Wieliczka jako przykład polskiej ochrony zabytków, w szczególności wpisanych na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO

Zb i g n i e w Be i e r s d o r f

Wieliczka: an Example of Heritage

Site Protection in Poland, with

a Special Focus on Sites

Inscribed on the

u n e s c o

Cultural

and Natural Heritage List

280

Wieliczka is a town l ocated 15 km s o u t h- e as t o f Krakow. It is P ol an d’s and E ur ope ’s largest historical centre o f exploitation o f edible salt from Miocene deposits, which, together with the nei ghbouring mine in Bochnia, f o r me d the f o r m e r Royal Krakow Salt Works Enterprise.

T h e Wieliczka Salt Mine w a s inscribed on t h e First u n e s c o World Heritage Site on S e p t e m b e r 8, 1 978. In s u p p o r t o f t h e decision it w a s stated that it w a s the w o r l d’s only mining site which had worked non-stop since the Middle A g e s . Its original c av e s (galleries, ramps, excavation ch a mb e r s , lakes and shafts) totalling 3 0 0 km in length are situated on 9 levels that reach 327 m down and offer a c r os s- sec t i o n o f all the s tag es o f the d e v e l o p m e n t o f mining t ec hnol ogi e s over e p o c h s .

Wieliczka as a historic m o n u m e n t

Wieliczka’s underground resources affected the planning policy on the ground; it evolved over time, but w a s defined acco r di ng to a medieval formula o f a mining town. The town w a s situated on the verge ofWieliczka Foothills, in a place s ha ped as a promo nt ory which raises a bove the River Srawa (Serafa), a right-bank tributary o f the Vistula.

Prehistoric tim es and the Middle A g e s

Excavations in the region ofWieliczka have a long tradition that dates back to the Neolithic A g e (ca 3 5 0 0 b.c.). Originally, in prehistoric t ime s and the early Middle Ages , salt w a s obtained only in the process o f evaporating brine drawn f rom salt lakes in pans. In the 13th century, the quantity o f

Wieliczka jako przykład polskiej

ochrony zabytków, w szczególności

wpisanych na Listę Światowego

Dziedzictwa Kulturowego

i Przyrodniczego

u n e s c o

Zb i g n i e w Be i e r s d o r f

W ieliczka - m iejscow ość oddalona o 15 kilom etrów na południow y

wschód od Krakowa - to największy w Polsce i w Europie Środkowej

historyczny ośrodek eksploatacji soli jadalnej (w oparciu o złoże z okresu

mioceńskiego), który tworzył wraz z sąsiednią kopalnią w Bochni dawne

przedsiębiorstwo królewskie - Krakowskie Żupy Solne.

Kopalnia w ielicka w pisan a została na pierw szą Listę Światowego

Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego

września w 1978

roku z uzasadnieniem , że jest to jedyny obiekt górniczy na świecie czyn­

ny nieprzerw anie od średniowiecza do chwili obecnej. Jej oryginalne

wyrobiska (chodniki, pochylnie, komory eksploatacyjne, jeziora, szyby,

szybiki) o łącznej długości 300 kilometrów, usytuowane na 9 poziomach

sięgających do głębokości 327 metrów, ilustrują wszystkie etapy rozwoju

techniki górniczej w poszczególnych epokach historycznych.

Wieliczka - p om n ik historii

Zasoby podziem ne W ieliczki uw arunkow ały zagospodarowanie prze­

strzenne terenu na pow ierzchni ziem i, zm ieniające się w czasie, a zde­

finiow ane od średniow iecza w form ule m iasta górniczego. Miasto to

usytuowane zostało na krawędzi Pogórza Wielickiego, w m iejscu ukształ­

towanym jako cypel, który wznosi się ponad doliną rzeki Srawy (Serafy),

prawobrzeżnego dopływ u Wisły.

brine w a s increased by excavating mines. Traces o f s et t l ement relating to salterns were f ound on the territory o f t oda y ’s Wieliczka (near the present Regis Shaft, the parish church and the castle), e a s t o f t he to wn (near the latter-day M ie r ż ą cz ka village) a nd n or t h - wes t o f it, in the area o f the surviving Church o f t h e Holy Cross.

The Middle A g e s

In the mid-i3th century, mining began to be used as the prevailing exploit­ ation t e c hn ol o g y b es id e us ing salt ev apora ti on pans. T h e expl oration shaft di scovered in what today is the Castl e in Wieliczka ( Z a m e k Zupny), originates exactly from that period. Th e ol dest rock salt exploitation shaft, the G o r y s zo w s k i , d a t e s back to the 1 2 8 0 s . Mi ning t e c h n o l o g i e s w e re impor ted from Western Europe, possibly through the Cistercian m o n a s ­ tery in Wąchock, directly affiliated to the French M or r i mon d Abbey, for which Wieliczka w a s a salt provider. Th e Cistercians represented the cul­ tural elite o f c o n t e mp o ra r y Europe, pro mot in g pr og r es s in architecture (the Gothic) and engi neeri ng (agronomy, water engineering, watermills, etc.). Specialists c omi n g from Hungary (as in the legend o f St Kinga) might have contributed to the progress as well.

As anticipated in 1 2 8 9 by Fr. Henryk Probus, in 1 2 9 0 king Premysl I conferred a charter accor ding to the Franconian law on Wieliczka, then n a m e d M a g n u m Sal. Situated in the area o f a f or me r mining s ettl ement, the town e n c o m p a s s e d a relatively small area with an urban plan bas ed on a chequered street grid with a rectangular central market place. A ma so nr y parish church, possibly const ruct ed on the site o f an earlier one, w a s built through the efforts o f the Benedicti ne Order in Tyniec. T h e Castle, which served as a fortified salt wa re ho u se , had the s a m e origin. At the s a m e time, town lands were me as ur ed (7 Ians, Lat. laneus) and remuneration o f the sherif f w a s a s s e s s e d (4 Ians). Th e grant o f t h e charter w a s c o nn ec t e d with rock salt mining b ec au s e planning c h an g e s coincided with a n e w excavation t ec hn o l og y and reorganisation consisting o f doi ng a wa y with individual exploitation by abbeys holding salt privileges (the Benedict i ne mo n ks in Tyniec, the Benedictine nuns in Staniątki, the Mi echów mo n ks o f the Holy Sepul chre and the Cysterians in Wąchock, Sulejów, Koprzywnica and Jędrzejów) and by wealthy laymen. C ha nge s to privileges and recovery o f the salt-bearing areas by the mona rch were c o m p e n s a t e d for with inter­ es t in revenues or salt in kind. With the salt resources in his p o s s e s s i o n , the king could regulate land planning by the charter.

1361: Ki ngCas i mi r’s Second Charter o f Wieliczka granted the Mag de bu r g Rights to the municipality. Enforcing an active urban policy in his country,

C z a sy prehistoryczne i w c z e s n e średnio wiecze

Wydobycie soli w rejonie Wieliczki ma długą tradycję, sięgającą od neo­

litu (ok. 3500 lat przed Chr.) po czasy współczesne.

W czasach prehistorycznych i wczesnym średniowieczu sól pozyski­

wano wyłącznie w procesie warzenia solanki czerpanej ze słonych źró­

deł. W XIII w ieku zwiększono ilość solanki przez kopanie studni. Ślady

osadnictwa związanego z w arzelniam i stwierdzono na terenie obecnego

m iasta (rejon szybu „R egis”, kościoła parafialnego i zamku), a także

na wschód od niego, w rejonie późniejszej Mierzączki, i na północny

zachód, w rejonie niezachowanego kościoła Świętego Krzyża.

Średniowiecze

Od połowy XIII wieku obok warzenia solanki zaczęto stosować metody

górnicze jako dominującą technikę wydobywczą. Z tego czasu pocho­

dzi szyb poszukiwawczy, odkryty na terenie obecnego zam ku żupnego

(obiekt w ekspozycji). Najstarszy szyb do eksploatacji soli kam iennej

„Goryszowski” datowany jest na lata osiemdziesiąte x in wieku. Technika

górnicza importowana była z Europy Zachodniej - zapewne za pośrednic­

twem cystersów z klasztoru w Wąchocku, bezpośredniej filii francuskiego

opactwa w Morrimond, która posiadała uposażenie solne w Wieliczce.

Cystersi należeli do ówczesnej europejskiej elity kulturalnej i technicznej,

niosąc postęp w architekturze (gotyk) i inżynierii (rolnictwo, budownic­

two, m łyny wodne itp.). Prawdopodobny jest także udział specjalistów

przybyłych z Węgier, na który wskazuje legenda świętej Kingi.

