Muzułmanie w polskich dziejach i przestrzeni

A C T A U N I V E R S I T A T 1 S L O D Z I E N S I S

FOLIA GEOGRAPH1CA SOCIO-OECONOMICA 8, 2007

A ndrzej Rykała

MUZUŁMANIE W POLSKICH DZIEJACH I PRZESTRZENI1

W ciągu stuleci Tatarzy byli właściwie jedynymi wyznawcami islamu w Polsce. Współcześnie społeczność tatarska utraciła „monopol” na reprezentowanie tego środowiska religijnego. W wyni­ ku imigracji do Polski, szczególnie w ostatnich kilkudziesięciu lalach, wzrosła liczba muzułma­ nów innego pochodzenia etnicznego.

W artykule podjęta została problematyka dotycząca genezy mniejszości muzułmańskiej, jej liczebności, a także opcji tożsamościowo-pokoleniowych i działalności organizacyjnej muzułma­ nów w Polsce.

Zmiana ukształtowanej przez lata proporcji wewnątrz tutejszej mniejszości muzułmańskiej nakazuje także zastanowić się nad przyszłością islamu w Polsce - czy będzie on bliższy modelowi „tatarsko-europejskiemu” czy też jego „arabsko-bliskowschodniej” wersji.

1. W stęp

P olska postrzegana je s t na ogół jak o kraj o w yraźnej dom inacji jed n eg o w yznania - rzym skokatolickiego. I choć rzeczyw iście pozycję taką, ze w zględu na liczbę w iernych, ponad 90% , zasięg przestrzennego oddziaływ ania oraz w pływ na życie społeczne i polityczne, m a w kraju K ościół rzym skokatolicki, to w ystępują obok niego rów nież przedstaw iciele innych tradycji religijnych.

M niejszościow e K ościoły i zw iązki w yznaniow e istniejące w Polsce reprezentują religie w yrosłe zarów no z europejskiej tradycji chrześcijańskiej, w tym katolickiej, praw osław nej i protestanckiej, ja k i geograficznie odległej, dalekow schodniej i niechrześcijańskiej tradycji - hinduistycznej i buddyjskiej, dopiero od niedaw na obecnej w kraju.

W Polsce, będącej w przeszłości krajem otw artym dla w iernych różnych w yznań, w spółistnieją także w spólnoty religijne zrzeszające spadkobierców innych niechrześcijańskich tradycji, które, w przeciw ieństw ie do religii o hindu­ istycznym i buddyjskim rodow odzie, pojaw iły się w tu znacznie w cześniej,

1 A rtykuł je st poszerzoną w ersją referatu opublikow anego w m ateriałach pokonferencyjnych: M. Koter, K. H effner (red.), The role o f borderlands in U nited E urope, „R egion and Regionalizm ”, No. 7, vol. 2, U niversity o f Lodz, Silesian Institute in O pole, Silesian Institute, Ł ó d ź-O p o le 2005, s. 131-147.

stanow iąc nierozerw alny elem ent struktury religijnej kraju, niem al od zarania jeg o dziejów . N ależą do nich judaizm i islam. W yznaw cy judaizm u, przybyw ający na ziem ie polskie ju ż na przełom ie XI i XII w. znaleźli tutaj schronienie przed trw ającym i w środkow ej i zachodniej Europie prześladow aniam i i pogrom am i oraz dogodne warunki do zapew nienia sobie m aterialnej egzystencji. W kraju, w którym spotykali się z to lerancją ze strony w ładców oraz uzyskali m ożliw ość sw obodnego upraw iania kultu religijnego, ukształtow ało się po upływ ie kilku stuleci centralne i najliczniejsze skupienie ich w łasnego narodu, tragiczne zniszczone przez Zagładę II w ojny św iatow ej. Z kolei w yznaw cy islam u, choć nigdy w historii swojej obecności na ziem iach polskich nie stw orzyli tak - ja k Żydzi - licznego i liczącego się, w tym przypadku w św iecie islam u, skupiska, to w polskich dziejach i przestrzeni zaznaczyli bardzo silnie sw oją obecność. W arto przyjrzeć się bliżej tej społeczności, tym bardziej że w swojej historii przeszła ona w iele interesujących przeobrażeń.

2. Pierwsi m uzułm anie na ziem iach polskich

Z akorzenianie się i rozwój islam u w Polsce następow ały etapam i. Pierwsi m uzułm anie przybyw ali na ziem ie polskie ju ż w średniow ieczu, zarów no w jeg o w czesnym , ja k i schyłkow ym okresie. M ożna ich podzielić na dw ie zasadnicze, znacznie różniące się od siebie, grupy: 1) kupców i podróżników , pochodzących z państw m uzułm ańskich; 2) żołnierzy, w alczących w arm iach M ongołów najeż­ dżających Polskę (w latach 1241, 1259/1260 i 1287/1288). Ich kontakty z P o ls k ą poprzez swój głów nie incydentalny charakter, nie stanow iły bezpośredniego zaczątku tego środow iska religijnego2.

B ezpo średnią genezę społeczność m uzułm ańska w Polsce w yw odzi od ludności tatarskiej, która pojaw iła się w państw ie polsko-litew skim w X IV w .3 Tatarzy osiedlający się w granicach W ielkiego K sięstw a byli uchodźcam i ze Złotej O rdy4.

2 M uzułm ańskim kupcom i podróżnikom historiografia europejska, i nie tylko, zaw dzięcza wiele w czesnych relacji o państw ie pierw szych Piastów. M aterialnym św iadectw em ich obecności na ziem iach polskich są także m onety w ybijane w państw ach m uzułm ańskich.

3 M ianem „T atarów ” określa się na ogól ludy m ongolskie. N azw ę tę stosow ano początkow o na określenie jed n eg o z plem ion m ongolskich (podobnie ja k nazw ę „M ongołow ie” stosow ano na określenie tylko jed n eg o z plem ion w chodzących w skład ordy m ongolskiej, w yw odzącej się z W ielkiego Stepu), by następnie, w raz z rozw ojem im perium m ongolskiego, rozszerzyć jej znaczenie na inne plem iona zjednoczone, ok. 1196 r., przez T em udżyna (Czyngis-chana).

W drugim znaczeniu, nazw ę „Tatarzy” stosuje się na określenie narodow ościow ych grup pochodzenia tureckiego, w yznających islam i zam ieszkujących głów nie tereny byłego ZSRR (Tatarstan, Krym, Syberia, tereny nadw ołżańskie), a także Polskę i inne kraje.

4 Im perium stw orzone przez Tem udżyna i je g o następców obejm ow ało, oprócz dużej części A zji, niemal całą Europę W schodnią. W jeg o zachodniej części pow stało państw o m ongolsko-tatarskie, zw ane Z ło tą O rdą

3. Pierw sze próby osadnictw a tatarskiego i tureckiego na Rusi i ziem iach etnicznie polskich

Stw ierdzić należy jednak, że ziem ie, które w w yniku przesuw ania się granic państw a polsko-litew skiego na w schód były w różnych okresach częścią jeg o terytorium , stanow iły teren osadnictw a tatarskiego ju ż w w ieku XIII. Paradoksalnie, biorąc pod uw agę tytuł opracow ania, tę pierw szą grupę osiedleńców stanow ili na ogół Tatarzy wierni swojej rodzim ej tradycji religijnej i niebędący w yznaw cam i islam u. P ow stanie najstarszych osad tatarskich na ziem iach Rusi Halickiej w iązać należy z em igracją przeciw ników polityki w yznaniow ej m uzułm ańskiego w ładcy Złotej O rdy, B erke-chana (1 2 5 7-1 26 6), która prow adziła do prześladow ań zw olenników starej religii m ongolskiej (szam anizm u). C hęć zachow ania w ierności rodzim ej religii - m ającej wielu zw olenników , naw et w śród arystokracji ordyńskiej - w ym usiła na niektórych rodach tatarskich em igrację na Ruś. W drugiej połow ie XIII w. założono na Rusi m. in. takie osady tatarskie, jak: B okata, K oczubejów , K otłubejów , M akarów Tatarski oraz kilka innych wsi ze słow em T atarzyska w nazw ie (B oraw ski, D ubiński 1996). Ludność ta przyjęła dosyć szybko m iejscow ą, tj. ruską, kulturę oraz język. P odobną genezę m iały także osady tatarskie założone, mniej więcej w tym sam ym czasie, na Podolu. W X IV w. część m ieszkańców opuściła je udając się do Dobrudży.

O siedlanie się koczow ników w drugiej połow ie XIII w. na ziem iach ruskich nie było zjaw iskiem nowym . R ozw inięte osadnictw o tureckie istniało na Rusi K ijowskiej ju ż w XI w. Sw oje kolonie osadnicy tureccy (O guzow ie, Berendejow ie i Pieczyngow ie) zakładali głów nie na Ziem i K ijow skiej, Perejesław skiej i Czernihow skiej (B oraw ski, D ubiński 1996). O sadnictw o to m iało charakter wojskowy. K siążęta ruscy, przyjm ując do siebie koczow ników tureckich oraz godząc się na zachow anie ich struktury rodow o-plem iennej i organizacji w ojskow ej, dążyli do w zm ocnienia sw ojej siły zbrojnej, głów nie poprzez ochronę granic Rusi przed najazdam i innych ludów koczow niczych. O sadnicy tureccy pod w pływ em ruskiego otoczenia przyjęli chrześcijaństw o, porzucili koczow niczy tryb życia i stopniow o w topili się w ok oliczną ludność. O sadnictw o tureckie na Rusi K ijow skiej zostało zasilone jeszcze w pierw szej

(X III-X V w .). Z łota O rda (nazw a pochodzi od żółtej barwy nam iotów ordy) w sw ym najw iększym zasięgu obejm ow ała terytoria na zachód od Irtyszu do gór Kaukazu, M orza C zarnego, dorzecza W ołgi i Kamy, przy uzależnieniu w szystkich księstw ruskich.

