XXXVI Zjazd Polskiego Towarzystwa Geologicznego (Pieniny)

Nun~er 7 (J2.11J LIPIEC 1963 Rolf XI

przegląd

6EOL06/CZNY

KRZYSZTOF BIRKENMAJER Zakład Nauk Geologicznych PAN

XXXVI ZJAZD POLSKIEGO TOWARZYSTWA GEOLOGICZNEGO

PIENINY-

WRZESIEŃ

1963 R.

XXXVI

Zjazd Folskiego Towarzystwa Geologicz-nego jest drugim z kolei zjazdem geolo-gicznym organizowanym przez Folskie To-warzystwo Geologiczne w Fienińskim Fasie Skałkowym, zaś trzecim zjazdem geolqgów w tej jednostce geologicznej· wliczając wy-cieczkę IX Międzynarodowego Kongresu Ge-ologicznego w Fieniny i Tatry.

Wycieczka IX Międzynarodowego Kongre-.su Geologicznego •W Fieniny i Tatry w 1903 r. miała znaczenie przełomowe dla historii poj-mowania struktury geologicznej Fienińskie­ go Fasa Skałlkowego i regionów sąsia~'l,ljących ( 4, S,. 10, 14). Był to okres pierwszy'Ch sukce-sów teorii płaszczowinowej budowy gór fał­ dowych. W Fieninach i Tatrach teoria ta lan-.sowana przez jednego z jej luminarzy M. Lu-geona (11); uczestnika wspomnianej wyciecz-ki, zyskała potwierdzenie i aprobatę

pozosta-.łych geologów, co spowodowało, że znakomi-ty znawca budowy geolo-gicznej Karpat V. Uhlig, przewodnik wsponmianej wycieczki, dotychczas reprezentujący stanowisko za'Cho-wawcze (15, 16) opracował całą budowę

ge--ologiczną strukturalnego gmachu karpaokie-go zgodnie. z teorią płaszczowin (17).

Teoria płaszczowin została przyjęta bez za-strzeżeń pn;ez wielu geologów karpackich

i stała się j>otężnym bodźcem do nowych

ba-·dań i interpretacji strukturalnych, częściowo nawiązujących do sformułowań M. Lugeona .(11), częściowo do ostatecznych sformułowań

V. Uhliga (17). Z geologów, których intel'!pre-tacje m:iały przez następne ćwierćwiecze głó­ wne znaczenie dla zrozumienia budowy struk-tury skałkowej, należy wymienić przede

wszystkim M. Liriumowśkiego, J. Nowaka,

·L. Horwitza, F. Rabowskiego, D. Andrusova i· A. Matejkę. Jak to zwykle bywa w

pierw-S}ytn .okresie .. badań po ugruntowaniu się nc-·

wej .. teorii niektóre zastosowania teorii pła­ szczowin w odniesieniu do .. : struktury .

geolo-gicznej Karpat przyjęły formę ekstremistycz-ną, określaną często terminem "ultranapiz-mu". Może najbardziej charakterystyoeznym przedstawicielem tej grupy poglądów był M. Limanowski, wyprowadzający płaszczowiny

skałlkowe i płaszczowinę magurską z bardzo dalekich (dynarskkh) regionów obszaru

kar-packo-bałkańskiego. M. Limanowski i F. Ra-bowski w tym początkowym okresie podążali śladami interpretacji M. Lugeona, by później pod wpływem nowych własnych obserwacji terenowych oraz interpretacji nowych · mate-riałów zebranych przez innych geologów (np. L. Horwitza) zredukować skalę ·nasunięć pła­ szczowinowyoCh w Tatrach i Fieninach do rozmiarów przyjmowanych przez V. Uhliga

lub mniejszych. .

Jednocześnie bardziej umiarkowany kieru-nek "nap:istyczny" nawiązujący do sformuło­

wań V. Uhliga z 1907 r. był roz'wijany przez J. Nowaka. D. Andru8ov, A. Matejka i L. Hor-witz zajmQIWali stanowisko pośrednie, 'zbliża­

jąc się w kwestii skcrli nasunięć płaszczowi­ nowych Fienińskiego Fasa Skałkowego bar-dziej do poglądów Lugeona niż Phliga.