W 12 9 0 roku nastąpiła I lokacja m iasta W ieliczki (M agnum Sal)

na prawie frankońskim przez króla Przemysława 11, zapowiadana w 1289

roku przez księcia Henryka Probusa. Miasto, usytuowane w rejonie star­

szej osady górniczej, objęło stosunkowo m ały obszar w edług założenia

urbanistycznego na planie szachownicowym , z kwadratowym rynkiem .

Wzniesiono murowany kościół parafialny (zapewne w m iejscu starszego,

wzniesionego staraniem benedyktynów tynieckich i zam ku żupnego,

spełniającego rolę warownego m agazynu soli), zm ierzono grunty m iej­

skie (7 łanów) i uposażenie wójta (4 łany). Lokacja m iasta m iała zw ią­

zek z solą kam ienną, zm iany przestrzenno-prawne zbiegły się bowiem

z nową technologią wydobycia i ze zm ianą jego organizacji. Polegała

ona na odejściu od indywidualnej eksploatacji, prowadzonej przez upo­

sażone solą klasztory (w tym : benedyktynów z Tyńca, benedyktynki

ze Staniątek, bożogrobców z Miechowa, cystersów z Wąchocka, Sulejowa,

Koprzywnicy i Jędrzejowa) oraz m ożnych świeckich. Rozpoczął się pro­

ces zm iany nadań i odzyskiwania przez panującego terenów solonośnych

Casimir the Great clearly took great care o f Wieliczka, building s tr o n g city walls around it which we re attached to the Castle, expanding the Castle with wal ls and the t ow e r o f t h e H o u s e A m o n g Sal inas, r e mo de ll i ng the church and f oun d i ng a municipal hospital and the Church o f t h e Holy Gh o s t . The king s h o w e d special interest in salt mining in Wieliczka. Two new shaf t s were sunken in his times : the Regis and the Świętosł awski, c ontinuing the m i n e ’s d e v e l o p m e n t in the i s t half o f the 14th century. T h e Świątkowski Sha f t w a s built u nde r the m a n a g e m e n t o f S w a n t hc o

(1337-1338). Th e draining Shaft o f W o d n a Gó r a (Water Mount) (1334) w a s used to extract brine f o r t h e production o f t a b l e salt. Finally, king Casimir the Gr e at e n d e d the p r o c e s s o f re or ga ni si ng salt m a n a g e m e n t in salt mi ne s by granting the status o f żupa (castellany) to t h e m in 1368.

This marked the f oundation o f a royal enterprise that exercised joint m a n a g e m e n t o f t h e salt mines in Wieliczka and Bochnia. They were h e a d ­ ed by żupnik, a royal salt mine admini strator and bachm istrz, a s u p e r i n ­ t endent o f t h e mine or a mine master, both o f w h o m reported to the king. Th e administration o f the mine had its s eat in the Castle in Wieliczka. Originally, a royal administrator, żupnik, wa s later a l eas ehol der o f a mine, and bachm istrz w a s a hereditary entrepreneur w h o did prospecting works at his own cost and w a s respons ibl e for the technical condition o f and e q u i p me n t for ne w excavations. In c o mpe ns at io n, he received life rent on mine income. In time, his role w a s taken over by żupnik as leaseholder. A not her office in a salt mine w a s that o f karbarz, the m a n a g e r o f a pan h ou s e that produced salt from underground waters in Wieliczka. Th e crew o f each mine co ns i s t ed o f sixty di gger miners orga ni s ed in a guild.

The late 14th and early 15th century s a w Wieliczka flourish. Th e town in­ creased its arable land by incorporating neighbouringtownships: Gieraszów (today part o f the village Siercza known as Klasno) in the south in 1377; Lednica Dolna in the e a s t with a p o n d s uppl yi ng the t own with water in 1 3 8 1 - 1 3 9 9 ; Marcinkowice (today’s Grabówki) in the we s t in 1393 and 1398; and part o f a farm o f t h e wójt (chief borough officer) in Tur (today’s Turówka) from 1413 onwards, finally incorporated into the town in 1 6 0 9 .

In the 15th century, the financing o f shafts w a s taken over from mine ma s t er s by żupniks. Only o ne shaft w a s created, the S e r a f (ca 1 44 2) , s u nk­ en under the m a n a g e m e n t o f Mikołaj Serafin o f Barwał d (filled back in 1877). Ot he rwi s e known as the N o wa Gór a ( Ne w Mount), it pr o mp t ed the d e v e l o p me n t o f the mine in the south-eastern direction o f the Regis Shaft, which f rom then on w a s d u b b e d the Stara G ó ra (Old Mount).

Until the end o f t h e 15th century, exploitation reached level i. Th e pits we re secur ed with w o o d e n f rames : props in the corridors and horizontal

(w zam ian za udział w dochodach lub sól w naturze). Dysponując tym i

terenami, władca m ógł dokonać lokacyjnej regulacji przestrzennej.

W 1361 roku m iała miejsce 11 lokacja Wieliczki przez króla Kazimierza

Wielkiego, polegająca na przeniesieniu miasta na prawo magdeburskie.

Prowadząc w sw ym państw ie aktyw ną politykę m iejską, Kazim ierz

W ielki otaczał W ieliczkę w yraźną opieką: zbudował silny obwód m u­

rów m iejskich, sprzężonych z zam kiem żupnym, rozbudował ten zamek

(mury i w ieżow y „Dom pośród Żupy”), przebudował farę i ufundował

szpital m iejski wraz kościołem Świętego Ducha. Król okazał szczegól­

ne zainteresowanie sprawie górnictwa wielickiego. W jego czasach po­

wstały dwa nowe szyby: „R egis” i „Świętosławski”, kontynuujące rozwój

kopalni z pierwszej połowy x iv wieku, gdy powstał szyb „Świątkowski”,

za żupnika Swanthco (1337-1338), i szyb „Wodna Góra” (1334), odwadnia­

jący, którym wydobywano zasolone wody kopalniane, wykorzystywane

do produkcji soli warzonej. Przede w szystkim Kazim ierz W ielki zakoń­

czył proces reorganizacji gospodarki solnej w żupach poprzez nadanie

im w 1368 roku statutu żupnego.

Powstało przedsiębiorstwo królewskie obejmujące wspólnym zarzą­

dem kopalnie w Wieliczce i w Bochni. Na czele żupy stać m ieli żupnik

i bachmistrz, odpowiedzialni przed królem. Siedzibą zarządu był zamek

żupny w Wieliczce. Żupnik początkowo był administratorem królewskim,

a następnie dzierżawcą żupy, bachm istrz zaś był dziedzicznym przed­

siębiorcą prowadzącym w łasnym kosztem prace poszukiwawcze i odpo­

wiadającym za stan techniczny oraz wyposażenie otwieranych wyrobisk.

W zam ian pobierał z dochodów kopalni określony czynsz wieczysty. Jego

rolę z czasem przejęli żupnicy - dzierżawcy. W żupie istniało również sta­

nowisko tak zwanego karbarza kierującego warzelnią, która produkowała

sól z wód kopalnianych w Wieliczce. Załogę każdej z kopalń stanowiło

po 60 górników-kopaczy, zorganizowanych w bractwo kopaczy.

Przełom x iv /x v wieku to okres prosperity W ieliczki. Miasto powięk­

szyło swój areał rolny poprzez przyłączenie sąsiednich terenów: w 1377

roku Gieraszowa (dziś rejonu Sierczy zwanego Klasno) od strony po­

łudniowej; w latach 1381-139 9 roku Lednicy Dolnej po stronie wschod­

niej, ze staw em zaopatrującym m iasto w wodę; w latach 1393 i 1398

M arcinkowic (dziś Grabówki) od strony zachodniej i od 1413 roku części

folwarku wójtowskiego Tur (dziś Turówka), który ostatecznie do m iasta

został włączony w roku 16 0 9 .

W

w ieku finansowanie budowy szybów przejęli od bachmistrzów

żupnicy. Powstał tylko jeden szyb: „Seraf” (ok. 1442), zgłębiony za żup­

nika Mikołaja Serafina z Barwałdu. Szyb ten, zwany także „Nową Górą”

ti mber structured pillars (kaszta) in the c h a m b e r s . From the 15th century onwa r ds , protective pillars we re put up in the newly d u g c h a m b e r s and h o r s e - p o w e r e d treadmi l ls w e r e u s e d as h oi st s within w o o d e n s h e d s (kleta), which co ns i s t ed o f t w o parts: a high rotunda with a treadmill and low, r ectangular s ha ck s us ed as s to r ag e s pa c e for the output.