M ongołow ie stanowili niewielki procent ludności w utw orzonym przez siebie państw ie (w yw odzili się z kilku tysięcy w ojow ników i tow arzyszących im rodzin), głów nie nieliczną w arstw ę rządzącą. M ongolscy najeźdźcy szybko zostali zasym ilow ani przez tureckojęzyczną ludność tubylczą (głów nie K ipczaków i Bułgarów). M im o przyjęcia kultury, języ k a i religii (islam u) podbitych ludów tureckich, zachow ali jednak w ierność mongolskiej tradycji. I w łaśnie tę ludność Złotej O rdy, która pow stała w w yniku asym ilacji m ongolskich zdobyw ców przez tureckich K ipczaków nazyw ano w Europie Tataram i.

połow ie w ieku XIII przez uciekających przed najazdem m ongolskim K ipczaków (Połow ców ).

R ów nież złożoną genezę m iało osadnictw o tatarskie i tureckie na ziem iach etnicznie polskich. Z dużym stopniem praw dopodobieństw a m ożna w iązać je, podobnie ja k na Rusi, z ucieczką w w ieku XIII K ipczaków po zajęciu ich ziem przez M ongołów. Z kolei w w yniku przegranych walk osiedliły się tu zorganizow ane grupy uciekinierów z ogarniętej w o jn ą w ew nętrzną Złotej Ordy. N a Ziem i Krakow skiej szukało schronienia ok. 1300 r. kilka tysięcy zbiegłych w ojow ników , z których część osiedliła się tu, zapew niając ochronę południow o- -w schodniej granicy państw a przed najazdam i innych Tatarów . W w iększości przyjęli oni norm y kulturow e now ego otoczenia: przeszli na katolicyzm oraz porzucili koczow niczy tryb życia.

4. T atarzy m uzułm anie w dziejach i przestrzeni państwa polsko-litew skiego

Trw ały rozwój skupisk m uzułm ańskich w Polsce nastąpił jed n ak - o czym ju ż w spom niano - dopiero w raz z osiedleniem się ludności tatarskiej w grani­

cach W ielkiego Księstw a Litew skiego. Pojaw ienie się pierw szych grup Tatarów odnotow ano w granicach W ielkiego K sięstw a L itew skiego ju ż na początku XIV stulecia, a zatem niem al w początkow ym okresie jeg o dziejów . Tatarów , którzy jak o pierw si weszli w kontakt z L itw ą m ożna podzielić na cztery podstaw ow e grupy:

1) w ziętych do niew oli, którzy za rządów na Litw ie w ielkiego księcia G iedym ina (13 0 5 -1 3 4 1 ) brali udział w najazdach na je g o państw o,

2) przyjętych na służbę w o jsk o w ą którzy w ykorzystyw ani byli jak o sojusznicy w w alkach z w rogam i Litw y, głów nie z Zakonem K rzyżackim ,

3) uciekinierów ze Złotej O rdy, którzy - wierni m ongolskiej tradycji religijnej - m usieli chronić się przed po lity k ą represji, ja k a spadła na nich za rządów , dokonującego islam izacji kraju, chana U zbeka (13 12 -1 34 2),

4) uciekinierów ze Złotej O rdy (w latach 70. i 80. XIV w.), którzy szukali schronienia (m. in. na Zadnieprzu) na skutek przegranych w alk „w ew nętrznych” (z B iałą Ordą) i zew nętrznych, toczonych przez to państw o (m. in. z R osją na K ulikow ym Polu w 1380 r.).

C hoć pierw sze grupy Tatarów dotarły na ziem ie litewskie ju ż na początku X IV stulecia, to tatarska ludność m uzułm ańska pojaw iła się tam w łaściw ie pod koniec tego w ieku, za panow ania w ielkiego księcia W itolda (1 3 9 2 -1 4 3 0 )5. W raz z jej przybyciem rozpoczął się trw ały rozwój kolonizacji tatarskiej na ziem iach

5 W końcu X IV w . - okres panow ania w W ielkim K sięstw ie L itew skim W itolda - zakończył się proces islam izacji Z łotej Ordy,

państw a polsko-litew skiego. Sam ego księcia tradycja i historia uczyniły tw órcą osadnictw a Tatarów na Litwie. Tatarów , którzy - w przeciw ieństw ie do ich pobratym ców osiedlonych mniej więcej w tym sam ym czasie w ekum enach narodow ych Polski i R u s i- n i e ulegli procesow i całkow itej asym ilacji.

G łów ną przyczynę napływ u najw iększych grup im igrantów tatarskich stanow iły długoletnie wojny w ew nętrzne w im perium m ongolskim - toczone m iędzy potom kam i jeg o tw órcy, C zyngis-chana - ja k i zew nętrzne, z udziałem ludów tataro-m ongolskich. W śród przybyw ających byli w ięc zarów no członkow ie rodów panujących i zbiegli pretendenci do tronu, w raz ze swoim otoczeniem , ja k i dobrow olni em igranci, najem nicy oraz jeń cy w ojenni.

Tatarzy otrzym yw ali od książąt litew skich ziem ie z obow iązkiem służby wojskowej w osobnych chorągw iach rodow o-plem iennych. R ozm ieszczenie najstarszych osad tatarskich w skazuje, że osadnictw o to na początku m iało w dużej m ierze w łaśnie charakter w ojskow y - obronny i strategiczny. W sie tatarskie lokalizow ano najczęściej w pobliżu stołecznych grodów i w okolicach w arow nych zam ków , takich ja k W ilno, G rodno, Troki, K ow no, Punie, Lida, Krewo i N ow ogródek, gdzie miały pełnić funkcje strażnic w ojskow ych (B oraw ski, Dubiński 1996). Poza tym i ośrodkam i Tatarzy osadzani byli także na obszarach granicznych, które mieli obow iązek strzec. W ielki K siążę W itold z osad tatarskich utw orzył pas obronny przeciw Z akonow i K rzyżackiem u i Zakonow i K aw alerów M ieczow ych6. N ie prow adził on natom iast podobnej akcji osadniczej w południow ym pasie przygranicznym W ielkiego K sięstw a Litew skiego, który narażony był na najazdy pobratym ców ordyńskich. N ależy pam iętać, że im igranci tatarscy otrzym yw ali zgodę na osiedlanie się rów nież poza terenam i przygranicznym i, a więc nie tylko na Litw ie w łaściw ej, ale także, chociaż ju ż nie tak pow szechnie, na Polesiu, Z adnieprzu i W ołyniu. Na Ukrainie, W ołyniu i w M ałopolsce - w w ojew ództw ach podlegających K oronie Polskiej, do połow y XVII w. osiedlono także w ielu jeń có w tatarskich.

Pierw otne osadnictw o tatarskie na Litw ie m ożna podzielić na dw a zasadnicze typy. Pierw szy typ - to osadnictw o „ziem skie” (na praw ie w ojennym ) pow stałe w w yniku dobrow olnej im igracji ordyńskich sułtanów i m urzów , w raz z podleg­ łymi im w ojskam i. Drugi typ - to osadnictw o „m iejskie”, ukształtow ane głów nie, zw łaszcza w początkow ym okresie, przez jeń có w tatarskich. Tatarzy m iejscy zam ieszkiw ali osobne, na ogół peryferyjne, ulice, zw ane kątam i tatarskim i (najw iększe skupiska Tatarów w ystępow ały w W ilnie, Trokach, Grodnie, M ińsku Litewskim ).

Zróżnicow anie w zakresie praw , na jak ich osiedlano ludność tatarską było pow iązane z je j niejednakow ym położeniem społeczno-praw nym i ekonom icz­ nym . Pozycję zdecydow anie najbardziej uprzyw ilejow aną zajm ow ali potom ko­ wie rodów m ożnow ładczych, którzy otrzym yw ali najw iększe posiadłości

6 O bszar najstarszego osadnictw a tatarskiego w W ielkim Księstwie L itew skim ja k w skazuje wielu badaczy - naw iązyw ał do daw nej, piętnastow iecznej granicy krzyżackiej.

ziem skie w raz z poddanym i chłopam i. U zyskiw ali oni także przyw ileje gw aran­ tujące im w olność w yznania oraz bezpieczeństw o osobiste. C iążył na nich jednakże - jak o posiadaczach ziem skich - obow iązek w ystaw iania konnej

służby w ojskow ej.