W dniach 18-21 maja 1929 r. ogbył się Zjazd Naukowy Pols.kiego Towarzystwa Ge-ologicznego w Fienina~h prowadzony przez L. Horwitza i F. Rabowskiego (9). W czasie wycieczek zarysowały się dwie grupy poglą­ dów: jedna reprezentowana przez L. Horwi-: tza tylko· częściowo popieranego przez F. Ra-bowskiego i druga - reprezentowana przez D. Andrusowa (1). Główne zagadnienia dy-skutowane na zjeździe dotyczyły tektoniki

płaszczOwinowej . (budowa-dygitacyjna

Pienin-skiego Fasa Skałkowego w ujęciu L. Horwi-tza) oraz stratygrafii kredy i niektórych ogąi\v.

j.ury i paleogenu. . . · . . .

Krytyka poglądów L. Horwitza · przeprowa-dzona przez D. Andrusova (l) i wielokrot1;1ie wzna-wiana w kolejnych -pracach tego bada•

cza spowodowała pewne modyfikacje w

na-stępnych pracach L. Horowitza, który jednak

aż do swej tragicznej śmierci w 1943 r. po-został przy zasadniczym schemacie dygita-cyjnej budowy Pienińskiego Pasa Skałkowe-.

go (8). Jednym z najbardziej dyskutowanych probłemów była kwestia wieku utworów fli-szowych tzw. "czarnej kredy", którą Andru-sov uznał za dogger na podstawie znalezio-nych przez siebie skamieniałości (pogląd za-akceptowany później przez Horwitza) i kwe-stia wieku tzw. piaskowców bryłowych uzna-nych przez Horwitza głównie za paleogen

niższy, później zaś w wyniku krytyki Andru-sova i badań mikrofaunistycznych F. Biedy zaliczonych głównie do senonu (warstwy jar-muckie sensu lato). Zagadnienia te niejako "rykoszetem" powracają obecnie na wokan-dę. Mimo udowodnienia aaleńskiego · wieku utworów fliszo,wych ("czarnej kredy" = "dog-geru fliszowego") na podstawie makrofauny (l) oraz makrofauny i .mikrofauny (7) W. Si-kora (13) nawraca do zarzuconego. poglądu L. Horwitza o kredowym wieku omawianych utworów fliszowych <>!Pierając się na. doryw-czych badaniach w okolicach Jaworek. Nie jest jednak .wykluczone, że łupki z mi'kro·fau-: ną kredową uznane przez niego za należące do "aalenu flisżowego" ("warstwy ze Sztol-ni" w ujęciu W. Sikory)· stanowią kliny lub soczewki· telktoniczne przefałdowane z aaleń­

skimi ulworami właściwego fliszu.

Pieniński Pas Skałkowy POilski doczekał się szeregu · opracowań syntetycznych dotyczą­ cyCih stratygrafii i tektoniki, z których w ko-lejności należy wymienić ·prace M. Neumayra (12), V. Uhli.ga (15), L. Horwitza i F. Rabow-skiego (9), L. Horwitza (8) i K. Birkenmajera (3, 4, 5). Zagadnienia geologiczne Pienińskie­ go Pasa Skałkowego Polski były też wielo-krotnie dyskutowane w pracach drobniejszych i w syntetycznych opracowaniach autorów zagranicznych, z których należy wym'ienić przede wszystkim D. Andrusova (por. omó-wienie tych prac przez Birkenmajera - 2, 3, 4, 5,· 6)~

Po astatniej wojnie badania geologiczne Pienińskiego Pasa Skałkowego Polski weszły_

w nową fazę charakteryzującą się rozbudo-.