In the 2nd half o f the 15th century, the Polish kings pl edged the salt mines with wealthy Krakow bur ghers w h o overexploited the re sources.

M odern times: i 6 t h - i 8 t h centuries

In the early n6th century the p l ed g e s we re paid o f f and the m i ne s b e ­ gan to devel op again under the efficient m a n a g e m e n t o f the n e w l e a s e ­ h ol der Andrzej Kościelecki, and later jan B on er (1515-1521), the Gr a nd Treas urer o f king S i g i s m u n d the Old (who allocated significant f u n d s from the salt mine to the remodell ing o f Wawel Castl e after Renai s s ance fashion), and his n e p h e w S e w e r y n Boner, t he s u c c e s s o r to the office o f mi n e admini str ator (1523- 1545) . Maj or exploitation w a s carried out in three shafts: the Regis, the S e r a f and the Wod na Góra, and intensi­ fied as the mine ext ended ea s twa r ds , so ut hwa rd s and s o ut h- e as twa r d s , wh e r e ne w shaf t s were sunken: the B one r (1532-1533, ea s t o f the Seraf), the Bużenin (15 6 4- 1 56 5 , at the eastern limit o f t h e mine) and the Loiss (1577-7159). The s out h-eas ter n direction contributed to the d e v e l o p m e n t o f t h e s u bu rb o f Mie r żą cz ka , as well as the village o f Lednica, which w a s bought by the town o f W i e l i c zk a in 1 5 49 and re-chartered by King S i g i s mu nd A ug u st u s accor di ng to the M ag d e b u r g Rights. A district o f m i n e r s ’ h o u s e s w a s built in Mier żączka for the area o f t h e B on er Shaft. Nearby, in 1581 (dating according to tradition) a w o o d e n church devoted to Saint Sebastian w a s built and later cons e cra ted in 1596.

To wa r d s the end o f t h e 16th century, mine m a n a g e m e n t we nt into a crisis aga i n a s the l e a s e h o l d e r s w e r e only i nt e res t ed in m a x i m i z ­ ing profit. This w a s e s pe ci a l ly true o f S e b as t ia n Lubomirski, w ho , af ­ ter he w a s d e p o s e d , built a private shaft, the L u bo mi e r z ( 1 6 0 1 - 1 6 0 2 ) in t he n ei g hb o ur i n g village o f Lednica. (The s ha f t w a s p u r c h a s e d by the king in 1 6 0 7 and w a s a n n e xe d to the Wieliczka mine.) Private s ha f ts we re legal u n d e r t h e parl iamentary constitution o f 1 576, which broke up with royal m o n o p o l y and ve st ed nobility with f reehol d and unlimited rights o f expl oitation o f m i n e s on their land. T h e r e f or e , S e b a s t i a n ’s s on, S t a n i sł a w Lubomirski, conti nued to build his salt mi n e m e a n t to c o m p e t e with Wieliczka in the nearby village o f S i erc za in the i s t hal f o f the 17th century (liquidated only in the early 18th century, cf. the S ax on A g e below).

(zasypany w r. 1877), rozpoczął rozwój kopalni w kierunku południowo-

-wschodnim od szybu „R egis”, zwanego odtąd „Starą Górą”.

Do końca x v w ieku eksploatacja sięgała tylko poziomu 1. Wyrobiska

zabezpieczano drew nianą obudową, na którą składały się, stemple w ko­

rytarzach i tak zwane kaszty (filary budowane zrębowo) w komorach.

Od xv w ieku pozostawiano w wykopywanych komorach filary ochronne

i stosowano kieraty konne jako urządzenia wyciągowe, um ieszczane

w drewnianych budynkach - ldetach, składających się z dwóch części:

wysokiej rotundy z kieratem i niskiej, prostokątnej szopy służącej jako

m agazyn wydobytego urobku.

W drugiej połowie x v w ieku żupy solne zostały zastawione przez

królów polskich u bogatych m ieszczan krakowskich, którzy prowadzili

gospodarkę rabunkową w kopalni.

Okres nowożytny, χ ν ι - χ ν ι ι ι wiek

Na początku x v i w ieku wykupiono żupy z zastawu. Kopalnia rozw i­

jała się d zięki staran nem u zarządow i nowego dzierżawcy Andrzeja

Kościeleckiego, a później Jana Bonera (1515-1521), podskarbiego króla

Zygm unta 1 Starego. Boner przekazywał z kopalni soli duże fundusze

na renesansową przebudowę zam ku królewskiego na Wawelu. Następcą

Jana Bonera na stanow isku adm inistratora żup został jego bratanek,

Seweryn Boner (1523-1545). Zasadnicza eksploatacja prowadzona była

w trzech szybach: „R egis”, „S era f” i „Wodna Góra”, i powiększana wraz

z rozwojem kopalni w k ieru n k u w schodnim , połudn iow ym i p o łu ­

dniowo-zachodnim , gdzie wykopano nowe szyby: „Boner” (1532-1533,

na wschód od „Góry Seraf”), „Bużenin” (1564-1565, na wschodnim skraju

kopalni) oraz „Loiss” (1577-1579)· Z kierunkiem południowo-wschodnim

związane jest powstanie przedm ieścia wielickiego M ierzączka oraz wsi

Lednica, którą m iasto zakupiło w 1549 roku a król Zygm unt August

przeniósł ją z prawa polskiego na magdeburskie. Na terenie Mierzączki

powstało osiedle domów górników związanych z rejonem szybu „Boner”.

W pobliżu, w 1581 roku (datowanie wg tradycji), wzniesiono kościół drew­

niany Świętego Sebastiana, konsekrowany w 1596 roku.

Pod koniec x v i wieku ponownie nastąpił kryzys zarządzania kopalnią,

spowodowany przez dzierżawców nastawionych wyłącznie na jak najwięk­

szy zysk, szczególnie przez Sebastiana Lubomirskiego, który po usunięciu

go z dzierżawy wybudował w latach 16 0 1-16 0 2 w sąsiadującej z Wieliczką

wsi Lednicy prywatny szyb „Lubom ierz” (wykupiony w 16 0 7 roku przez

króla i przyłączony do kopalni wielickiej). Było to legalne w świetle kon­

stytucji sejmowej z 1576 roku, łamiącej monopol monarszy i przyznającej

In the first half o f the 17th century a t t e m p t s we re m a d e to reorganise and de vel op the mine. In 1633, Wieliczka, j us t as other mining towns, wa s ex e mpted from wa rt ime levies. More rational m a n a g e m e n t w a s to be s u p ­ ported by the first, very detailed plans o f t h e mine and o f the town ma d e in the years 1 6 3 1 - 1 6 3 8 by Martin G e r ma n , a g e o met r is t brought to Poland from S we de n. Mining works were launched to d e ep e n the Górski Shaft (after 1 62 0) and the Daniel owiec Shaft (presently the Dani f owi c z’s Shaft, 1 6 3 5 - 1 6 4 0 ) . Th e s a m e w a s undertaken in six other shafts - u n s u c c e s s ­ fully in s o me , as wat er kept f looding th em. Being the o wn er of Tu ró wk a, the t own o f Wieliczka located the O r de r o f the Francis can Reformati there in 1623, with a brick B ar oq u e church erected thanks to an e n d o w ­ me n t f rom king S i g i s mu n d the Vasa. Originally w o o de n, the mo n a s t e r y buildings dating f rom 1 6 2 3 - 1 6 2 9 were replaced by a brick const ruct ion after 171 8. T h e su bu r b o f Mi er żączka w a s m a d e a sepa ra t e jurisdiction in 1 6 2 9, hol di ng the t own s tatus a cc o r d i ng to t he M a g d e b u r g Rights. Foll owing the S w e di s h D el u g e a nd an invasion by the Trans yl vani ans under Rakoczy, the s ec on d half o f t h e 17th century s a w an approximatel y fifty-year decline o f t h e mining business.

The Saxon A ge: the first half o f the 18th century and the a ge o f Borlach

The upgra de and d e v e l o p m e n t o f t h e mine u n d e r t h e reign o f A u g u st u s 11 the Saxon (king o f Poland f rom 1 6 9 7 to 1 7 0 6 and f rom 1 7 0 9 to 1733) and his son Au g us t u s III the Saxon (king o f Poland b etween 1733 and 1763),) is attributable to j ohann Gottfried Borlach, w h o wa s brought from Saxony to take over technical supervi si on and w h o worked in Wieliczka f rom 1 61 7 to 1745. As a surveyor, Borlach prepared plans for three levels o f t h e mine, a town plan and a perfect cross-section o f t h e mine in 1 7 1 8 - 1 7 2 7 . He cleared up and secured pits and corridors and improved hoisting machinery using a state-of-the-art treadmill, model le d on t h o s e used in Saxon mines.