Niżej usytuow ani w hierarchii społeczno-praw nej i ekonom icznej byli „zw ykli” w ojow nicy (tzw. Tatarzy-kozacy), którzy przybyli na Litwę w w ojs­ kach ordyńskich sułtanów i murzów . O bejm ow ali oni w użytkow anie niew ielkie posiadłości ziem skie. Byli ludźm i w olnym i, zobow iązanym i jed nak że, poza służbą w ojskow ą, do pełnienia różnego rodzaju posług na rzecz w ielkiego księcia i jeg o urzędników (służby transportow ej, kurierskiej, policyjnej, strażniczej, m yśliw skiej i budow lanej).

W najgorszym położeniu znajdow ali się jeń cy tatarscy. Jeńcy byli na ogół odsyłani do osad tatarskich (gdzie osadzano ich na roli) lub osiedlani w m iastach (gdzie trudnili się głów nie garbarstw em , furm aństw em , kupiectw em i ogrodnic­ twem). Byli pozbaw ieni w szelkich praw , będąc przy tym niejednokrotnie podm iotem handlu i darow izn. Z m uszano ich na ogół rów nież do zm iany w yznania. N ielicznych przyjm ow ano na służbę h ospodarską w chorągw iach tatarskich.

Ludność tatarska od sam ego początku kultyw ow ała sw oją tradycję religijną, stanow iącą podstaw ow y w yróżnik je j odrębności. Podlegała więc w łasnem u praw u religijnem u, opartem u na K oranie, które funkcjonow ało jed n ak tylko w gm inach m uzułm ańskich (w spraw ach w ykraczających poza gm inę m uzułm ańską Tatarzy podlegali sądow nictw u ziem skiem u). G m ina religijna (dżem iat) była in sty tu c ją w której koncentrow ało się życie religijne Tatarów . P rzyw ódcą religijnym gm iny m uzułm ańskiej był imam (m ułła). Poza obow iązkam i religijnym i (przew odzeniu m odłom ) pełnił on rów nież obowiązki urzędnika stanu cyw ilnego: prow adził księgi m etrykalne urodzeń, zgonów i ślubów 7. C entrum życia religijnego w gm inie był m eczet. Pierw sze św iątynie m uzułm ańskie w granicach W ielkiego K sięstw a Litew skiego powstały najpraw dopodobniej pod koniec w ieku XIV, w raz z przybyciem pierw szych w iększych grup Tatarów . W ybudow ano je w e w szystkich w iększych skupiskach tatarskich, m. in. w W ilnie, Soroku Tatarach, W ace, N ow ogródku i Trokach (rys. 1).

7 Od XVI w ., ze w zględu na zanikającą wśród ludności tatarskiej w Rzeczypospolitej znajom ość liturgicznego języ k a arabskiego, funkcję im am ów pełnili głów nie duchow ni sprow adzani z Krymu i Turcji.

Rys. 1. Większe skupiska tatarskie (XVI-XVII w.)

Źródło:oprac. własne na podstawie Miśkiewicz 1993; Borawski, Dubiński 1996; Bohdanowicz, Chazbijewicz, Tyszkiewicz 1997

Ponadto w pow iecie trockim (w m iejscow ościach B azary, G udziany, H ussejm any, Ponary, Prudziany, Rejźe, Sienkiew icze, Solkieniki, i W inksznu- pie), w pow iecie w ileńskim (K iena, Łukiszki, M ereszlany, N iem iec i Poniem u- nie), w pow iecie grodzieńskim (B ohoniki i K ruszyniany), w pow iecie lidzkim

(N iekraszuńce), w pow iecie oszm iańskim (D ow buciszki), w pow iecie now ogródzkim (Ł ow czyce), w pow iecie m ińskim (M ińsk Litew ski) i w pow ie­ cie brzesko-litew skim (Studzianka). N a W ołyniu, w chodzącym od 1569 r. w skład Korony Polskiej, m eczety tatarskie znajdow ały się w O strogu i Juw kow - cach, na Podolu natom iast - w N iem irow ie (B oraw ski, D ubiński 1996).

W olność w yznania, którą cieszyli się Tatarzy w państw ie polsko-litew skim , nie była przez wieki zagrożona. N aw et w okresie najw iększego w zrostu nietolerancji ze strony K ościoła katolickiego wobec innow ierców , w drugiej połow ie XVI w., Tatarom nie odebrano tych gw arancji (jako, że islam „nie odbierał” mu w yznaw ców ).

Od połow y XVI w. proces osiedlania ludności tatarskiej na ziem iach R zeczypospolitej nie był ju ż tak „m asow y”8. G łów ny trzon osiedleńców tatarskich stanow ili em igranci z C hanatu K rym skiego - głów nie przedstaw i­ ciele m ożnych rodów i ich poddani oraz jeń cy ordyńscy9. W ystępow ały także zjaw iska przeciw ne, szczególnie w drugiej połow ie XVII w., polegające na em igracji Tatarów na ziem ie objęte granicam i im perium tu reck ieg o 10.

M alejąca liczba im igrantów osłabiała stopniow o więzi społeczno-kulturow e T atarów R zeczypospolitej z obszarem ich w ychodźstw a, co nie pozostaw ało bez w pływ u na zanik w ielu elem entów św iadczących o odrębności tej grupy (języka, obyczajów ).

Istotne znaczenie dla dziejów ludności tatarskiej na ziem iach koronnych, które stanow ią fragm ent obszaru w spółczesnej Polski, m iały nadania królew skie z czasów króla Jana III Sobieskiego. O trzym anie posiadłości ziem skich na Podolu - w zam ian za służbę w ojskow ą w arm ii koronnej - zakończyło w pew nym sensie zasadniczy proces kształtow ania się skupisk tatarskich w przed­ rozbiorow ej R zeczypospolitej. I choć podlegały one później licznym , dem ogra­ ficznym i społeczno-kulturow ym , przem ianom zarów no w okresie zaborów (m. in. w w yniku em igracji, głów nie do Turcji, Tatarów niepogodzonych

8 W X V I i XVII w. zaczęli się rów nież osiedlać przedstaw iciele innych ludów w schodnich - Czerkiesów , C zerem isów , N ogajów . W śród osiedleńców znajdow ali się także jeń cy wzięci do niew oli w wojnach z Turkam i. Choć wywodzili się z różnych nacji zam ieszkujących im perium osm ańskie, nazyw ano ich potocznie Tataram i lub Turczynam i.

9 Na początku XV w. Złota Orda rozpadła się na chanaty syberyjski, kazański, krym ski, uzbecki i inne. Chanat Tatarów Krym skich, powstały jak o odnoga Złotej O rdy, dotrwał aż do wieku XIX, współpracując ściśle z Rosją.

10 Emigracja ta była w ynikiem splotu sytuacji ludności tatarskiej w Polsce i w ydarzeń politycznych dokonujących się na arenie międzynarodowej. O debranie części praw ludności tatarskiej w yw ołało bowiem falę niezadow olenia, której kulm inacją był tzw. bunt L ipków (2 0 00-3000 ludzi), polegający na przejściu chorągw i tatarskich na stronę turecką, dokonujący się ponadto w okresie w yjątkow ym w dziejach Tatarów w Polsce, tj. w okresie wojen polsko-tureckich. W 1672 r. na stronę turecką przeszły, szukając kontaktu i w spar­ cia u swych w spółw yznaw ców w Turcji, chorągw ie tatarskie z armii koronnej. W 1677 r., po zatw ierdzeniu przez sejm daw nych praw i przyw ilejów oraz uchw aleniu am nestii dla Tatarów , wielu L ipków pow róciło do Polski. Ponadto król Jan III Sobieski w ynagrodził żołnierzy chorągwi tatarskich ziem iam i w W ielkim K sięstw ie Litew skim.

Prześladow ania ze strony szlachty i w ojsk saskich były także przyczyną em igracji części ludności tatarskiej do Turcji - Dobrudży i M ołdawii, gdzie istniały ju ż osady Tatarów z Polski - w I poł. XVIII w.

z rozbioram i R zeczypospolitej, zsyłek i konfiskat m ienia tatarskich patriotów ), ja k i niepodległej R zeczypospolitej (będących konsekw en-cją rozdzielenia granicam i politycznym i ludności tatarskiej, utrudniającego jej w zajem ne kontakty i przyspieszającego procesy asym ilacji), część z nich przetrw ała do dzisiaj.

Po drugiej w ojnie św iatow ej w w yniku zm iany granic państw ow ych w Polsce znalazły się tylko nieliczne skupiska m uzułm anów pochodzenia tatarskiego (m. in. w Bohonikach, K ruszynianach, B iałym stoku, Krynkach, Sokółce i Suchow oli). W ram ach akcji repatriacyjnej dołączyła do nich część m uzułm anów z tz w . kresów. W iększość repatriantów osiedliła się jed n ak na tzw. Z iem iach O dzyskanych, tw orząc w iększe skupiska m. in. w Jeleniej G órze, we W rocław iu, w Legnicy, O leśnicy, K rośnie O drzańskim , G orzow ie W ielkopols­ kim, T rzciance Lubuskiej, S targardzie Szczecińskim , Szczecinie, W ałczu, Szczecinku, G dańsku, O lsztynie i w Elblągu. O sadnictw o m uzułm anów pocho­ dzenia tatarskiego na Ziem iach Z achodnich i Północnych nie tw orzyło ju ż tak zw artych skupisk, ja k na „kresach” . N ie było rów nież tak liczne. Pow ody te w znaczącym stopniu zadecydow ały o postępującym procesie asym ilacji tam tejszej ludności tatarskiej, prow adzącym do całkow itego zaniku w ielu now ych skupisk (przyczyniła się do tego także reem igracja wielu now ych osadników na Podlasie).