waniem . problematyki stratygraficznej· i tek-tonicznej, jak też sedymentologicznej, wulka-nologicznej, zagadnień hydrogeologicznych, S\lTO\\lCOwych itd. (2). Obecny XXXVI Zjazd Folskiego Towarzystwa Geologicznego po-: święcony jest . tym zagadnieniom w szerokim zakresie. Wyciec2:1ki terenowe mają dać

prze-gląd zagadnień stratygrafii jury, kredy i

pa-leogenu pasa skałkowego i jego najbliższego. sąsiedztwa na podstawie danych profilów H-toStratygraficznych, mikr()fauny i makrofau-ny, zagadnień powstania i form intruzji an-dezytowych i towarzyszących im okruszco-wań, zagadnień sedymentologii wybranych utworów klastycznych, węglanowych i krze-mionkowych-paleogenu, kredy i jury skałko­ wej·, stratygrafii . i sedymentologii słodkowod-·

306.

nej _molassy neogeńskiej, zagadnień surowco-wych (surowce skalne), hydrogeologiemych (wody minera1ne Szcza'W'n.icy), zagadnienia zapór wodnych. (na Dunajcu i jego dopływach) itp. Zagadnienia telktonicżne o typie regionlł!l­ nym będą dyskutowane w stopniu mniejszym niż zagadnienia tektoniki form drugiego rzę­ du i styLu tektoniki poszczególnych regionów i jednostek strukturalnych P.ienińskiego Pa-sa Skałkowego Polski.

LITERATURA

L A n d r u s o v D. - Pi'ispevky ku geologii severo-zapadnich Kar,pat. IV. Dtesove pś.>omo

v Peninach. Vestn. St. Geol. Ust. CSR. Vol. V,

c

6. Praha 1929.

2. B i r k e n m a j e r K, - Badania geolo-giczne w Pienińskim Fasie Skałkowym. IG Prace, t. XXX, cz. I. Warszawa 1960, 3. B i r k e n m a j e r K. - Geology of the

Pieniny Klippen Belt of Foland (A review of la test researches). J-b. GeoL · Bundesanst.,

Bd. 103, H, L Wien 1960.

4. B i r k e n m a j e r K. - Przewednik ge-ologiczny po Pienińskim Fasie Skałko.wym. Cz. I-IV. Wyd. GeoL Warszawa 1958. ,

5. B i r k e n m a j e r K. - Stratygrafia i paleogeógrafia serii czorsztyńskiej Pieniń.,

Sikiego Fasa Skałikowego Polski. Studia Geol. Polon., Vol. IX. Warszawa 1963.

6. B i r k e n m a j e r K. - Tektonika Pie-nińskiego Fasa .SkałkQw.ego. Region Geol. Polski. T. I. Karpaty, z. 2 Tektonika. PTG. Kraków 1953.

7. B i r k e n m a j e r K., P a z d r o O, -Microfaunal recormaissance of the Dogger of the Pienillly KUppen Belt (Carpathians) i~ Poland. Bull. Acad. Polon. Sci., Ser. Sci, GeoL, Geogr. (w druku), 1963,

8. H o r

w

i t z L. - Budowa geologic!Zna· Pienin. Wydanie pośmiertne przygotOIWał do druku i opatrzył przypisami K. Birkenmajer. Prace IG (w druku) 1963.

9. H o r w. i t z L., R a b o w s k i F. -Przewodnik •wycieczk·i PTG w Pieniny

18-21 V 1929 r. "Roczn. PTG"," Vol. VI, Kraków

1929,

10. L i m a n o w s ik i M. - Wycieczka w Ta-try i Pieniny., IX Międzynarodo~ Kongres Geologiczny, 19'03. Fam. Tow. Tatrz., Vol.

XXV.. Kraków 1904.

-l L L u g e c n M. - Les nappes de recouvre-ment de la Tatra et l'origin des Klippes des Carpathes. Buli. Soc, Vaud. Sci. Nat., vol. XXXIX. Lausann.e 1903.

12. N e y m a y r M. - Jurastudien 3. Folge 5:

Der pienninische Klippenzug. Jb. GeL R. A.,.

Bd. 21, H, 4. Wien 1871.