U n d e r t h e Austrian rule: 1 7 7 2 - 1 9 1 8

T h e period o f the partitions o f Poland c overed t wo principal p h a s e s in the history o f t h i s part o f the country: the direct rule b etween 1 7 7 2 and 1867 and the Galician a ut on omy from 1857 to 1918. During the first phase, the Wieliczka Salt Mine wa s controlled directly by the authorities in Vienna. All m a n a g e m e n t f un c ti on s w e r e p e r f o r m e d either by A u s tr i a ns or by Ge r ma ni se d Czechs . For a brief period f rom 1 8 0 9 to 1812, the mine m a n ­ a g e m en t and proc eeds were shared by Austria and the Duchy o f Warsaw.

Taking over Wieliczka and the mine w a s o f u t m o s t i mp o r t a n c e for the H a p s b u r g mona rchy : it acquired a highly lucrative plant, o n e o f

szlachcie prawo nieograniczonego władania i eksploatowania kopalń

na swoim terenie. Dlatego także syn Sebastiana Stanisław Lubomirski

kontynuował w pierwszej połowie x v n wieku budowę konkurencyjnej

kopalni soli w swej wsi Siercza, sąsiadującej z Wieliczką. Kopalnię zlikwi­

dowano dopiero na początku χ ν ιιι wieku (por. niżej: czasy saskie).

W pierwszej połowie x v n wieku podjęto próby naprawienia i rozwo­

ju kopalni. W 1633 roku Wieliczka, podobnie jak inne m iasta górnicze,

zwolniona została z obowiązków wojennych. Bardziej racjonalnej go­

spodarce służyć m iało wykonanie w latach 16 31-16 38 pierwszych i bar­

dzo precyzyjnych planów kopalni i m iasta W ieliczki autorstwa geom e­

try M arcina Germ ana, przybyłego ze Szwecji. Podjęto prace górnicze,

w w yniku których zgłębiono szyb „Górsko” (po 1620) i „Danielowiec”

(ob. „D aniłow icza”, 1635-1640), a także 6 innych; część pogłębień była

nieudana z powodu zalewania wodą. Miasto jako w łaściciel Turówki

zlokalizowało tam w 1623 roku klasztor Franciszkanów Reformatów,

z m urow anym kościołem barokowym , w zniesionym dzięki fundacji

króla Zygm unta

Wazy. Drewniana początkowo zabudowa klasztorna

z lat 16 2 3 -16 2 9 została po 1718 roku zastąpiona murowaną. Przedmieście

M ierzączka w roku 1629 przekształcone zostało w odrębną jurydykę

0 statusie m iasta na prawie m agdeburskim . Druga połowa x v ii wieku,

po wojnie szwedzkiej i najeździe Siedmiogrodzian pod wodzą Rakoczego,

przyniosła upadek żupy trwający około 50 lat.

C z a s y saskie - pierwsza połowa χνιιι wieku - epoka Borlacha

M odernizacja i rozwój kopalni nastąpiły w czasach A ugusta и Sasa

(króla Polski w latach 16 9 7 -17 0 6 i 1709-1733) oraz jego syna Augusta

Sasa (panującego w latach 1733-1763), gdy nadzór techniczny objął Jan

Gotfryd Borlach, sprowadzony z Saksonii i pracujący w Wieliczce w okre­

sie od 1617 do 1745 roku. Borlach jako m ierniczy opracował w latach

17 18 -17 2 7 plan trzech poziomów kopalni i plan miasta, a także idealny

przekrój kopalni. Porządkował i zabezpieczał wyrobiska oraz korytarze;

udoskonalił m aszyny wyciągowe, stosując nowszy typ kieratu, wzorowa­

ny na używanych w kopalniach saskich.

O kres zaboru austriackiego, 1 7 7 2 - 1 9 1 8

O bejm uje dwie zasadnicze fazy: rządów bezpośrednich (1772-1867)

1 czas autonom ii galicyjskiej (1857-1918). W okresie pierw szym sali­

na w ielicka podlegała bezpośrednio władzom w W iedniu, wszystkie

stanowiska obsadzone były przez Austriaków lub zgermanizowanych

Czechów. Na ten okres przypada epizod z lat 18 0 9 -18 12 , gdy zarząd

the largest in the empire, and definitely the largest in the region o f Galicia. The o c c u p a nt ’s authorities were prudent in their e c on o my and ma n ag ed the salt mine with care. The place wa s raised in rank by locating mine offices there, as well as an administrative centre, initially a circuit, later a poviat (county).

In the last quarter o f the i8th century, an ‘ imperial’ route c o nn e ct i ng Vienna with Lviv, the capital city o f Galicia, wa s carried through Wieliczka; additionally, the town and the mine had earth fortifications built around them. Ha l f o f t h e Wieliczka Fortress, with its hea dqu ar ter s l ocated in the newly remodell ed Castle, w a s to protect Austrian interests threatened by the immi nen t Austri an-Prussian War o f 1 7 7 7 —1779.

At that time, late Baroque palaces that bel onged to the Konopkas and the Przychockis, rich fami lies o f salt traders, a dd ed a m u c h - w e l c o m e variety to the l a nd s ca pe o f Wieliczka (ca 1784), as did the m o d e s t , ‘offi­ cial’ j os ephinian style, which conflated Baroque and Classicist traditions in the h o u s e s o f salt mine office workers and, after 1780, in a col ony o f settlers from the Rheinland (Lednica Niemiecka), which w a s cons t ruct ed on areas o wn e d by a beer brewery in the country t ownship o f Lednica. Th e J os ep h i n e ph as e also influenced the overall remodelling o f the local

parish church, which had been destroyed by mining d a m a g e in 1 78 6 and reconstructed be t w e e n 1 8 0 4 and 1815.

Care for the mine and its technical de ve l o p me nt w a s key. In the light o f s y m p t o m s indicating exhaustion o f the deposits, plans we re m a d e to increase the production o f salt from brine. A new pan hous e w a s built in Turówka b et ween 1 8 0 9 and 1812, but w a s never launched. Instead, new shafts were sunken: the Joseph 11 (now Kościuszko) in 1790; the Francis (now Paderewski) in 1812; the Elizabeth (now Kinga) in 1864; and the Wilson in 1 9 1 3 - 1 9 2 ° . At the s a m e time the old shafts were shut down: the Lubomierz (1789), the Wodna Gór a (1869), and the S er a f (1883). Regardless o f when they were built, all the shaf t s were equipped with new brick pitheads with metal t owers in the third quarter o f t h e 19th century, as a c o n s e q ue n c e o f installing new s te a m wi nches. The first one w a s installed in Wieliczka in 1 862 in the Regis Shaft (at that time called the Francis J oseph; the pithead datable to 1 8 6 0 - 1 8 6 1 ) . More s tea m engines were used in the Elizabeth Shaft in 1868, and in the Dan i f owi c z ’s Shaft (then called the Archduke Rudolf) in 1874, replacing the wo o d e n headf rames and treadmills. The last o ne wa s di smantl ed in 1888 at the Boża Wola ( G o d ’s Will) Shaft. Between 1 85 4 and 1857 the shafts were e qui pped with modern, steel hoist ropes.

N e w urban planning t en d enc ies in the 19th century led to f oundi ng an English-style city park in 1837 in N o w y Świat, a district pl anned on the

nad żupą i dochody z niej podzielone były m iędzy Austrię i Księstwo

Warszawskie.

Przejęcie W ieliczki z jej kopalnią soli m iało dla m onarchii habsbur­

skiej kluczowe znaczenie, gdyż dzięki niej im perium wzbogaciło się

0 wysoko dochodowy zakład przemysłowy, jeden z największych w pań­

stwie, a najw iększy w Galicji. Władze zaborcze prowadziły racjonalną

gospodarkę i staranne zarządzanie saliną. Rangę miejsca podkreślało

zlokalizowanie tutaj urzędów salinarnych, a także ośrodka władz adm i­

nistracyjnych: cyrkułu, potem powiatu.