T a b e la 1 Zmiany liczby ludności tatarskiej w Polsce od pocz. XVI w. do 2002 r.

Okres Liczba Tatarów (przybliżona) w tys.

I połowa XVI w. 3,3 I połowa XVI w. 7,0 XVII w. 9,0 Koniec XVIII w. 13,0“ I połowa XIX w. 5,0 1897 r. 13,0b 1914 r. 12,5b 1935 r. 5,5 Lata 70. XX w. 3,5 2002 r. 0,5C

a Uwzględniono tylko Tatarów posiadających ziemię wraz z rodzinami, b wraz z muzułmanami skoszarowanymi w wojsku rosyjskim ,c na podstawie danych Narodowe­ go Spisu Powszechnego z 2002 r.

Ź r ó d ło : oprać, własne.

Przez wieki obecności na ziem iach R zeczypospolitej społeczność tatarska w tapiała się stopniow o w obce etnicznie, kulturow o i religijnie otoczenie (tab. 1). Tracąc w iele cech swojej odrębności, je d n ą z nich — choć silnie zm odyfiko­ w a n ą - zachow ała do dziś. Jest n ią re lig ia - islam.

5. N ietatarscy m uzułm anie na ziem iach polskich

Rola, ja k ą odegrali Tatarzy w rozw oju religii m uzułm ańskiej na ziem iach polskich je st nie do przecenienia. Przez wieki byli oni w łaściw ie jedynym i w yznaw cam i islam u w Polsce. Stąd też obszerne m iejsce, ja k ie im pośw ięcono w ram ach prezentacji genezy społeczności m uzułm ańskiej w Polsce. N ależy pam iętać jednak, że dzisiaj Tatarzy nie są jedynym i reprezentantam i m niejszości m uzułm ańskiej w Polsce. Do Polski docierali też, choć nie tak „m asow o”, i na ogół sporadycznie, m uzułm anie innego pochodzenia etnicznego.

W spom niano ju ż o pierw szych m uzułm anach - kupcach i podróżnikach - przybyw ających na ziem ie polskie w średniow ieczu. C hoć m isje handlow e i podróże były przyczyną kontaktów m uzułm anów z państw em polskim rów nież w następnych stuleciach, to na ogół nie skutkow ały one pow staniem jakiego ś bardziej znaczącego skupiska m uzułm ańskiego. Sytuację tę częściow o zm ieniły w ydarzenia polityczne i procesy ekonom iczne, jak ie zachodziły na ziem iach polskich w X V III, a szczególnie w X IX w. Utrata niepodległości i zabór części ziem polskich przez C esarstw o Rosyjskie sprzyjały naw iązyw aniu kontaktów z tam tejszym i m uzułm anam i. Rozwój przem ysłu był z kolei zachętą i w yzw a­ niem dla m uzułm ańskich kupców i drobnych przedsiębiorców , głów nie rzem ieślników . M ożliw ość podjęcia własnej działalności gospodarczej na rozw i­ jający m się, chłonącym now ości, rynku ułatw iała podejm ow anie decyzji o osied­ leniu się na stałe. Z w iększaniu częstotliw ości kontaktów z m uzułm anam i sprzy­ jało także, szczególnie w X IX w., zainteresow anie k ulturą O rientu, co, w poje­ dynczych przypadkach, rów nież skutkow ało decyzjam i o pozostaniu na ziem iach polskich (m. in. znaw ców sztuki islam skiej, „artystów -rzem ieślników ”).

Intensyw ność kontaktów z w yznaw cam i islam u z im perium rosyjskiego w zrosła w drugiej połow ie X IX w., w raz z rozw ojem połączeń kolejow ych z Petersburgiem . W w yniku tych ułatwień nastąpił dalszy, choć nigdy „m asow y”, napływ m uzułm anów . W śród im igrantów dom inow ali w yznaw cy islam u z terytorium Rosji, głów nie z Krym u, Kaukazu (m. in. A zerow ie), a także, znani z tradycji kupieckich, Persow ie, Turcy i A rabow ie. G łów nym centrum osadnictw a m uzułm ańskiego była W arszaw a - najw ażniejszy politycznie i gospodarczo ośrodek na ziem iach polskich.

Do K rólestw a Polskiego, przede w szystkim do m iast będących siedzibam i guberni i w iększych garnizonów w ojskow ych, przenosili się także m uzułm ańscy przedstaw iciele rosyjskiego w ojska i reprezentującej w ładze zaborcze kadry urzędniczej, a w śród nich, obok Tatarów nadw ołżańskich i krym skich, głów nie A zerow ie, B aszkirzy, U zbecy, Czerkiesi.

K olejne, istotne zm iany w dziejach społeczności m uzułm ańskiej w Polsce nastąpiły w XX i XXI w., w zw iązku z intensyfikacją kontaktów na arenie m iędzynarodow ej. O prócz kontaktów ekonom icznych, które stanow iły w głów ­ nej m ierze genezę osadnictw a m uzułm ańskiego na ziem iach polskich w XVIII

i XIX w., o pow staniu now ych skupisk zadecydow ały także czynniki natury politycznej i kulturalnej. W w yniku naw iązania kontaktów dyplom atycznych z krajam i tradycji m uzułm ańskiej pojaw ili się w Polsce reprezentujący je dyplo­ maci. N a polskich uczelniach podjęli naukę - począw szy od lat 60., a na w iększą skalę od lat 70. - studenci z tychże krajów . W ielu z nich po ukończeniu studiów pozostało w Polsce na stałe. Poza tym i grupam i pojaw ili się oczyw iście m uzuł­ manie, których przyciągnęła tu najbardziej pierw otna przyczyna w szelkich kontaktów tej ludności z Polską, tj. przyczyna ekonom iczna. Szczególne ożyw ienie w kontaktach gospodarczych nastąpiło na początku lat 90., w raz ze zm ianam i ustrojow ym i w Polsce. N ależy przy tym zaznaczyć, że z grupy m uzuł­ m anów rozpoczynających działalność gospodarczą w Polsce, tylko część osied­ liła się w niej na stałe. Ponadto prow adzenia działalności gospodarczej podjęło się wielu absolw entów polskich uczelni, osiadłych lub planujących tu osiąść.

W śród m uzułm anów przybyw ających do Polski na pobyt stały lub tym czasow y - w zw iązku z prow adzo ną działalnością po lityczną (dyplom a­ tyczną), pracą, nauką, a naw et w celach turystycznych - znajd u ją się rów nież uchodźcy, a w ięc osoby, które w yem igrow ały ze swoich krajów z pow odu uzasadnionej obaw y przed prześladow aniam i ze w zględów rasow ych, religij­ nych, narodow ościow ych, przynależności do określonych grup społecznych lub poglądów politycznych, i - z tych przyczyn - nie chcą lub nie m og ą do nich w ró c ić ". O soby te korzystają z trzech różnych form ochrony: statusu uchodźcy, zgody na pobyt tolerow any lub ochrony cz aso w ej12. Początkow o, tj. na początku lat 90. XX w., w śród uznanych uchodźców dom inow ali m uzułm anie z Bośni i H ercegow iny, Rosji (głów nie narodow ości czeczeńskiej), Som alii i A fganistanu. N a początku XXI w. zdecydow aną w iększość spośród m uzułm anów w nioskujących o status uchodźcy, a także uznanych uchodźców stanow ią C zeczen i13. Pierwsi uchodźcy z C zeczenii pojaw ili się w Polsce w 1994 r .14 Pew na grupa m uzułm anów przebyw a na terenie Polski także w aresztach deportacyjnych, z pow odu podejm ow ania nielegalnych prób przekroczenia granicy.

11 U chodźcy pochodzący z krajów o tradycji islam skiej stanowili od 1991 r. - od kiedy Polska je st stroną Konwencji G enewskiej o statusie uchodźcy - najliczniejszą grupę.

12 U zyskanie zgody na pobyt tolerow any nie daje praw a do pom ocy integracyjnej (udzielanej w celu rozpoczęcia sam odzielnego życia: znalezienia pracy, m ieszkania, nauki języka), którą państw o oferuje uznanym uchodźcom . O chrona czasow a stosow ana je s t natom iast w przypadku m asow ego napływu cudzoziem ców , np. w w yniku w ybuchu wojny.

13 W 2003 r. spośród 5581 C zeczenów w nioskujących o status uchodźcy, 187 osobom taki status nadano. W dalszej kolejności wśród m uzułm anów składających wnioski o status uchodźcy znaleźli się obyw atele Afganistanu (251 w niosków ) i Pakistanu (150). Czeczeni dom inow ali także w śród w szystkich w nioskujących 0 status (ponad 80%) i uznanych uchodźców w 2003 r. (http://w w w .unhcr.pl/)

W pierw szym półroczu 2004 r. o status uchodźcy starało się ok. 2,5 tys. m uzułm anów narodowości czeczeńskiej. U zyskały go 102 osoby, a 325 otrzym ało zgodę na tzw. pobyt tolerow any, czyli prawo do pobytu 1 pracy w Polsce (http://w w w .unhcr.pl/).

