a n g K agyu; Z w ią z e k B u d d y jsk i „ K h o rd o n g ” ; Z w iązek B u d d y stó w C za n ; Z w ią z e k D u ch i M o c; Z w iązek G a ru d a w P olsce; Z w ią z e k H a th a Jo g i „ B ram a Jo g i” ; Z w ią z e k K h y u n g D zon w P o lsce; Z w iązek K w in ary stó w ; Z w iązek W y zn a n io w y „ E c k a n a r” ; Z w iązek W y zn a n io w y P o lsk a C h rz e ś c ija ń sk a S łu żb a; Z w ią z e k W y zn an io w y „ W ierzę w D o b ro C z ło w ie k a ” .
27 N ie k tó re z n ic h , ja k np. N ie za le ż n a G m in a W y zn an ia M o jże szo w e g o w G d a ń sk u , p o w stały w w yniku ro złam u , b ę d ą c e g o e fe k te m p o d e jm o w a n y ch p rzez Z arząd G łó w n y Z G W Ż p ró b o d s u n ię c ia ze stan o w isk a p rz e w o d n ic z ą c e g o ta m te jsz e j gm in y .
podkreślić, że państw o, gw arantując konstytucyjnie w olność sum ienia, uznaje autonom ię w olnego wyboru, pozostającego w ew nętrzną spraw ą jednostki, w ykraczającą poza zakres kom petencji państw a i prawa. W olność sum ienia uzew nętrznia się w sw obodnym kształtow aniu i w yrażaniu myśli przez człow ieka i ich urzeczyw istnianiu w formie działania lub postaw y, jeśli działania te nie naruszają ogólnie obow iązujących przepisów. G w arantując zatem wolność działania organizacji religijnych państw o pow inno zachow yw ać bezstronność w spraw ach przekonań religijnych, zapew niając sw obodę ich w yrażania w życiu publicznym .
Na określenie organizacji o charakterze religijnym obow iązujące praw odaw stw o używ a pojęć „K ościoły i inne związki w yznaniow e” . Pojęcia te są rów now ażne i oznaczają wspólnoty religijne zakładane w celu w yznaw ania i szerzenia w iary religijnej, m ające własny ustrój, doktrynę i obrzędy kultow e:\
W edług stanu na dzień 10 października 2003 r. 158 K ościołów i związków w yznaniow ych w Polsce dysponow ało osobow ością praw ną i jak o kościoły i inne zw iązki w yznaniow e w chodziły one w stosunki z państw em . Zgodnie z obow iązującym i przepisam i prawnym i poszczególne Kościoły i inne związki w yznaniow e w Polsce m ają następujące formy i podstaw y regulacji statusu prawnego:
- um ow ę m iędzynarodow ą, która dotyczy K ościoła katolickiego (obok w yznania rzym skokatolickiego, rów nież greckokatolickiego, neounickiego i orm iańskiego), funkcjonującego na podstaw ie umowy m iędzynarodow ej - konkordatu m iędzy P olską a Stolicą A postolską oraz ustawy o stosunku państwu do K ościoła katolickiego;
- ustaw ę o stosunku państw a do danego K ościoła lub innego zw iązku w yznaniow ego, która dotyczy 15 Kościołów (w raz z K ościołem katolickim ) i zw iązków w yznaniow ych działających na podstaw ie odrębnych ustaw określających ich stosunki z państwem ;
- ustaw ę o gw arancjach w olności sum ienia i w yznania (rejestr K ościołów i innych zw iązków w yznaniow ych), która dotyczy 143 K ościołów i innych zw iązków w yznaniow ych wpisanych do rejestru K ościołów i innych związków w yznaniow ych.
Należy przy tym podkreślić, że rów noupraw nienie K ościołów i związków w yznaniow ych nie koliduje ze zróżnicow aniem formy regulacji ich sytuacji praw nej29.
W latach 1990-2003, w okresie rozw oju dem okracji w Polsce, w którym obyw atele korzystali z wolności zakładania zrzeszeń i stow arzyszeń, rejestrację uzyskały (w raz ze związkami wyznaniowym i wpisanym i na podstaw ie art. 41 ustawy o gw arancjach wolności sum ienia i wyznania, a więc „przeniesionym i”
“ Z g o d n ie z art. 2 p k t 1 u staw y z d n ia 17 m aja 1989.r. o g w a ra n cja c h w o ln o ści su m ie n ia i w y z n an ia (D zU . n r 2 lJ , poz. 155).