W ostatniej ćwierci χ ν ιπ w ieku przez W ieliczkę przeprowadzono

trakt „cesarski", łączący Wiedeń ze stolicą Galicji - Lwowem, a także

otoczono m iasto i kopalnię fortyfikacjam i ziem nym i. Polowa twierdza

Wieliczka, z dowództwem zlokalizowanym w przebudowanym wówczas

zam ku żupnym , zabezpieczać m iała interesy austriackie, zagrożone

spodziewaną wojną austriacko-pruską w latach 17 7 7 -17 79 ·

W tym czasie zabudowa W ieliczki wzbogaciła się o późnobaroko-

we pałace należące do zamożnych, handlujących solą rodzin Konopów

1 Przychockich (ok. 1784) oraz o budynki wznoszone w skromnym, „urzędo­

w ym ” stylu józefińskim, łączącym barokową tradycję z klasycyzmem. Tak

budowano domy dla urzędników salinarnych, a także w 1780 roku kolonię

józefińską dla osadników z Nadrenii (Lednica Niemiecka) na terenie nale­

żącym do browaru we wsi miejskiej Lednica. Z fazą józefińską związana

jest także gruntowna przebudowa kościoła parafialnego, zniszczonego

przez szkody górnicze w roku 1786 i odbudowanego w latach 1804-1815.

Zasadnicze znaczenie m iała dbałość o kopalnię i jej rozwój technicz­

ny. Wobec oznak wyczerpywania się złoża planowano zwiększenie pro­

dukcji soli warzonej. W tym celu wzniesiono w latach 18 0 9 -18 12 nową

warzelnię na tak zwanej Turowce, jednak nigdy jej nie uruchomiono.

Podjęto natomiast drążenie nowych szybów: w 179 0 roku powstał szyb

„Józef 11” (obecnie Kościuszko), w 1812 roku szyb „Franciszek” (obecnie

„Paderewski”), w 1864 roku szyb „Elżbieta” (obecnie „K inga”), w latach

19 13 -19 2 0 szyb „Wilson”. Równolegle następowała likwidacja starych

szybów: „Lubom ierza” (1789), „Wodnej G óry” (1869), „Serafa” (1883).

W szystkie szyby, niezależnie od czasu powstania, wyposażone zostały

w trzeciej ćwierci x ix wieku w nowe murowane nadszybia z metalowymi

w ieżam i, co było zw iązane z wprowadzeniem parowych m aszyn w y­

ciągowych. Pierwsza taka m aszyna w Wieliczce została zainstalowana

w 186 2 roku w szybie „R eg is” (wówczas zw anym „Franciszek Jó zef”,

nadszybie z lat 1860-1861). Kolejne m aszyny parowe zastosowano w roku

1868 w szybie „Elżbieta” i w 1874 roku w szybie „D aniłowicz” (wówczas

western side of the town, and a salinary park in 1873. Also, Towarzystwo

Akcyjne (the Stock Association) made an attempt to organise a spa with

brine baths in Wieliczka (1837). This project fell through despite the fact

that a spa building was opened in 1838. The building, however, was never

completed, and in the mid-i9th century it was converted into a school

(today in Mickiewcza Street). Also a relic of a spa garden that was once

planned there has survived in the form of a big green area surrounding

the abovementioned school. Although fruitless at that time, this effort

showed that Wieliczka could potentially be used for medicinal purposes;

this idea was resumed later.

In 1857 the first railway line to Wieliczka was laid as an offshoot of

the main line from Krakow to Tarnow and Lviv built in 1852. Mine sidings

were carried from the Wieliczka passenger train station to the Regis Shaft

(1861) and the Kinga Shaft (1868).

In 1861 the Wieliczka School of the Mining Industry and the small

Museum of Salt were founded in Wieliczka. Initially, they were located

in the former spa buildings, and from 1870 in the Castle, from where

they were moved to their own, neo-Cothic building designed in 1897 by

Tomasz Mostowski, a Lviv-based architect, and built between 1898 and

1899 by Ignacy Miarczyriski, a Krakow engineer. Today it houses the office

ofthe Wieliczka

(head o f

and is located at 2 Dybowskiego

Street. The Museum was shut down in 1920 and the School ofthe Mining

Industry was relocated to Katowice in 1932.

The 1970s brought the beginning of a guided underground tourism

in the Wieliczka Salt Mine. It has been a permanent element of the mine

operation ever since.

In the early 20th century production oftable (refined) salt was resumed

after the practice stopped in the Saxon Age in 1724. A new, vacuum pan

house was built before World War I (1910-1912) at the Kinga Shaft. It used

a new technology of obtaining brine by dissolving rock salt deposits with

water carried to the mine from the ponds in Lednica and Grabówki.

The upgrade project for the salt works included the construction of a sali­

nary bath in the salinary park next to the Danifowicz’s Shaft. It was designed

in 1907 by the Krakow architect Władysław Ekielski (today it is a hotel).

The growing mine built a housing development called Niwa for its

miners between 1908 and 1910, located in Lednica Dolna near the south-

-eastern limits of Wieliczka. It consisted of 24 two- or four-family houses

designed uniformly and surrounded by gardens.

Right before World War I, another attempt to create a therapy centre

with baths in Wieliczka was made. A citizens’ committee bought a piece

zwanym „A rcyksiążę Rudolf”). Jednocześnie likwidowano klety i drew­

niane kieraty. Ostatni z nich, przy szybie „Boża Wola”, rozebrany został

w 1888 roku. Nowoczesne szyby wyposażono w latach 1854-1857 w sta­

lowe liny wyciągowe.

Nowe, dziewiętnastowieczne tendencje urbanistyczne zaowocowały

założeniem około 1837 roku „angielskiego” parku m iejskiego na tere­

nie Nowego Świata, dzielnicy planowanej po zachodniej stronie m ia­

sta, i parku salinarnego, założonego w roku 1873. Podjęto także pró­

bę stworzenia przez Towarzystwo Akcyjne zakładu uzdrowiskowego

w Wieliczce, z kąpielam i w solance (1837). Inicjatywa ta nie powiodła

się, m im o iż powstał budynek zakładu otwarty w 1838 roku. Nie został

on nigdy ukończony i już w połowie x ix w ieku adaptowano go na szkołę

(dziś przy ul. Mickiewicza). Zachował się również relikt projektowanego

parku zdrojowego, który istnieje w form ie dużego zieleńca, otaczającego

w spom nianą wyżej szkołę. Choć wówczas nieudana, próba ta wskazała

jednak m ożliwości wykorzystania Wieliczki do celów leczniczych, czego

podjęto się w czasach późniejszych.

W 1857 roku Wieliczka uzyskała połączenie kolejowe dzięki odgałęzie­

niu od głównej linii Kraków - Tarnów - Lwów, zbudowanej w 1852 roku.

Od stacji pasażerskiej W ieliczka doprowadzono bocznice przemysłowe

do szybu „R egis” (1861) i do szybu „Kinga” (1868).

W 1861 roku powstała w W ieliczce Szkoła G órnicza i niew ielkie

M uzeum Solne. M ieściły się początkowo w obiekcie po zlikw idow a­

nym zakładzie uzdrow iskow ym , a od 1870 roku na zam ku żupnym ,

skąd przeprowadzone zostały do własnego budynku, zaprojektowanego

w stylu neogotyckim przez architekta lwowskiego Tomasza Mostowskiego

(1897), a zbudowanego przez krakowskiego budowniczego Ignacego

M iarczyńskiego (18 9 8 -18 9 9 ). Budynek jest dziś siedzibą Starostwa

W ielickiego, ul. Dębowskiego 2. M uzeum zlikwidowano w 19 20 roku,

a Szkołę Górniczą przeniesiono do Katowic w roku 1932.

Lata siedemdziesiąte x ix wieku to początek zorganizowanej podziem­

nej trasy turystycznej w kopalni wielickiej. Od tego czasu stała się ona

trw ałym elem entem funkcjonowania żupy.

Początek x x w ieku przynosi wznow ienie produkcji soli warzonej,

którą wstrzym ano jeszcze w okresie saskim , w 1724 roku. Nowa, duża

w arzelnia próżniowa pow stała tuż przed pierw szą wojną światową

(1910-19 12) przy szybie „K in ga”. W ykorzystywano w niej nową techno­

logię uzyskiw ania solanki, polegającą na w yługow yw aniu złoża przy

pom ocy wody, którą do kopalni doprowadzano ze stawów w Lednicy

i Grabówkach.

o f land on the west ern side o f the city park, but the plan w a s thwarted by the outbreak o f t h e war. The only o ut co me wa s the expansion o f an already existing park.

Between the W ars and World War и

After 1 9 1 8 , in the i n d e p e nd e n t Republ ic o f Poland, t h e Wieliczka Salt Mi ne r e ma i ne d g o v e r n m e n t property. Its condition w a s relatively u n ­ c h a ng e d c o m p a r e d to the previous e p o c hs . Only historical Polish n a m e s o f t h e m i n e ’s facilities we re symbolically reintroduced. In salt production, brine evaporation dominated over rock mining. Salt trade w a s gove r nme nt monopol y. The principal urban plan o f Wieliczka re mai ned un ch an g ed as well, except for a highway f rom Krakow to Bochnia which, bet ween 1 9 3 6 and 1937, w a s carried through the northern su bu r b o f the town by

adapting the route o f a medieval road.