14 Od 1994 r. o status uchodźcy w ystąpiło w Polsce ponad 10 tys. Czeczenów , z których jed y n ie 375 status taki otrzym ało (http://w w w .unlicr.pl/).

N ależy podkreślić, że część z dotychczasow ych, głów nie uznanych, uchodźców m uzułm ańskich przebyw ających w Polsce naw iązała ju ż kontakt z tutejszym i środow iskam i religijnym i.

Poza w ym ienionym i grupam i m niejszość m uzułm ańską w spółtw orzą także osoby narodow ości polskiej, które pod w pływ em kontaktów z trady cją islamu (zarów no w Polsce, ja k i poza jej granicam i) przyjęły w iarę M ahom eta. Z jaw isko przechodzenia Polaków na islam m a długą, sięgającą co najmniej X VIII w., tradycję. N ajbardziej znane przypadki zm iany w yznania dotyczą okresu rozbiorów , kiedy niektórzy polscy działacze polityczni i w ojskow i, nie m ogąc prow adzić swojej dotychczasow ej działalności publicznej w granicach państw zaborczych, postanow ili kontynuow ać j ą pod zw ierzchnictw em sprzyja­ jących Polakom w ładców osm ańskich. N ie bez w pływ u na takie decyzje

pozostaw ało także zainteresow anie ku ltu rą Orientu.

W iększe rozm iary zjaw isko przechodzenia na islam przybrało w drugiej połow ie XX w., w raz z rozw ojem wielu nowych środków kom unikacji m iędzy ludźm i, ułatw iających zdobyw anie inform acji o innych religiach, w tym o islam ie, oraz bezpośrednim poznaw aniem wielu kultur, będącym zarów no efektem podróży turystycznych do krajów o tradycji m uzułm ańskiej, jak i stycz­ ności z m uzułm anam i przebyw ającym i w kraju.

Zjaw isko przechodzenia na islam je st bardzo charakterystyczne dla osób, a dokładnie kobiet, w stępujących w zw iązek m ałżeński z o so b ą tego wyznania. K obiety, często za nam ow ą partnera, ale także w w yniku w łasnych decyzji, decydow ały się przyjąć religię w spółm ałżonka. C zyniły to często w trosce 0 w łasny zw iązek m ałżeński, chcąc tw orzyć go na bazie w spólnych w artości, 1 w łasne dzieci, by uchronić je przed w ielom a dylem atam i w ynikającym i ze złożoności sytuacji, ja k ie ro d z ą w ielow yznaniow e m ałżeństw a.

W śród przechodzących na islam d o m inują ludzie m łodzi. R eprezentują oni różne grupy społeczno-zaw odow e, choć najw ięcej je st studentów , pracow ników naukow ych, artystów , dziennikarzy, m u zy k ó w 15.

K onw ersja na islam jeszcze na początku lat 90. była zjaw iskiem zupełnie m arginalnym . W ostatnich latach zjaw isko to przybrało jed n ak na sile. Przyjm uje się, że w zrost liczby konw ersji nastąpił, paradoksalnie, po 11 w rześ­ nia 2001 r., a więc po dniu ataku terrorystycznego na N ow y Jork. N agłośnienie inform acji o religii terrorystów , w im ię której rzekom o tego ataku dokonano, spow odow ało bow iem w iększe zainteresow anie jej przesłaniem i zasadam i. Dla wielu, szczególnie m łodych i zbuntow anych osób, islam okazał się w yzw aniem rzuconym dotychczasow em u porządkow i społecznem u, który próbow ali oni zanegow ać. W ielu spośród nich n o w ą w iarę traktow ało także jak o w yraz pewnej m ody, z którą w parze nie szło, niestety, zgłębianie jej tajników . B ardzo duży

15 O prócz konw ersji na islam dokonyw anych przez osoby narodow ości polskiej w ystępują także przypadki neofitów rekrutujących się spośród im igrantów z krajów m uzułm ańskich, którzy dopiero w Polsce przyjęli tę religię.

odsetek konw ertytów , traktujących now ą religię w sposób pow ierzchow ny, p o rz u c a ją , a naw et pow raca do sw ojego daw nego w yznania.

Istnieją oczyw iście także inne, bardzo indyw idualne, przyczyny przechodze­ nia na islam , jed n ak w szystkie te przypadki w ym ag ają dodatkow ych, bardziej szczegółow ych studiów badaw czych.

6. D ziałalność organizacyjna m uzułm anów w Polsce

M uzułm anie przebyw ający w Polsce reprezen tu ją różne odłam y islam u16. Podział ten m a sw oje odzw ierciedlenie w różnorodności działających w Polsce organizacji m uzułm ańskich. M imo tych religijno-organizacyjnych podziałów m ożna w yróżnić pew ne w spólne fundam enty doktrynalne, do których wierni różnych tradycji m uzułm ańskich w Polsce się odw ołują. P od staw ą w iary w yznaw ców islam u je st bow iem je g o św ięta księga, K oran, zaw ierająca w szystkie najw ażniejsze zasady doktrynalne tej religii. Drugim , po K oranie, źródłem doktryny islamu je s t tzw. sunna, czyli teoria i praktyka ortodoksji m uzułm ańskiej, zw ana także Tradycją. Pięć podstaw ow ych zasad, którym i, jak o w yznaw cy islam u, się k ie ru ją to:

1. W yznanie w iary (szahada): N ie m a Boga oprócz Allaha, a M ahom et je s t Jego prorokiem .

2. M odlitw a (sałat) - odpraw iana pięć razy dziennie, z tw arzą zw róconą w stronę M ekki.

3. Jałm użna (zakat) - określona część dochodów , k tó rą m uzułm anin ma obow iązek oddaw ać biednym .

4. Post (sa u m ) - w ciągu dziew iątego m iesiąca roku m uzułm ańskiego (ram adanu), m uzułm anin m a obow iązek pow strzym yw ać się od jedzenia i picia od w schodu do zachodu słońca.

16 Islam nie był i nie je st religią jednorodną. Dzieli się na w iele odłam ów , w tym dwa skupiające naj­ w iększą liczbę w iernych i w ystępujące niem al od jeg o zarania: sunnizm („ludzie tradycji i zgodnej opinii") i szyityzm („stronnictw o Alego"). U ich genezy leżały w w iększym stopniu kwestie natury politycznej niż zasady dogm atyczne. W sporze o inw estyturę po śm ierci Proroka M uham m ada jedna z grup uw ażała, że w ładzę w kalifacie pow inien przejąć Ali Ibn Abi Talib, kuzyn i zięć Proroka, inna grupa tw ierdziła, że praw o do dziedziczenia po Proroku pow inno być udziałem je g o rodu. Zw olennicy A lego - Szyici - utw orzyli odrębne ugrupow anie w łonie islamu, którego szczególną cechą je s t w iara w im am ów , czyli ziem skich przew odników ludzi. Szyizm uznaje istnienie łańcucha pięciu, siedm iu lub dw unastu im am ów , z których ostatni zniknął w niejasnych okolicznościach i pojaw i się ponow nie jak o prorok (m ahdi). Sunnici z kolei, to zw olennicy sposobu postępow ania, reguł, w ypow iedzi i wartości w yznaw anych przez M uham m ada oraz jeg o tow arzyszy i pierwszych czterech prow adzonych przez Boga kalifów: Abu Bakra, Um ara, U sm ana i Alego.

U podłoża podziału leżały także zasady dogm atyczne, dotyczące funkcji, jak ie pow inna pełnić osoba następująca po Proroku. Sunnici stoją na stanow isku, że „następca’ Proroka był je g o kalifem tylko jak o władca nowo założonej gm iny, szyici - że następcy pow ierzono rów nież ezoteryczną w iedzę i że je s t on interpretatorem nauk religijnych. M iędzy szyityzm em i sunnizm em istnieje zatem zarów no różnica w kwestii następstw a politycznego, ja k i autorytetu religijnego.

5. Pielgrzym ka do M ekki (h a d ż d ż) - m uzułm anin m usi j ą odbyć przynajm niej raz w życiu, jeśli pozw ala mu na to sytuacja m aterialna.

W Polsce działa pięć m uzułm ańskich organizacji religijnych m ających osobow ość prawną: M uzułm ański Zw iązek R eligijny (M ZR ) - prow adzący działalność na podstaw ie ustaw y o stosunku państw a do danego kościoła lub innego zw iązku w yznaniow ego oraz S tow arzyszenie Jedności M uzułm ańskiej, Liga M uzułm ańska, Islam skie Z grom adzenie A hl-ul Bayt i Stow arzyszenie M uzułm ańskie „A hm adiyya” - na podstaw ie ustaw y o gw arancjach wolności sum ienia i w yznania (tab. 2).

T a b e la 2 Wyznania tradycji islamskiej działające w Polsce w 2004 r. *

Odłam islamu

Nazwa Wspólnoty Liczba

wiernych

Liczba duchownych

Sunnnicki Muzułmański Związek Religijny 5 000 *

Liga Muzułmańska * *

Szyicki Stowarzyszenie Jedności Muzułmańskiej 57 2

Islamskie Zgromadzenie Ahl-ul Bayt 52 2

Ruch Ahmadiyya Stowarzyszenie Muzułamańskie „Ahmadiyya” 38 1 Razem 5 147b 5C

* brak danych;a zarejestrowane na podstawie ustawy o stosunku państwa do danego Kościoła lub innego związku wyznaniowego oraz ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania; b bez uwzględnienia wiernych skupionych w Lidze Muzuł­ mańskiej; c bez uwzględnienia duchownych Muzułmańskiego Związku Religijnego i Ligi Muzułmańskiej.