13. S i k o r a W. - New data on the geology of the Pieniny Klippen Belt. Bull. Acad, Po-lon. Sci., Ser. Sci. Geolog., Geogr., v. X, No 4.

Varsovie 1962.

14, S o k o ł o w s k i S. - W .pięćdziesiątą rocznicę teorii powstania Tatr i Pienin. IG Biul. 86. Warszawa 1954.

15. U h 1 i g V. - Erg.ebnisse geologischer Auf-nahmen in den westgalizischen Karpathen. II Th. Der pienilnisc-he Klippenzug. Jb, k. k. GeoL R. A., Bd. 40, H. 3-4. Wien 1890. 16. U h l i g V. - Pieninische Klippenzone

und Tatragebirge (Exkursionen in die pieni-.

nische Klippenzone und in das Tatragebirge). IIIc: Fi.ihrer-Exkurs. in Osterreich. IX IG Kongr. Wien 1903.

17. U h l i g V. - tlber die Tektonik der Kar~. pathen. Sitz.ber. Akad, Wiss. in Wien, Bd. CXVI. Wien 1907.

SUMMAil t

"l1łlc first Meeting of if1he Poldsh Geologiea[ Soociety

was organized by L. H.orwitz and F. Ra!bow:s.ki in :the Pieniny Mts, Canpathians in 1929. ·Previously, ~

was dn 1903 an eXIC'Ursion ot rthe IXth IntematiDnall Geologkał Congress to the Pieniny Mir; and rthe

Ta-tra Mis, iled. !by V. Uhid,g. The present, XXXVIth Meerting of 1ihe Polish Geołogical Society -is devoted

chiefly to the strat®:apbic, sedilnellltologic and

:tec-ronic prabilems of lthe Mesoooic and Palaeogene of

the Renlny Klilppen. Belt of PQland, as we1l as to the flresh~ater Neogene dEII)OSi:ts, andesite i.nt-rusions,

hydrogeological problems a. o.

_.E3ibM~

tiepB&IA HayąHbJA C'be:J~ Ilon&cKoro reonoriNecKoro OOIQecTBa B IleHHHHax, opraHH30BaHHb:di JI.

ropBHT-qOM H <%». Pa60BCKHM, COCTOJLJIC$1 B 1929 r. ,li;O STOrO, B 1903 r., IleHHHHhi H TaTPbl noceTHJia SKCKYPCHH

IX MelKJO'Hapo~aoro reonoi'H'łecKoro KOHrpecca,

B03-rnaBJJHeMaH B. YnHroM. HaCTo~ XXXVI

Hayq-H&:di c'be3~ Ilon&cKoro reonoi'H'łecKoro o6IQecTBa B IleHHHHax. nocBHIQeH, rnasH&IM o6pa30M, BonpocaM CTPaTHrpa<tJHH, ce~HMeHTOJIOrHH H TeKTOHHKH ropcKHx,

MeJIOBbJX H naJieoreHOBbJX nopo~ IleHHHHCKOA

YTe-COBOA 30Hbl, H 3aTeM BOnpocaM npecHOBO~HOrO Heore-Ha, ~e3HTOB&IX HHTPY3HA, r~oreonorn'łecKHM

npo-6neMaM H T. n.

WALERY GOETEL

Akademia Górniczo-Hutnicza

PIENINY PARKIEM NARODOWYM

p

lENlNY są jedną z największych osobli-wości przyrodniczych Polski. Składa się na to ich niezmiernie interesująca budowa geologiczna i morfologiczna, piękno

krajobra-zu przełomu Dunajca przez bi~łe wapienne skały, porośnięte bujnymi lasami i pokryte kwietnymi łąkami, bogactwo flory zawierają­ cej jedyne w swym rodzaju gatunki oraz fauny, zwłaszcza bogaty świat owadów, pta-ków i ryb.