Dur ing World War 11, the salt m i n e w a s taken o v e r by t he Nazi Ge ne ra l- Go ve r n eme n t . Salt excavation continued, but in 1 9 4 4 , in the af­ termath o f t h e Nazi defeat on the eastern Front, the G e r m a n s tried to relo­ cate the production o f engine parts for aircrafts from Mielec to Wieliczka’s underground caverns. In the last p ha s e o f Wo r l d War 11 (1945), the Castle as well as the Got hic H o u s e A m o n g Salinas and the f o r m er s t eelworks kitchen were d a m a g e d by air raids.

Transformation o f t h e salt works: from salt production to a heritage site

After World War 11, the mi ne w a s kept in oper ation. Organisational ly, the Wieliczka Salt Mine we nt through a variety o f c h a n g e s . For exampl e, in the years 1 9 6 0 - 1 9 7 0 it f or me d a joint enterprise with the salt mi ne in Bochnia.

Exhaustion o f t h e rock salt depos i t proved an unques t i onabl e and vital fact. Excavation c a m e to a halt in 1 9 6 4 , but the p r o c e s s es o f ev ap o r a t­ ing brine continued, however, only until 1 99 6, wh en brine r e sourc es ran out as well. Ne ver t h el es s , the mi n e as an en g i nee r i n g facility w a s not closed: the m a n a g e m e n t o f natural leaks and pit s ec ur in g servi ce s are still provided today.

Even in the latest phase, wh en the salt mine w a s still the largest work­ place in Krakow, its operation justified, at least partly, the 1 9 6 0 building o f w o r k er s ’ residential d e v e l o p m e n t s consisting o f blocks o f flats. Located

mostly in the eastern and north-eastern part o f Wieliczka, they c h a ng e d the i m a g e o f t h e t o w n . Even more important f orthe urban plan ofWieliczka w a s its incorporation into the small Krakow Municipal V o i v o d e s hi p e s t a b ­ lished in 1975. T h e borders o f Wi el ic zka were re - de mar ca t ed to e m b r a c e

M odernizacja żupy objęła budowę łaźn i salinarnej, usytuowanej

w parku salinarnym , koło szybu „D aniłow icza”. Łaźnię zaprojektował

w 19 07 roku krakowski architekt W ładysław Ekielski; dziś m ieści się

tam hotel.

Rozwijająca się kopalnia wybudowała w latach 19 0 8 -19 10 patronackie

osiedle górnicze Niwa, usytuowane przy południowo-wschodniej granicy

miasta, na terenie Lednicy Dolnej. Składało się ono z 24 domów dwu- i czte-

rorodzinnych, zaprojektowanych jednolicie i usytuowanych w ogrodach.

Tuż przed pierwszą wojną światową podjęto kolejną próbę stworzenia

w W ieliczce zakładu leczniczego z kąpielami. Komitet obywatelski nabył

w tym celu teren po zachodniej stronie parku miejskiego, jednak na sku­

tek wybuchu wojny do realizacji zam ierzenia nie doszło; powiększony

został jedynie obszar parku.

Okres m iędzyw o jenny i druga wojn a św iato w a

W Polsce niepodległej od 1918 roku kopalnia w ielicka pozostawała

w łasnością Skarbu Państw a. Stan kopalni nie zm ien ił się w stosun­

ku do okresu poprzedniego. Sym bolicznie przywrócono tylko polskie

nazw y historyczne obiektom kopalni. W produkcji soli dom inowało

warzelnictwo nad górnictwem . Handel solą objęty został monopolem

państwowym . Z asadniczy układ przestrzenny m iasta także pozostał

niezmieniony, z wyjątkiem budowy w latach 19 3 6 -19 3 7 szosy Kraków -

Bochnia, przez dawne przedm ieście od strony północnej; zaadaptowano

zresztą przebieg drogi średniowiecznej.

W czasie d rugiej w ojny światowej kopalnię przejęła niem iecka

Generalna Gubernia. Utrzym ano wydobycie soli, natomiast w podziem ­

nych w yrobiskach próbowano zorganizować w 19 4 4 roku produkcję

części do silników lotniczych, przeniesioną z Mielca z powodu klęski

na froncie wschodnim .

W ostatniej fazie drugiej wojny światowej (1945) uszkodzony został

zam ek na skutek bombardowania. Zburzeniu uległ gotycki „Dom po­

śród Ż upy” i dawna kuchnia żupna.

Transform acja żupy: od produkcji do zabytku

W okresie po drugiej wojnie światowej działalność kopalni została utrzy­

m ana. Wielicka kopalnia podlegała różnym przem ianom organizacyj­

nym, m iędzy innym i w latach 19 6 0 - 19 7 0 połączona była instytucjonal­

nie z kopalnią soli w Bochni.

Istotnym faktem stało się wyczerpanie złóż soli kamiennej, której eks­

ploatację zakończono w 19 6 4 roku. Produkcję soli warzonej zakończono

the nei ghbouring Krzyszkowice and part o f Siercza (Klasno). Also, a new trend emerged: Wieliczka’s residential character w a s strongly e mpha si z e d by the new d e v e l o p me n t s o f multifamily units near the town centre, and a large d e v e l o p m e n t o f family h ou s es called " L e k a r k a ”. The b ott om line wa s to turn Wieliczka into a “ b ed r o o m s u bu rb ” o f Krakow and to liquidate its autonomy, in keeping with the 1 9 77 urban plan o f Greater Krakow. A by­ pass that wa s built at that time in the north proved a blessing for the town as it r e mo ved the intense e a s t-we s t vehicle traffic (road E4).

T h e p r o c e s s o f p h a s i n g out salt prod uc t io n ran parallel to raising the a wa r e n es s o f the cultural significance o f the mi n e and its gr o wi n g i m p o r t a n c e for t ou ri s m. T h e col l ecting and s e c u r i n g o f t h e historical e q u i p m e n t o f t h e mi ne started back in 1 949 , initiated and s up e r v i se d by A d o l f Dł u g os z. This provided f oundation to build upon w h en creat ­ ing the M u s e u m o f the Krakow Salt Works with an underground display in 1 9 54 . Its status o f a branch o f the State Art Collection at Wawel Castl e bet ween 1956 and 1961 confirmed the high position o f t h e M u se u m . Since 1 963, it has been counted a m o n g an elitist group o f sixteen central m u s e ­ u m s in Poland that are s u pervi se d directly by the Minister o f Culture and Art (now Minister o f Culture and National Heritage). Wieliczka’s m u s e u m is an institution o f culture with ma n y branches, which additionally started archaeological research in 1 9 6 0 . Th e results have vastly contributed to wh a t we know today a bout the history o f t h e town.

The m u s e u m has its seat in the Castl e in Weliczka. In the post-war period it w a s briefly and accidentally used for a health clinic. T h e ruins o f the H o u s e A m o n g Salinas we re s ec ur ed in 1965 , architectonic research w a s carried out in the Castle and a design for reconstruction and a d a p t a ­ tion o f t h e building for m u s e u m p u r po s es wa s prepared b et we e n 1 9 7 0 and 1972. Conservati on works began in 1976 and lasted until 1985.

In 1 9 7 6 the salt mine in Wieliczka w a s inscribed on the Heritage List o f Krakow Voivodeship, which implied c o n s e r v a t o r s ’ protection. Listing the urban plan o f t h e historical town o f W i e l i c z k a in 1 9 7 7 s u p p o r t e d a more c o mp r e h e ns i v e approach to conservati on issues.

In 1 978, the Wieliczka Salt Mi ne w a s inscribed on the First World Heritage List as o ne o f the twelve sites included in a d o c u m e n t a do pt e d purs uant to the 1 9 7 2 u n e s c o Convention C o nc er ni n g the Protection o f the World Cultural and Natural Heritage. The Polish President nominat ed the Wieliczka Salt Mine a Historic M o n u m e n t in 1 9 9 4 , the highest formal status a m o n u m e n t can be granted in Poland.

In the mid-1980s , a di sastrous leak o f underground waters ca us ed mi n ­ ing d a m a g e s to the Reformati Church and Monas tery. Securi ng the mine

w 19 9 6 roku. Nie oznaczało to jednak zam knięcia kopalni jako obiektu

inżynierskiego; czynna jest utylizacja naturalnych wycieków i zabez­

pieczanie wyrobisk.