Ź r ó d ło : oprać, własne na podstawie Wyznania religijne. Stowarzyszenia narodowościowe i etniczne w Polsce 2000-2002, GUS, Warszawa 2002 oraz badań własnych.

W śród w yznań tradycji m uzułm ańskiej w Polsce najliczniejszą grupę - 5 tys. osób - stanow i M uzułm ański Z w iązek R eligijny. Jest w spólnotą sunnicką, zrzeszającą głów nie przedstaw icieli społeczności tatarskiej. Skład etniczny Zw iązku m a odzw ierciedlenie w jeg o strukturze organizacyjnej, k tó rą w 2004 r. w spółtw orzyło 8 gmin w yznaniow ych: B ohonnicka, K ruszyniańska i B iałostoc­ ka - gm iny pow stałe w m iejscach tradycyjnego osadnictw a ludności tatarskiej, oraz G dańska, G orzow ska, W arszaw ska, Poznańska i B ydgoska - utw orzone m. in. dla reprezentow ania jej późniejszych skupisk (rys. 2).

Z w iązek spraw uje opiekę nad dw om a zabytkow ym i m eczetam i w K ruszy- nianach i B ohonikach, dom am i m odlitw y w Białym stoku i Suchow oli, m eczetem w G dańsku oraz C entrum Islam skim w W arszaw ie17. N a czele M ZR

17 M eczet w G dańsku oraz Centrum Islam skie w W arszaw ie podlegają pośrednio Światowej Lidze M uzułm ańskiej.

stoi N ajw yższe Kolegium M uzułm ańskie, którem u przew odniczy m ufti - najw yższy zw ierzchnik polskich m uzułm anów , najw yższy znaw ca praw a islam skiego, m ający praw o do w ydaw ania fatw IK.

Stow arzyszenie Jedności M uzułm ańskiej, liczące 57 członków , je st w spólnotą szyicką, której podstaw ą w iary, oprócz K oranu i sunny, są nauki im m am ów szyickich. G łów ny nacisk kładzie na głoszenie jed no ści w islam ie, co znalazło odzw ierciedlenie w jeg o nazw ie, oraz jedn ości Boga w yrażanej szahadą „La ilaha illallah” („N ie ma Boga prócz A llaha”). S tow arzyszenie organizuje kursy z podstaw islamu oraz aktyw nie uczestniczy w konferencjach i sesjach naukow ych pośw ięconych religii. W spólnotę tw orzą przede w szystkim Polacy, którzy przyjęli islam.

Islam skie Zgrom adzenie Ahl-ul Bayt je st z kolei organizacją fundam entalis­ tów islam skich. G łów ną przy czyną pow stania tego zgrom adzenia było zw ycięstw o w Iranie Rewolucji Islam skiej, z której ideałami członkow ie zgrom adzenia się utożsam iają. G łów nych celem Zgrom adzenia je st organizacja i aktyw izacja życia religijnego w yznaw ców oraz propagow anie zasad islamu. C hociaż liczbę w iernych szacuje na 52 osoby, to są to jed y n ie w spółpracow nicy i aktyw iści Stow arzyszenia, gdyż faktycznie opiekę sw oją roztacza ono nad ok. 5 tys. szyitów przebyw ających w Polsce. Skupia głów nie konw ertytów .

Z tradycji islam skiej w yrasta także, liczące 38 członków , Stow arzyszenie M uzułm ańskie „A hm adiyya”, którego członkow ie, w odróżnieniu od zasad ortodoksyjnego islamu, głoszą przekonanie, że założyciel islam skiego ruchu A hm adiyya - H azrat M irza G hulam A hm ad (1 8 3 5 -1 9 0 8 ) - je st m esjaszem . Stow arzyszenie, podobnie ja k pozostałe wspólnoty islam skie w Polsce, je st aktyw nym uczestnikiem różnych konferencji religijnych i organizatorem w ykładów pośw ięconych problem atyce islamu. A ktyw nie w łącza się rów nież w niesienie pom ocy uchodźcom i w ięźniom m uzułm ańskim . Stow arzyszenie je st oddziałem brytyjskiej szyickiej organizacji „A hm adiyya”, uw ażanej przez ortodoksyjnych m uzułm anów za heretycką.

Do najm łodszych, choć najbardziej aktyw nych, organizacji islam skich w P o l­ sce należy Liga M uzułm ańska. Jest organizacją ortodoksyjnych m uzułm anów - sunnitów . O rganizacja pow stała na bazie nieform alnych struktur o charakterze religijnym , które zaczęli tw orzyć na początku lat 90. przybysze z Bliskiego W schodu. W je j skład w chodzą także członkow ie dw óch innych stow arzyszeń

18 Społeczność m uzułm ańska w Polsce w 2004 r., po raz pierw szy od zakończenia drugiej w ojny św iatow ej, w ybrała sw ojego m uftego. Został nim 26-letni Tatar, Tom asz M iśkiew icz, dotychczasow y imam m eczetu w Białym stoku, który ukończył w yższe studia teologiczne w Arabii Saudyjskiej, z tytułem szejka. Jego autorytet, choć nie bez zastrzeżeń, uznaje jednak tylko MZR. Nie ma on natom iast akceptacji ze strony Ligi M uzułm ańskiej, innej organizacji muzułm ańskiej w Polsce, toczącej spór z M ZR o swoisty „rząd dusz” i, ja k się na ogół sądzi, rów nież o pieniądze, płynące do polskich m uzułm anów z Arabii Saudyjskiej i innych krajów arabskich. N ależy w tym m iejscu pow iedzieć, że w ybór m uftego, kształconego w państw ie ortodoksyjnego islamu, miał być receptą na pojednanie wszystkich m uzułm anów w Polsce zarów no tych radykalnych, którzy przyjechali do Polski niedaw no lub niedaw no przeszli na islam , ja k i reprezentantów nieortodoksyjnego islam u, głów nie Tatarów , zakorzenionych w kraju od stuleci.

islam skich działających w kraju, tj. Stow arzyszenia Studentów M uzułm ańskich i M uzułm ańskiego Stow arzyszenia K ształcenia K ulturalnego. C złonkam i Ligi są głów nie osoby pochodzenia arabskiego oraz polscy konw ertyci na islam , nie ma w niej natom iast Tatarów polskich. Do głów nych celów swojej działalności Liga zalicza spraw ow anie obrzędów religijnych, naukę zasad islam u, organizow anie konferencji i w ykładów , publikację artykułów i książek oraz integrację ze społeczeństw em polskim z zachow aniem tożsam ości m uzułm ańskiej.

f y P j l SKMIGDAŃSK» Bartoszyce Suwałki

\ V '»Elbl« ® jM albork ® Giżycko / (§) OLSZTYN * E,k ® (8) Szczecinek SZCZECIN • Stargard Szcz. • W ałcz ^ Noteć BYDGOSZCZ Toruń Gorzów Wlkp. 'rzcianka /arew Witnica 3 1 ® POZNAŃ Słubice WARSZAWA Krosno Odrzańskie Lebiędziew I Ahł-ułBłyt I J SJM I | I. Ibn Chalduna i Studzlanka LUBLIN ® Oleśnica • ^WROCŁAW ’ Jelenia »..G óra • Wałbrzych OPOLE KATOWICE KRAKÓW 100 km Dąbrow a Ełk Białostocka Sokółka Doi ® ®x SuchowolaU l (%) Malewicze Jasionówka

Skupiska ludności pochodzenia tatarskiego: • w latach 50-tych

D W lałarh <tn tur-h- iBhbędape siedzibami gmin Muzuł- U w latach 90-tych. mańskiego Związku Religijnego Bohonlkl

Supraśl ®_{® J g}

▲

Pozostałe skupiska muzułmańskie

(--- - ■ ’

BIAŁYSTOK Kruszyniany 50 km

E

Domy modlitwy Cmentarze muzułmańskie (mizary): Centra Islamskie 0 czynne Q |) nieczynne Siedziby władz organizacji muzułmańskich w Polsce: | SSM | |MZR| 11. Ibn Chaldjial | Ahmadlyyal | Ahkil B«yt~l1MSKK] |ZMwP] |SJM | [si<M|

Rys. 2. Islam w Polsce (2004 r.) Źródło: oprać, własne

W Polsce działają także inne organizacje islam skie, nieobjęte u staw ą o sto­ sunku państw a do danego K ościoła lub innego zw iązku w yznaniow ego oraz ustaw ą o gw arancjach w olności sum ienia i w yznania. W śród nich n ajw iększą aktyw ność w ykazuje S tow arzyszenie Studentów M uzułm ańskich, będące oddziałem Ś w iatow ego Stow arzyszenia Studentów M uzułm ańskich. N ieform alne początki je g o działalności sięgają lat 80. XX w., kiedy to nastąpił w yraźny w zrost aktyw ności studentów z krajów arabskich uczących się w Polsce w organizow aniu w spólnoty m uzułm ańskiej. D ziałalność Stow arzyszenia koncentruje się przede w szystkim na ochronie tożsam ości islam skiej i praktyk religijnych w yznaw ców islamu oraz na pogłębianiu i propagow aniu w iedzy o islam ie i kulturze islam skiej zarów no w śród M uzułm anów , ja k i w yznaw ców innych religii. Stow arzyszenie działa w dużych m iastach, będących zarazem siedzibam i w iększych skupisk m uzułm ańskich w Polsce - w W arszaw ie, B ia­ łym stoku, Łodzi, K rakow ie, we W rocław iu, w Poznaniu, Lublinie i na Śląsku.