Od dłuższego czasu Pieniny stanowiły przedmiot licznych badań przyrodników wszel-kiego autoramentu, jak: geologów, geografów, botaników i zoologów, a także historyków sztuki i etnografów, którzy znajdowali w sztu-ce ludowej górali pienińskich i barwnym fol-klorze przedmiot żywego zainteresowania. Piękno Pienin budziło również zachwyt

pisa-rzy i. poetów, wśród których Wincenty Pol, Adam Asnyk, Maria Konopnicka i Zenon Przesmycki poświęcili górskiemu gniazdu na-tchnione poezje, a Jan Wiktor szeregiem · świetnych opowieści rozsławił urok Pienin w

narodzie polskim.

Niepowtarzalnemu klejnotowi przyrody, ja-kim są Pieniny, zagrażało jednak od lat nie-bezpieczeństwo ze strony chciwości ludzkiej. Wyrąb lasów, tępienie zwierzyny i rybostanu przez kłusowników, niszczenie kwiatów przez spacerowiczów i turystów, spowodowały w bogatej szacie przyrodniczej bolesne szczerby. Gdyby ten proces trwał dalej Pieniny zosta-ły by stracone.

Z grona przyrodników, związanych z Pieru-nami swymi zainteresowaniami, wyszedł już w 1921 r. pomysł utworzenia z Pienin rezer-watu. Gdy zaś ten projekt niestrudzonego bo-jownika o ochronę przyrody polskiej prof. Władysława Szafera został zrealizowany na niewielkim otoczeniu zamku czorsztyńskiego, inny wybitny badacz Pienin prof. Stanisław Kulczyński w 1922 r. opracował pierwszy pro-jekt utworzenia z Pienin parku narodowego.

Po długich i uciążliwych zabiegach

uzyska-liśmy wreszcie w latach 1928-1930

zakupie-nie przez państwo z rąk właścicieli prywat-nych znaczprywat-nych części Pienin, po czym w 1932 r. został formalnie utworzony Pieniński Park Narodowy po polskiej stronie granicy państwowej, którą stanowi bieg Dunajca.

Ponieważ jednak Pieniny stanowią zwartą wspaniałą przyrodniczą całość po obu stronach Dunajca, przeprowadziliśmy starania o objęcie ochroną przyrody także czechosłowackiej . części pienińskiego gniazda. Podstawę prawną do tego stworzył tzw. "protokół krakowski" z maja 1924 r., który stanowił zgodne zakoń­ czenie sporu granicznego polsko-czechosło­ wackiego o Jaworzynę Spiską. W protokole tym, podpisanym przez przewodniczącego de-legacji czechosłowackiej inż. W. Ronbika oraz autora tych słów, przewidzieliśmy utworzenie w najpiękniejszych partiach pogranicza

polsko-czechosłowackiego "rejonów zastrzeżonych dla

kultury, fauny i flory oraz krajobrazu miejsco-wego", czyli pogranicznych parków narodo-wych.

Dla idei tej uzyskaliśmy pełne poparcie

czechosłowackich pracowników naukowych, a

wśród nich znakomitego botanika prof. Karola Domina oraz czołowego geologa, obecnie człon­ ka honorowego Folskiego Towarzystwa Geolo-gicznego oraz członka Polskiej Akademii Nauk prof. · Radima Kettnera. Przy ich energicznym współdziałaniu, do którego przyłączyli się i inni przyrodnicy czescy i słowaccy,

doprowa-dziliśmy do objęcia także czechosłowackiej

części Pienin postanowieniami o ochronie przy-rody i dnia 27 lipca 1924 r. w Czerwonym Klasztorze i Szc~awnicy nastąpiło uroczyste

ogłoszenie pogranicznego, polsko-czechosło­

wackiego parku narodowego. Była to wielka manifestacja współpracy kulturalnej bratnich narodów, w której wzięli liczny udział pra-cownicy nauki i kultury obu ·stron. Pogranicz-ny Pieruński Park Narodowy był pierwszym tego rodzaju tworem w Europie."' W tym sa-mym roku został utworzony na górskim po-graniczu USA i Kanady podobny park naro-dowy (Glacier-Waterton), jako pierwszy w Ameryce.