Funkcjonowanie kopalni soli nawet w schyłkowym okresie, gdy sta­

nowiła nadal najw iększy zakład pracy w Wieliczce, uzasadniało przy­

najm niej częściowo budowę pracowniczych osiedli blokowych w latach

sześćdziesiątych. Ich powstanie, głów nie po wschodniej i północno-

-wschodniej stronie W ieliczki, zapoczątkowało zm iany obrazu miasta.

Istotniejsze jednak konsekwencje dla urbanistyki przyniosło wejście

W ieliczki w skład niewielkiego województwa m iejskiego krakowskiego,

utworzonego w 1975 roku. Z m ie n iły się wówczas granice W ieliczki,

do której włączono sąsiednie wsie Krzyszkowice i część Sierczy (Klasno).

U jaw niła się tendencja do silnego akcentowania funkcji m ieszkanio­

wej W ieliczki poprzez budowę kolejnych w ielkich osiedli blokowych

w pobliżu centrum m iasta i dużego zespołu domów jednorodzinnych,

tworzącego osiedle „Lekarka”. Fakty te w ynikały z prób przekształcenia

W ieliczki w „sypialn ię” dla m ieszkańców Krakowa, a zarazem likw ida­

cji jej autonom ii, zgodnie z założeniam i planu Krakowskiego Zespołu

M iejskiego

roku 1977. Korzystna była natom iast budowa ob­

wodnicy drogowej po północnej stronie m iasta, odciążającej centrum

od inten syw nego ruchu tranzytow ego w k ieru n k u w schód-zachód

(szosą E4).

Proces w ygaszania produkcji przebiegał równolegle ze wzrostem

świadom ości kulturowej rangi kopalni i coraz większego jej znaczenia

dla turystyki podziem nej. Już w 1949 roku z inicjatywy i pod kierun­

kiem Adolfa D ługosza rozpoczęto zabezpieczanie i kolekcjonowanie

historycznego wyposażenia kopali. Pozwoliło to na otwarcie w 1954 roku

M uzeum Żup Krakowskich z ekspozycją podziem ną. Wysoką rangę tej

placówki potwierdzał jej status oddziału Państwowych Zbiorów Sztuki

na Wawelu w Krakowie w latach 19 5 6 -19 6 1, a od roku 1963 przynależ­

ność do elitarnej grupy 16 m uzeów centralnych w Polsce, podlegających

bezpośredniem u nadzorowi M inistra Kultury i Sztuki (obecnie Kultury

i D ziedzictwa Narodowego). M uzeum w ielickie jest wielooddziałową

instytucją kulturalną, która od i9 6 0 roku prowadzi także badania ar­

cheologiczne. Ich w yniki w niosły istotny wkład w wiedzę o najstarszych

dziejach m iejscowości.

Siedzibą m uzeum jest zam ek żupny. W okresie powojennym pełnił

on przypadkową funkcję ośrodka zdrowia. W 1965 roku zabezpieczono

ruiny „Domu pośród Żupy”, a latach 19 7 0 -19 7 2 przeprowadzono badania

architektoniczne zam ku oraz opracowano projekt odbudowy i adaptacji

and repairing the d a m a g e (conservation o f the mo na s t ery ) t oo k until the turn o f t h e 1 9 8 0 s and 1 9 9 0 s . T h e site could be preserved on the c o n ­ dition that the mine w a s drained permanentl y and ventilated to re mo v e humidity. This remains an ongoi ng responsibility, separate from industrial exploitation which has c o m e to a halt. This responsibility is fulfilled by Kopalnia Soli “ Wieliczka” s . a . (the Salt Mine “ Wieliczka”, the joint-stock company), a specialised s t at e -own e d enterprise that w a s conve rt ed to a state holding company i n 2 0 0 8 . Th e c o m p a n y provides m a n a g e m e n t o f leaks o f mine wat ers (brine) in the f or me r pan house, which w a s re­ mo de l l e d in 1 9 9 6 by d i sma nt li n g a high s t a g o f the boiler h o u s e and the distinctive cool ing towers. As a result, wa s t ewat er is now neutralised to protect the e nvi ronment against pollution and to obtain material for a limited ma nu f a ct ur e o f medicinal and co sme ti c salts.

With its professional mining pers onnel ensuring the visitors’ safety, the mine organises tours along its underground tourist routes. This function has been performed by the mine for nearly 1 3 0 years. At present, the tourist route is s upported by the mine through the agency o f a special company.

Wieliczka’s specific function as a s pa (initiated unsuccessf ull y still in the 19th century) w a s r e s u me d in 1958, when p r o g r am m e s o f microcli- matic t herapies o f the respiratory s ys t e m were launched in the m i n e ’s c averns. In 1 9 6 4 , an u nde rg r o u nd s an a t or i u m w a s o p e n e d and it has remai ned in operation till this day.

Preservation and m a n a g e m e n t

I. Preservation

l. Obj ect s o f preservation:

a) Th e Salt Mine situated under the town o f Wieliczka at the depth o f 63 m (Level 1) to 327 m (Level 9). The pit s pre ads 5 km e a s t-we s t and around 1 km north-south. The protected area is smaller, 3.5 km long and approx. I km wide, and covers Levels 1 - 5 , with the o lde s t pits on Levels 1 - 3 (medieval, mostly 16th—1 8th century) being mo s t precious. The lower levels date back to the a ge o f intense industrial exploitation in the 19th and 20th centuries.

The pits were created in the cours e o f 70 0- y e ar excavations o f t w e n ­ ty-one to twenty-seven million tonnes o f salt. 218 c ha mbers on levels 1 - 5 (out o f t he total o f 235 chambers) and 1 9 0 km o f corridors (out o f a total o f 245 km) are protected. A m u s e u m is located on Level 3. b) T h e urban plan o f the historical centre o f the mining t o wn o f

całości na cele muzealne. Prace konserwatorskie podjęto w roku 1976,

a zakończone zostały w roku 1985.

W 19 76 roku Kopalnia Soli w Wieliczce w pisana została do „Rejestru

zabytków w ojew ództw a krakow skiego” i objęta ochroną konserw a­

torską. Kolejny w pis układu urbanistycznego historycznego m iasta

Wieliczki w roku 1977 um ożliw ił kompleksowe podejście do problemów

konserwatorskich.

W 1978 roku Kopalnia Soli w W ieliczce wpisana została na pierwszą

Listę Światowego Dziedzictwa

jako jeden z 12 obiektów tego

dokum entu, uchwalonego w oparciu o Konwencję w sprawie Ochrony

Dziedzictwa Kulturowego

Naturalnego

roku 1972. Najwyższy

formalny krajowy status zabytkowy wielickiej kopalni potwierdziło uzna­

nie jej przez Prezydenta

za pom nik historii w roku 1994.

W połowie lat osiem dziesiątych nastąpił katastrofalny wyciek wód

kopalnianych połączony ze szkodam i górniczym i na powierzchni, m ię­

dzy innym i w kościele i klasztorze Reformatów. Zabezpieczanie kopalni

i usuwanie zniszczeń (konserwacja klasztoru) trwało kilka lat na przeło­

mie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych. Nieustanne odwadnianie

kopalni i jej wentylacja w celu usunięcia wilgoci to w arunki zachowania

zabytku, są to zatem zadania stałe, niezależne od zakończenia eksplo­

atacji przemysłowej. Zadania te realizuje Kopalnia Soli w Wieliczce jako

specjalistyczne przedsiębiorstwo państwowe, przekształcone w 2 0 0 8

roku w spółkę Skarbu Państw a. Kopalnia utylizuje wycieki wód ko­

palnianych (solanki) w dawnej w arzelni, która po 19 9 6 roku została

przebudowana, z wyburzeniem wysokiego kom ina kotłowni i charakte­

rystycznych w ież chłodniczych. Efektem tego jest neutralizacja ścieków

w celu ochrony środowiska przed zatruciem oraz uzyskanie surowca

do ograniczonej produkcji soli leczniczych i kosmetycznych.

Kopalnia, dysponując fachowym personelem górniczym, zapewniają­

cym bezpieczeństwo zwiedzających, jest także organizatorem podziem ­

nej trasy turystycznej. Działalność tę prowadzi od blisko 130 lat. Obecnie

trasa turystyczna obsługiw ana jest przez kopalnię za pośrednictwem

podwykonawczej spółki.

Specyficzną funkcją wielickiej kopalni jest działalność uzdrowisko­

wa. Po nieudanych inicjatywach w tym zakresie, sięgających x ix wieku,

powrócono do niej w roku 1958, gdy w podziem iach kopalni rozpoczęto

m in iklim atyczne leczenie dróg oddechowych. W roku 19 6 4 otwarte

zostało podziem ne sanatorium , czynne do czasów obecnych.