Pewne w pływ y w środow isku m uzułm ańskim w Polsce m a też Zw iązek M uzułm anów Polskich, zarejestrow any jak o stow arzyszenie w 1999 r., choć działający nieform alnie od początku lat 90. Zw iązek założyli polscy i tatarscy uczniow ie szkoły koranicznej (m edresy) Gazi Husrev Bega w Sarajew ie. G łów nym celem organizacji je st działalność na rzecz pogłębiania i prop a­ gow ania religii i kultury islam skiej w Polsce, traktow ana rów nież ja k o sw oista reakcja na m arazm i bierność, jak ie - zdaniem działaczy Z w iązku - zapanow ały w tej dziedzinie w środow isku M Z R 19.

Pozostałe, działające w kraju organizacje m uzułm ańskie, to M uzułm ańskie S tow arzyszenie K ształcenia K ulturalnego, propagujące w iedzę o religii, kulturze i cyw ilizacji m uzułm ańskiej w śród swoich członków i popularyzujące j ą w śród innych, prow adzące szkolenia religijne w śród m uzułm anów w Polsce, niosące pom oc organizacjom i innym placów kom m uzułm ańskim (takim ja k m eczety, centra islam skie) oraz koordynujące pow staw anie now ych; S tow arzy­ szenie K ultury M uzułm ańskiej w R zeczypospolitej Polskiej, działające głów nie na terenie G dańska, organizujące spotkania i w ykłady dla m uzułm anów i nie- -m uzułm anów zainteresow anych islamem ; Stow arzyszenie Braci M uzułm ań­ skich, skupiające szyitów ; a także Instytut Ibn C halduna, zajm ujący się od strony naukow ej pogłębianiem i rozpow szechnianiem w iedzy o islamie.

19 Działające początkow o, od 1998 r., jako Koło M uzułmanów Polskich w W arszaw ie w strukturze organizacyjnej M ZR w RP, w 2000 r. Koło M uzułm anów Polskich zm ieniło nazw ę na Z w iązek M uzułm anów Polskich.

7. L iczebność i opcje tożsam ościow o-pokoleniow e m uzułm anów w Polsce

Dzisiaj w Polsce żyje, jak podają różne źródła, od 20 do 30 tysięcy m uzuł­ m anów 20. Na początku lat 90. ich liczba nie przekraczała jeszcze 5 tys. W okre­ sie blisko 15 lat nastąpił zatem praw ie cztero- pięciokrotny w zrost ich populacji.

W tym czasie nastąpiły także dość zasadnicze przeobrażenia w zakresie struktury społeczno-etnicznej tej m niejszości religijnej. Tatarzy przestali stanow ić w iększość wśród m uzułm anów w Polsce. W w yniku napływ u, głów nie na studia, w yznaw ców islamu z krajów B liskiego W schodu, a przede w szystkim państw arabskich (od lat 60. do końca 80. XX w. napłynęło ich ok. 20 tys.), zaczęli oni stopniow o dom inow ać pod w zględem liczebnym w środow isku m uzułm ańskim . C zęść z nich osiedliła się w Polsce na stale. Z akładając tu swoje rodziny w wielu przypadkach poszerzali grono dotychczasow ych w spółw yznaw ­ ców. N ależy pam iętać także o polskich konw ertytach na islam , którzy sukcesyw nie dołączają do w ym ienionych wyżej środow isk, choć nie zaw sze udaje im się zw iązać z now ą religią na dłużej.

Z różnicow ana geneza, w ychow anie w innych tradycjach, odm ienny sposób zaangażow ania w życie religijne i postrzegania roli islam u w codziennym życiu w iernych, a także niejednakow y stopień afirm ow ania w łasnej tożsam ości etnicznej oraz niejednakow y charakter zaangażow ania w życie grupow e w łasnej społeczności, pozw ala w yróżnić opcje tożsam ościow o-pokoleniow e m uzułm a­ nów w Polsce.

1. M uzułm anie pochodzenia tatarskiego, czyli osoby, których tożsam ość ukształtow ała się poprzez w ychow anie w kręgu kultury i tradycji tatarskiej. P ozytyw ny stosunek do sw ojego pochodzenia etnicznego pow oduje u nich akceptację wiary m uzułm ańskiej i czynienie z niej istotnej składow ej własnej św iadom ości. Specyfika środow iska polskiego, w którym osoby te dojrzew ały, a następnie kształtow ały sw oją doro słą osobow ość, spow odow ała, że istotnym elem entem ich tożsam ości je st identyfikacja z kultu rą polską. Ich trw anie przy tradycji tatarsko-m uzułm ańskiej przejaw ia się na w iele sposobów , głów nie jed n ak poprzez działalność w M uzułm ańskim Z w iązku Religijnym .

2. M uzułm ańscy potom kow ie daw nych, głów nie ekonom icznych, im igrantów . P rzekazyw ana z pokolenie na pokolenie w iara m uzułm ańska stała się rów nież istotnym elem entem ich tożsam ości. Osoby te w ychow yw ały się od pokoleń w kręgu zasym ilow anej kultury, czego w yrazem w w iększości przypadków je st silna identyfikacja z k ulturą polską. S w oją tradycję islam ską podtrzym ują oni zarów no w sposób bardzo indyw idualny, ja k i w ram ach

20 W śród nich, w edług różnych szacunków , znajduje się: od 2 do 5 tys. Tatarów i osób pochodzenia tatarskiego (w edług danych N arodow ego Spisu Pow szechnego z 2002 r. - 447), ok. 16-20 tys. obcokrajow ców (w tym ok. 7 tys. z kartą stałego pobytu), a także ok. 2 tys. Polaków -konw ertytów na islam.

grupow ych form życia religijnego (w różnych organizacjach m uzułm ańskich działających w Polsce).

3. Pokolenie m uzułm ańskich im igrantów z lat 60., 70. i 80., którzy przybyw ali do Polski w celach gospodarczych (przedsiębiorcy), politycznych (przedstaw iciele służb dyplom atycznych) i kulturalno-naukow ych (pracow nicy naukow i, studenci). T w orzą je osoby, których tożsam ość ukształtow ała się poprzez w ychow anie w kręgu kultury i tradycji m uzułm ańskiej w krajach sw ojego urodzenia. Treść ich tożsam ości naznaczyły więc w ierność tradycji religijnej (będąca niekiedy w ynikiem odebrania religijnego w ykształcenia) oraz znajom ość języ ka narodow ego, głów nie arabskiego. Zachow ując religię przyjęli jed n ak wiele w zorców od now ego, polskiego otoczenia, w różnym stopniu w ta­

piając się w jeg o tkankę. K ontakt z religią podtrzym ują przez zaangażow anie się w działalność różnych instytucji m uzułm ańskich działających w Polsce.

W śród spadkobierców tej tradycji islam skiej znajduje się m łodsze pokolenie, urodzone ju ż w Polsce. T w orzą je osoby pochodzące głów nie z rodzin m ieszanych, niekiedy naw et silnie zasym ilow anych. Ich identyfikacja z kulturą m uzułm ańską w ystępuje, w wielu przypadkach, w połączeniu z akceptacją dla własnej polskości. O soby te, w ychow ane w kręgu dw óch kultur, w różnym stopniu znają i w cielają w życie założenia religii m uzułm ańskiej, niekiedy nie poznaw szy dobrze tego, co je st źródłem je j istnienia w odniesieniu do starszych pokoleń, tj. języ k a arabskiego. W grupie tej znajdu ją się w reszcie najm łodsze osoby, dzieci, które, w przeciw ieństw ie do sw oich starszych kolegów , ju ż od najm łodszych lat w ychow ują się w kręgu kultury m uzułm ańskiej, tw orzonej rów nież przez m uzułm ańskie instytucje kulturalno-ośw iatow e.

4. Pokolenie m uzułm ańskich im igrantów z lat 90., przybyw ających do Polski głów nie w celu podjęcia nauki na tutejszych uczelniach. T w o rz ą je - podobnie ja k w przypadku w cześniejszej im igracji - osoby, których tożsam ość religijna ukształtow ała się poprzez w ychow anie w kręgu kultury i tradycji m uzułm ańskiej w krajach sw ojego pochodzenia. Treść ich tożsam ości naznaczyły silne poczucie przynależności etnicznej, zachow anie w ierności tradycji religijnej oraz znajo­ m ość języ k a liturgicznego, tj. arabskiego, który je s t dla w ielu z nich językiem ojczystym . W przeciw ieństw ie jed n ak do w cześniej osiedlonych im igrantów nie w ykazują oni na ogół postaw asym ilacyjnych, zachow ując także dystans w obec organizacji o najdłuższej tradycji w środow isku polskich m uzułm anów , ja k ą jest M uzułm ański Zw iązek R eligijny. S kupiają się natom iast raczej w instytucjach o najkrótszym stażu w Polsce — Lidze M uzułm ańskiej, Stow arzyszeniu Studentów M uzułm ańskich i M uzułm ańskim S tow arzyszeniu K ształcenia K ulturalnego.

5. M uzułm ańscy uchodźcy - stanow ią najbardziej zróżnicow aną pod w zględem etnicznym (C zeczeni, B ośniacy, m ieszkańcy A fganistanu, P akistań­ czycy, Irakijczycy, U zbecy, Som alijczycy, Palestyńczycy i in.), ja k i położenia praw nego grupę. W zależności od kraju, z którego p o c h o d z ą w yznają bardziej (A fganistan) lub mniej (B ośnia i H ercegow ina) ortodoksyjną w ersję islam u. Ze w zględu na toczącą się w obec nich procedurę nadania statusu uchodźcy

(w oczekiw aniu na decyzję przeb y w ają w ośrodku dla uchodźców ) nie m ają m ożliw ości uczestnictw a w aktyw nym życiu religijnym istniejących w Polsce instytucji m uzułm ańskich. Z m iana sytuacji następuje w raz z nadaniem w spom nianego statusu, choć nie zaw sze ułatw ia on rozpoczęcie aktyw ności religijnej. N a przeszkodzie stają bow iem podstaw ow e problem y zw iązane z integracją uchodźców , z którym i, aby nie stać się bezdom nym i, bezrobotnym i i w ykluczonym i poza naw ias społeczny, m uszą się oni w pierw szej kolejności uporać (m. in. znalezienie m ieszkania, pracy, nauka język a polskiego). U chodźcy stanow ią ponadto grupę o w yjątkow o zm iennym składzie liczebnym , gdyż nabycie D okum entu Podróży, potw ierdzającego ich now y status, daje im także m ożliw ość opuszczenia Polski, z czego wielu korzysta.

6. Polscy konw ertyci na islam, czyli osoby, których tożsam ość ukształtow ała się poprzez w ychow anie w kręgu kultury i tradycji polskiej. Treść ich tożsam ości naznaczyły w ychow anie w innej, głów nie chrześcijańskiej, tradycji religijnej (w iążące się na ogół z przyjęciem w przypadku katolików w szystkim sakram entów ) bądź też postaw a typow o areligijna. Początkow o osoby te poszukiw ały na ogół indyw idualnych form w łasnego zaangażow ania religijnego oraz sam odzielnie zgłębiały istotę nowej religii. U gruntow ana afirm acja dla nowej religii znalazła następnie swój w yraz w podjęciu działań na rzecz środow iska m uzułm ańskiego w Polsce (m. in. w Lidze M uzułm ańskiej, Stow a­ rzyszeniu Jedności M uzułm ańskiej, Islam skim Z grom adzeniu A hl-ul Bayt, Stow arzyszeniu M uzułm ańskim „A hm adiyya”).

8. Przyszłość islam u w Polsce - m odel „tatarsko-eu rop ejsk i” czy m odel „arab sk o-b lisk ow sch od ni”?

W ostatnich latach coraz liczniej przyjeżdżają do Polski now e grupy w yznaw ców islam u, co, w ydaje się w sposób nieunikniony prow adzić do zm iany ukształtow anej przez lata proporcji w ew nątrz tutejszej m niejszości m uzułm ańskiej. D ochodzi także w pew nym sensie do zderzenia dw óch m odeli i wizji islam u w Polsce. Z jednej strony znajdu ją się reprezentanci m odelu - nazw ać m ożna by go - „tatarsko-europejskiego” - um iarkow anego, zakorzenio­ nego w Polsce od w ieków , z drugiej - reprezentanci m odelu „arabsko-blisko- w schodniego”, ortodoksyjnego, tw orzonego przez tych, którzy przybyli do Polski niedaw no lub też niedaw no przeszli na islam (tab. 3).

T a b e la 3 Wybrane elementy różnicujące modele tradycji muzułmańskiej w Polsce Kryterium

(dziedzina)

Wybrane elementy Model „tatarsko- -europęjski”

Model „arabsko- -bliskowschodni” Religijne poziom wiedzy

religijnej

zróżnicowany (na ogół niski, ograniczający się głównie do znajomości na pamięć Koranu i najważ­ niejszych modlitw)

wysoki

znajomość języka arabskiego

słaba (na ogół odczytywa­ nie tekstów arabskich bez zrozumienia ich treści)

zróżnicowana (bardzo dobra u imigrantów) liczba duchownych niedostateczna wystarczająca język liturgiczny arabski, choć niektóre

wyjaśnienia w języku polskim lub w gwarze polsko-białoruskiej arabski postawa w zakresie przestrzegania zasad wiary umiarkowana ortodoksyjna Społeczno--ekonomiczne miejsce zamieszkania zróżnicowane wielkościo- wo skupiska miejskie i wiejskie duże miasta (głównie ośrodki akademickie) działalność zawodowa różnorodna, z udziałem działalności rolniczej różnorodna, bez udziału działalności rolniczej poziom wykształcenia zróżnicowany wysoki (inteligencja) język używany w codziennych kontaktach

polski, gwara polsko- -białoruska arabski, angielski, polski i inne poczucie tożsamości narodowej (etnicznej)

polskie, tatarskie, polsko- -tatarskie, tatarsko- -polskie; silna identyfikacja tożsamości etnicznej z religią łączone z narodem kraju pochodzenia

status mniejszości grupa etniczna, grupa etnograficzna, grupa etaiczno-wyznaniowa, grupa etnograficzno- -wyznaniowa mniejszość narodowa, grupa narodowościowo- -wyznaniowa

W iele w skazuje na to, źe islam , od w ieków kształtow any w Polsce - „zeuropeizow any”, m ający sw oją „tutejszą” specyfikę, ustąpi m iejsca przeszcze­ pionem u w ostatnich latach na grunt krajow y islam ow i „bliskow schodniem u”, z c a łą jeg o ortodoksją, tym bardziej że naw et polskim konw ertytom zdecydow a­ nie bliżej je st do tej wersji islam u n iż do jeg o rodzim ego odpow iednika. M oże jednak dojść do sytuacji, gdy m odel islam u w Polsce będzie, m im o w szystko, pew ną w y padkow ą jeg o rodzim ej i bliskow schodniej specyfiki, co w perspek­ tyw ie w ejścia Turcji do Unii Europejskiej, m oże być, szczególnie dla nieufnych wobec tej religii, przykładem pogodzenia w ierności w artościom islam u z w yzw aniam i w spółczesnej cyw ilizacji.

L IT E R A T U R A

Bohdanowicz L., Chazbijewicz S., Tyszkiewicz J., 1997, Tatarzy muzułmanie w Polsce, „Rocznik Tatarów Polskich” [Gdańsk].

Borawski P., Dubiński A., 1996, Tatarzy polscy. Dzieje, obrządy, legendy, tradycje, Warszawa.

Drozd A., 2003, Współczesne oblicze kultury Tatarów Rzeczypospolitej, [w:] A. Abbas (red.), Zagadnienia współczesnego islamu, Wyd. UAM, Poznań 2003, s. 41-60. Dziekan M. M., 1998, Kulturowe losy Tatarów polsko-litewskich, „Przegląd Orientalis-

tyczny”, nr 1-2 (185-186), s. 78-83.

Dziekan M. M., 2000, Tatarzy-polscy muzułmanie, „Jednota”, 8-9 (rocznik 44), s. 4 1 - 43.

Konopacki M., 1962, O muzułmanach polskich, „Przegląd Orientalistyczny”. Miśkiewicz A., 1993, Tatarska legenda. Tatarzy polscy 1945-1990, Białystok.

Rykała A., 2004, The position o f religious minorities in Poland at the moment o f accession to the EU, [w:] J. Kitowski (red.), Central and Eastern Europe at the threshold o f the European Union - an opening balance, „Geopolitical Studies”, [IGiPZ PAN Warszawa], vol. 12,, s. 479^494.

Rzepecka A. E., 2001, Małżeństwa Polek z wyznawcami islamu. Analiza czynników wpływających dezintegrująco na związki heterogeniczne, [w:] D. Chmielowska, B. Grabowska, E. Machut-Mendecka (red.), Być kobietą w Oriencie, Wyd. Akademickie DIALOG, Warszawa, s. 176-201.

Warmińska K., 1999, Tatarzy polscy. Tożsamość religijna i etniczna, Kraków.

Wyznania religijne Stowarzyszenia narodowościowe i etniczne w Polsce 2000-2002, 2003, GUS, Warszawa.

M U S L IM S IN PO LISH H IST O R Y A N D A R E A

Today’s Poland is home to some 20-30 thousand Muslims, up from 5,000 in the early 1990s. This 15-years period saw 4-5-fold increase in the number o f Muslims accompanied by changes in their socio-ethnic structure. Tatars ceased to represent the majority of Muslims in Poland. As a result of an influx of Muslims from the Near East and Arabic countries (some 20,000 from the 1960s to the late 1980s), mainly for studies, this group gradually gained numeric superiority within the Muslim circles. Some of them took up permanent residence in Poland and set up families thus enlarging the Muslim community. Polish converts should be also taken into account, although often their contacts with Islam are short-lived.

dr Andrzej Rykała Katedra Geografii Politycznej i Studiów Regionalnych