с) Historical town buildings: abo ve - gr o u nd salt plant (head f rame) and historical, religious and municipal buildings.

2. Legal reference for the protection: a) Th e mine:

- Inscribed on the Heritage List o f Krakow Voivodeship, no. A-500, April 2 , 1 9 7 6 ,

- Inscribed on the u n e s c o World Heritage List: June 8 - 9 , 1 9 7 8 , Paris, S e p t e m b e r 5 - 8 , 1978, Washington,

- Recogni sed as Historic M o n u me n t , S e p t e m b e r 8 , 1 9 9 4 , Wars aw; - Decision o f t h e C hi e f Conservat i on Officer in Krakow: “ Basic C o n ­

servation Guidel ines for the Wieliczka Salt Mi n e ”, 1985. b) The urban plan o f t h e town

- Inscribed on the Heritage List o f Krakow Voivodeship, no. A-447, J une 22, 1977.

c) Town buildings

- The Heritage List o f Krakow Voivodeship, 4 8 entries in 1 9 7 0 - 1 9 9 7 .

II. M a n a g e m e n t (responsible authorities)

1. Th e mine: g o ve r n m e n t property

a) s u p e r v i si on : the Ministry o f t h e Treas ury and the Ministry o f Infrastructure; ma n ag eme n t : Kopalnia Soli “ Wieliczka” s.a. (the Salt Mine “ Wieliczka” , the joint-stock company),

b) supervi si on: the Ministry o f Culture and National Heritage; m a n ­ a ge m e n t : the M u s e u m o f t h e Krakow Salt Works in Wieliczka. 2. S el f- government o f the town o fWi el ic zk a and Wieliczka borough. 3. Town buildings:

- M i s c e ll a n e o u s entities: t he salt mi ne enterprise, the b o r o u g h , the Church, private owners .

III. Functions and roles:

1. Th e mine

a) Engineering wo r k s a iming at:

- Preserving the mine in go od condition as a heritage site, s ec ur e for visitors and con fo rmi ng to the provisions o f the Law on G e o l o g y and Mining and the Act on Heritage Protection,

- s ecur ing caverns that are no longer in use, and adapting protected historical caverns,

- preventing the threat o f cave-ins or flooding by s urf a ce and under­ ground waters,

K o ns e r w ac ja i zar zą dz an i e

I. O ch ron a konserwatorska

1. Przedm iot ochrony

a) Kopalnia soli usytuowana pod m iastem W ieliczka na głębokości

od 63 m etrów (I poziom) do 327 metrów (ix poziom). Wyrobiska

rozciągnięte na przestrzeni 5 kilometrów w kierunku w schód -

zachód i około 1 kilom etra w kierunku północ-południe. Obszar

chroniony jest nieco m niejszy: długość około 3,5 kilometra, sze­

rokość około 1 kilom etra, i obejm uje poziom y od 1 do v, przy

czym najstarsze wyrobiska na poziomach

(średniowieczne

i z okresu χ ν ι- χ ν ιιι w.) są najcenniejsze. Niższe poziomy pocho­

dzą z czasu intensyw nej eksploatacji przem ysłowej w wiekach

X I X - X X .

Wyrobiska kopalni są efektem wydobycia w ciągu 7 0 0 lat

2 1- 2 7 m ilionów ton soli. Chronionych jest 218 komór (na 235)

na poziomach ι- v oraz odpowiednio 190 kilometrów odcinków

chodników (na 245 kilometrów łącznie). Na

poziomie znajduje

się m uzeum .

b) Układ przestrzenny historycznego centrum m iasta górniczego

W ieliczka.

c) Zabytkowa zabudowa na terenie miasta: żupna na powierzchni

(nadszybia) oraz zabytkowe obiekty sakralne i m unicypalne.

2. Podstawa prawna ochrony:

a) Kopalnia

- „Rejestr zabytków województwa krakowskiego”, nr A-500 z 2 kwiet­

nia 1976 roku,

- wpis na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego

u n e s c o,

Paryż, 8 - 9 czerwca 1978; Waszyngton, 5-8 w rześnia

19 7 8 ,

- uznanie za pom nik historii, Warszawa, 8 września 1994,

- zarządzenie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Krakowie:

„Podstawowe zasady konserwatorskie obowiązujące w zabytkowej

Kopalni Soli w Wieliczce”, 1985.

b) Układ przestrzenny m iasta

- „Rejestr zabytków województwa krakowskiego”, nr A-447 z 22

czerwca 1977 roku.

c) Zabudowa na terenie m iasta

- „Rejestr zabytków województwa krakowskiego”, 48 pozycji z lat

19 7 0 -19 9 7 .

- mine wastewater management to protect the environment and

recover valuable minerals for the manufacture of medicinal, table

and cosmetic salts.

b) tour operation through the agency Trasa Turystyczna (the Tourist

Route), a controlled company that provides tour guides and keeps

lifts, ventilation and lighting in operative condition (ю % ofthe prof­

it margin is paid to the Museum);

c) medical and wellness services through the agency of Sanatorium

Podziemne (the Underground Sanatorium).

2. The Krakow Salt Works Museum. Functions: an institution of culture

providing the following services:

a) exhibition underground (the mine) and on the ground (the Castle);

b) collecting, storing, and conserving cultural property in the field of

salt mining and panning in Krakow salt works, as well as providing

access to it,

c) research,

d) publications: monographs, a high-quality periodical

M aterials f o r the H istory o f Salt Works in P oland

(since 1965),

e) educational and exhibiting activities.

IV. Finances

A. Available funds:

та. The mine

- government funding:

50,000,000 annually,

- revenues:

- admission and touring fees: ca

30,000,000 annually,

- revenues from wellness services: ca

30,000,000 annually,

- revenue from renting space for cultural events,

- profit from the manufacture of medicinal, table and cosm etic

salts.

ib. The Krakow Salt Works Museum

- government funding,

- revenues:

- admission fees,

- io % interest in revenues from mine tours.

2. The Town ofWieliczka: the budget ofthe Municipality and Wieliczka

Borough;

3. Town buildings: funding by their owners (no data available).

B. Costs

II. Z a rz ąd za n ie (podmioty odpowiedzialne)

1. Kopalnia: w łasność państwowa

a) nadzór: M inisterstwo Skarbu i M inisterstwo Gospodarki; zarzą­

dzanie: Kopalnia Soli „Wieliczka”

b) nadzór: M inisterstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego; zarzą­

dzanie: M uzeum Żup Krakowskich w Wieliczce.

2. Miasto: Sam orząd Miasta i Gm iny Wieliczka.

3. Zabudow a na terenie m iasta: podm ioty różne - Kopalnia Soli

„W ieliczka”

G m ina W ieliczka, Kościół, osoby prywatne.

III. Funkcje i zadania

1. Kopalnia

a) prowadzenie prac technicznych w celu:

- utrzymania kopalni w dobrym stanie jako zabytku i bezpiecznym dla

zwiedzających, z uwzględnieniem przepisów prawa geologiczno-gór­

niczego i Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami,

- zabezpieczenia wyrobisk poeksploatacyjnych i adaptacji zabytko­

wych, przeznaczonych do zachowania,

- powstrzym ania zagrożenia zawałowego kopalni oraz zagrożenia

ze strony wód powierzchniowych i kopalnianych,

- utylizacji ścieków kopalnianych celem ochrony środowiska i od­

zyskania cennego surowca do produkcji soli leczniczych, diete­

tycznych i kosmetycznych;

b) obsługa ruchu turystycznego za pośrednictwem spółki zależnej:

Trasa Turystyczna, zajmującej się nie tylko przewodnictwem, ale

także utrzym ującej w ruchu m aszyny wyciągowe, wentylację,

oświetlenie (10 procent zysku dla Muzeum);

c) u słu g i sanatoryjno-lecznicze za pośrednictw em sanatorium

podziemnego.

2. M uzeum Żup Krakowskich, instytucja kultury:

a) prowadząca ekspozycję podziem ną w kopalni i na powierzchni

w zam ku żupnym,

b) gromadząca, przechowująca, konserwująca i udostępniająca dobra

kultury w zakresie górnictwa i warzelnictwa solnego w żupach

krakowskich,

c) prowadząca badania naukowe,

d) prowadząca działalność wydawniczą (monografie i znakomite w y­

dawnictwo ciągłe od roku 1965 - „Studia i M ateriały do Dziejów

Żup Solnych w Polsce”),